Στη σφαίρα του μη ανήκειν (της Χρύσας Φάντη)

Χρύσα Φάντη

Ο Ντανύ Λαφερριέρ (Dany Laferriere), μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας και καταξιωμένος διανοούμενος της γλωσσικής και πολιτιστικής γαλλόφωνης παράδοσης, γεννήθηκε το 1953 στο Πορτ Ο Πρενς της Αϊτής. Τον Ιούνιο του 1976, κυνηγημένος από το δικτατορικό καθεστώς των Παπά Ντοκ και Μπέιμπι Ντοκ έφυγε από τη πατρίδα του και εγκαταστάθηκε στο Μοντρεάλ του Καναδά. Στο Αίνιγµα του γυρισµού (L’énigme du rétour)[1], έργο που του χάρισε  το γαλλικό λογοτεχνικό βραβείο Médicis (2009) [2] μέσα από την ανάκληση των παιδικών  βιωμάτων και την όψιμη επάνοδο στη χώρα καταγωγής του, ο συγγραφέας προχωρεί σε μια ενδελεχή ανατομία της αναγκαστικής μετανάστευσης και του βίαιου εκπατρισμού, αναδεικνύοντας παράλληλα το ζήτημα των πολλών και συχνά αντιθετικών βιωμάτων και ταυτοτήτων. «Μυστήριο όταν πλησιάζεις έναν άνθρωπο/μυστήριο κι όταν φεύγεις μακριά του». Πληροφορίες, επισημάνσεις, σκέψεις,  απόψεις πάνω σε θέματα που αφορούν την ανθρωπογεωγραφία της Αϊτής, παραθέσεις γεγονότων ιστορικών ή της ίδιας της μικροϊστορίας του συγγραφέα, συμπλέουν αρμονικά τόσο με την πλούσια σε αλληγορίες και ποιητικές συνδηλώσεις εικόνες, όσο και με τις ευαίσθητες περιγραφές από τη ζωή και την οικογένεια του.

 Ο πατέρας μου μόλις πέθανε. Η προετοιμασία για το ταξίδι της επιστροφής θα είναι τόσο  ψυχοφθόρα και βασανιστική, όσο και η υλοποίησή του. Ο πεινασμένος δεν διαβάζει, δεν πηγαίνει στο μουσείο, δεν χορεύει. Περιμένει να πεθάνει […] Η τροφή είναι το τρομερότερο ναρκωτικό.  Η φτώχια η ανεργία και η φυματίωση, το Πορτ Ο Πρενς και οι συμμορίες του εγκλήματος που συγκρούονταν μεταξύ τους στην κάτω μεριά της πόλης, η πολυπληθής παραγκούπολη με την ειρωνική και κατ’ ευφημισμό ονομασία Σιτέ Σολέιγ (πόλη του φωτός) και οι φωνές των γυναικών που  γίνονταν πιο τσιριχτές όταν αισθάνονταν τα γεγονότα να τις ξεπερνούν, πλέκονται ποικιλότροπα με ανάλογες αναφορές σε διανοούμενους  που με το έργο και την όλη τους πρακτική τάχθηκαν ενάντιά τους, αλλά και καλλιτέχνες όπως για παράδειγμα ο Αμερικανός Ράπερ Τουράκ Αμαρού Σακούρ. Συχνές επίσης οι αναγωγές στον Αιμέ  Σαιζέρ από τη Μαρτινίκα, ποιητή και δημιουργό τού Τετράδιο μιας επιστροφής στη γενέθλια χώρα ─ βιβλίο αγαπημένο του συγγραφέα.

Μικρές συγκλονιστικές στιγμές και στιγμιότυπα μιας άθλιας καθημερινότητας αποδίδονται σε γλώσσα αιχμηρά λυρική και ταυτοχρόνως λιτή, λόγο αισθαντικό που, κατά διαστήματα, δίνει τη σκυτάλη σε γραφή περισσότερο ρεαλιστική ή καθαρά δοκιμιακή: Είναι πιο εύκολο να μαθαίνεις, παρά να ξαναμαθαίνεις. Μα πιο δύσκολο είναι να ξεμαθαίνεις. Σε έναν παραγκο-συνοικισμό που εξ αιτίας της γειτνίασής του με πολυτελείς βίλες οι κάτοικοί της με πικρό χιούμορ του έχουν δώσει το όνομα Ζαλουζί[2], ένα κοριτσάκι ξεμυτίζει από την καλύβα του και ξεμακραίνοντας με το άδειο πλαστικό του μπιτόνι σκαρφαλώνει στους βράχους σαν κατσικάκι για να φέρει νερό. Στην απέναντι σκεπαστή βεράντα ο γραβατωμένος μουστακαλής το παρακολουθεί. Ο αφηγητής παρατηρεί τη σκηνή ανακαλώντας τη μυρωδιά από το ζεστό αίμα του ζώου και το άκουσμα της ματσέτας που σφύριζε όταν την προηγούμενη μέρα ο χασάπης κομμάτιαζε το κρέας  κάτω από το παράθυρό του:  […] κοντινό πλάνο στο πρόσωπο του μουστακαλή/ έντονη προσήλωση στο χορό των γοφών που λικνίζονται χορευτικά// Ελαφρύ τρέμουλο της μύτης./ Ο αίλουρος χιμά./ Νύχια γαμψά μπήγονται στο σβέρκο./ Τόξο  η ράχη του κοριτσιού./ […] «Αυτό το κόκκινο τόξο στον αέρα/Κομμένος λαιμός μικρού κατσικιού.// Ο αυχένας που σπάει «σαν τα ζαχαροκάλαμα που γέρνουν από την αύρα» […] «Άραγε, τι να κρύβει αυτή η πραότητα;//

Το Αίνιγμα του Γυρισμού, εκτός από πρωτότυπη ποιητική μυθιστορία,  λογοτεχνικό αφήγημα σε ιδιότυπη μείξη πεζού κειμένου και στίχου και σπουδή πάνω στο φιλοσοφικό και υπαρξιακό αίνιγμα που κρύβει κάθε επιστροφή, αποτελεί ταυτόχρονα έργο αποκαλυπτικό της οπτικής  θεώρησης του Λαφερριέρ για μια ταυτότητα του μη ανήκειν, αποτέλεσμα στοχασμού και μιας ζωής περιπετειώδους και πολυπολιτισμικής. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι οι αναφορές στην Αϊτή και το Πετύ Γκοάβ των πρώτων παιδικών του χρόνων, η λογοκρισία και η τρομερή μορφή του Ταγματάρχη Βαλμέ, οι θάλαμοι βασανιστηρίων του Πάπα Ντοκ, η δολοφονία του φίλου του Γλασνέρ Ρεϊμόντ από τους Τοντόν Μακούτ το 1976 και η μετέπειτα αυτοεξορία του συγγραφέα, οι νυσταλέοι αστυνομικοί με το όπλο και τίποτα άλλο ανάμεσα στα πόδια και η φοιτητική ζωή με τις ταινίες του Βάιντα και του Παζολίνι και τις  θυελλώδεις διαμαρτυρίες κατά της κυβέρνησης που είχε κατασχέσει τις μπομπίνες της Κατάστασης Πολιορκίας, δεν απέχουν και πολύ από όσα ζήσαμε εμείς την δεκαετία του ’60 και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Στον Καναδά, ο Λαφεριέρ γίνεται γνωστός το 1985, με το πρώτο του μυθιστόρημα, Comment faire l’amour avec un negre sans se fatiguer (Πώς να κάνετε έρωτα μ’ έναν νέγρο χωρίς να κουραστείτε), το οποίο διασκεύασε για τον κινηματογράφο ο σκηνοθέτης Jacques Benoit. Ακολουθούν άλλα εννέα μυθιστορήματα, ένα σύνολο από δέκα έργα  που συγκροτούν αυτό που ο ίδιος αποκαλεί αμερικάνικη μυθιστορία. Σε μας [4], Το Αίνιγμα του γυρισμού, κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μια προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση από τις εκδόσεις Θίνες, με ένα κατατοπιστικό  Χρονολόγιο και μια σχετικά εκτενή και διαφωτιστική Εισαγωγή από την Κατερίνα Σπυροπούλου [5]. Η μετάφραση, ένα μικρό επίτευγμα από την  Σπυροπούλου και την Αναστασία Γιαννακοπούλου, έχει αποδώσει με ακρίβεια το ύφος, τον στοχασμό και την πλούσια και συνάμα λακωνική γραφή του δημιουργού.

1. Ο τίτλος παραπέμπει στο αίνιγμα της άφιξης του μυθιστοριογράφου Β. Σ. Νάϊπολ, και ταυτόχρονα, στον ομότιτλο πίνακα του Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο.
2. Ζαλουζί, ζήλεια.
3. Στην χώρα μας έχουν ήδη κυκλοφορήσει μεταφρασμένα στα ελληνικά δύο από τα έργα του, το Πώς να κάνετε έρωτα µε ένα νέγρο χωρίς κόπο (εκδ. ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ, 2000) και Η σάρκα του αφέντη (εκδ. Άγρα, 2006).
4. Στην Εισαγωγή του βιβλίου, παράλληλα με τις ενδιαφέρουσες αναφορές στη ζωή και το πολύπλευρο έργο του συγγραφέα, αναπτύσσονται με επάρκεια οι φιλοσοφικές, καλλιτεχνικές και λογοτεχνικές αναζητήσεις του, σε συνάρτηση με το γενικότερο ζήτημα της γαλλόφωνης λογοτεχνίας της εξορίας.

info: Ντανύ Λαφερριέρ, Το αίνιγμα του γυρισμού, μτφρ. Αναστασία Γιαννακοπούλου – Κατερίνα Σπυροπούλου, εκδ. Θίνες, 2018