Συνέντευξη στην Έλενα Χουζούρη.
Υψηλάντη Δουδού, Κατήνκω Δόμνα, Καμπουράκη Αντωνούσα, Σαμαρτζίδου Ευφροσύνη, Δραγούμη Ζωή και…και..και.. Λόγιες γυναίκες άγνωστες έως σήμερα αλλά πρωτοπόρες, τολμηρές και εξαιρετικά δημιουργικές στην εποχή τους. Ποιήτριες, μυθιστοριογράφοι, εκδότριες, μεταφράστριες, «αόρατες» για την γραμματολογική μας ιστορία έως να τις ανακαλύψει και να τις φέρει στην επιφάνεια, αποδίδοντας την τιμή που τις πρέπει, η Σοφία Ντενίση με την μελέτη της «Ανιχνεύοντας την «αόρατη» γραφή- γυναίκες και γραφή στα χρόνια του ελληνικού διαφωτισμού-ρομαντισμού» [εκδ. Νεφέλη». Δεκαπέντε χρόνια διήρκεσε η πολύπλευρη και δύσκολη έρευνα της Ντενίση και το αποτέλεσμα είναι πραγματικά εντυπωσιακό. Στην συνέντευξη που μας παραχώρησε η συγγραφέας μας εισάγει αφενός στο ερευνητικό της πεδίο, αφετέρου μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στις μέχρι σήμερα «αόρατες» αυτές Ελληνίδες λόγιες και την εποχή τους.
Γιατί, κατά την άποψή σας, δεν υπάρχουν καθόλου μελέτες σχετικά με τη γυναικεία λογιοσύνη ή δημιουργία, για την πρώτη μετά την σύσταση του νεοελληνικού κράτους, πεντηκονταετία, πλην κάποιων αναφορών; Εκτός από την Ευανθία Καίρη και την Ελισάβετ Μαρτινέγκου, που έζησαν στις αρχές του 19ου αιώνα, δεν γνωρίζαμε άλλες Ελληνίδες λόγιες η συγγραφείς.
Η ενασχόληση με τη γυναικεία λογιοσύνη/δημιουργία θεωρείτο στη χώρα μας μέχρι πρόσφατα «χάσιμο χρόνου», κυρίως στον χώρο της φιλολογίας. Ευτυχώς τα πράγματα έχουν αλλάξει και υπάρχουν σήμερα αρκετοί μελετητές, κατά κύριο λόγο ιστορικοί του φύλου, που μελετούν συστηματικά πλέον τέτοιου είδους θέματα. Πέραν των ιδεολογικών αγκυλώσεων, ο βασικός λόγος για τον οποίο δεν είχε μελετηθεί η γυναικεία δημιουργία της πρώτης πεντηκονταετίας του νεοελληνικού κράτους ήταν, αφενός, η έλλειψη βιβλιογραφιών που να καλύπτουν ολόκληρο τον 19ο αιώνα και, αφετέρου, η δυσκολία πρόσβασης στο όποιο υλικό. Μετά τη δημοσίευση της πολύτιμης βιβλιογραφίας των Ηλιού-Πολέμη (2006) που καλύπτει την περίοδο 1864-1900 και την ψηφιοποίηση από τις δημόσιες βιβλιοθήκες απρόσιτου μέχρι πρόσφατα υλικού, το οποίο μπορεί πια κανείς με ευκολία να βρει στο ίντερνετ, τα πράγματα έχουν βελτιωθεί κατά πολύ για τους ερευνητές.
Ποιο ήταν το έναυσμα για να ξεκινήσετε μια μελέτη σ ένα τόσο άγνωστο φιλολογικό πεδίο;
Ως αγγλοτραφής στην προ ίντερνετ εποχή σύχναζα τα καλοκαίρια στα ακαδημαϊκά βιβλιοπωλεία του Λονδίνου για να προμηθευτώ τα βιβλία της χρονιάς. Μου είχε κάνει τεράστια εντύπωση ο όγκος των αγγλόφωνων μελετών που αφορούσαν τις γυναικείες σπουδές και τις σπουδές του φύλου. Έτσι άρχισα να αναρωτιέμαι πως μπορεί οι βρετανίδες, οι αμερικανίδες, αλλά και όλες οι ευρωπαίες, και όχι μόνον, να έγραφαν συστηματικά από παλαιότερες εποχές και μόνο στην Ελλάδα με την τόσο μεγάλη παράδοση από τους αρχαίους και βυζαντινούς χρόνους να ασχολήθηκαν οι γυναίκες ξανά με τη γραφή στα τέλη του 19ου αιώνα. Έτσι όταν δούλευα με περιοδικά του 19ου αιώνα, αλλά και με τις αυτοτελείς εκδόσεις άρχισα από περιέργεια να καταγράφω τις γυναικείες συνεργασίες για να δω αν πράγματι τα πράγματα ήταν όπως φαίνονταν ή μήπως απλώς δεν είχε βρεθεί ακόμη κάποιος να ασχοληθεί με το θέμα. Αποδείχτηκε πως ίσχυε το δεύτερο.
Το ότι ο 19ος αιώνας δεν σας ήταν άγνωστος φιλολογικά και γραμματολογικά –υπενθυμίζω τη μελέτη σας «Ο Σερ Γουώλτερ Σκοτ και το ιστορικό μυθιστόρημα»- πιθανολογώ πως σας βοήθησε στην έρευνά σας.
Πράγματι ο 19ος αιώνας μου ήταν εξαιρετικά οικείος όταν ξεκίνησα τις καταγραφές και αυτό με διευκόλυνε κατά πολύ στην έρευνά μου γιατί ήξερα που να ψάξω. Άλλωστε όταν πρωτοξεκίνησα την έρευνα δεν είχα ολοκληρώσει ακόμη τη διδακτορική μου διατριβή και η ενασχόληση με έντυπα και βιβλία του 19ου αιώνα ήταν καθημερινή μου ενασχόληση. Εδώ πρέπει να σας θυμίσω πως η ερευνητική αυτή δουλειά διήρκεσε πάρα πολλά χρόνια.
Πώς δουλέψατε ερευνητικά; Μέσα από ποιους δρόμους φτάσατε σε τόσες πολλές λόγιες και συγγραφείς;
Όπως περιέγραψα και παραπάνω αφενός κατέγραφα ονόματα γυναικών όταν αποδελτίωνα τα περιοδικά του 19ου αιώνα είτε για να βρω αναφορές στον Scott είτε, μετά την ολοκλήρωση της μελέτης μου αυτής, όταν κατέγραφα τα πρωτότυπα διηγήματα στα περιοδικά ως μέρος της προσωπικής μου έρευνας αρχικά, που μετεξελίχτηκε σε πρόγραμμα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Ερευνών της Κρήτης, στη συνέχεια. Αφετέρου, όταν κατέγραφα τις αυτοτελείς εκδόσεις της περιόδου για τη διατριβή μου έκανα πάλι την ίδια δουλειά. Ήταν τότε που «ανακάλυψα» την Μαρία Μηχανίδου την πρώτη ελληνίδα μυθιστοριογράφο, ανακάλυψη που μου έδωσε την ώθηση για να συνεχίσω. Μετά την ολοκλήρωση της διδακτορικής μου διατριβής και για μια δεκαπενταετία αφοσιώθηκα στην έρευνα αυτή με αποδελτιώσεις περιοδικών και αναζήτηση του υλικού των αυτοτελών εκδόσεων σε όλες της βιβλιοθήκες της Ελλάδας.
Μέσα σε ποιες ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες έζησαν, έδρασαν και προπαντός δημιούργησαν αυτές οι γυναίκες; Φαντάζομαι ότι το περιβάλλον τους δεν θα ήταν και τόσο θετικό ως προς τις δραστηριότητές τους. Γνωρίζουμε, λόγου χάριν, κάτω από ποιες βάναυσες σχεδόν συνθήκες εγκλεισμού, έζησε και δημιούργησε η Ελισάβετ Μαρτινέγκου, επειδή αρνήθηκε να παντρευτεί, επιθυμώντας να μορφωθεί και να γράψει.
Οι γυναίκες που ασχολήθηκαν με τα γράμματα αυτή την πρώιμη περίοδο προέρχονταν κατά κύριο λόγο είτε από τους κύκλους της αριστοκρατίας είτε από αυτούς των λογίων του Διαφωτισμού, κυρίως στους προεπαναστατικούς χρόνους, και αργότερα μετά την ίδρυση του κράτους, ήταν σε μεγάλο βαθμό δασκάλες ή κόρες επιφανών οικογενειών. Όλες σχεδόν ασχολήθηκαν με τα γράμματα με τη συναίνεση της οικογένειάς τους, ενώ κάποιες λίγες όταν χήρεψαν. Ασφαλώς δεν λείπουν οι περιπτώσεις, όπως αυτή της ποιήτριας Φωτεινής Οικονομίδου, που η οικογένειά της ήταν αντίθετη, παρόλο που επρόκειτο για οικογένεια λογίων.
Ο Διαφωτισμός η ο Ρομαντισμός επηρέασε αυτές τις λόγιες γυναίκες;
Σίγουρα οι ιδέες του Διαφωτισμού επηρέασαν τις οικογένειες των πρώτων μας λογίων είτε ήταν Φαναριώτισσες, οι οποίες ζούσαν σε φωτισμένες αυλές των παρίστριων ηγεμονιών, είτε ήταν οι γνωστές μας Ευανθία Καΐρη και Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου ή η Φωτεινή Σπάθη και η Μυτιώ Σακελλαρίου, που γνωρίζουμε πως προέρχονται από λόγια διαφωτιστικά περιβάλλοντα. Όσο για τον Ρομαντισμό, τις επηρέασε σε επίπεδο συγγραφής, αφού πολλά από τα γραπτά τους θα τα χαρακτηρίζαμε καθαρόαιμα ρομαντικά, με προεξάρχουσα την υπέροχη ρομαντική ποιήτρια Φωτεινή Οικονομίδου.
Ως προς τη γεωγραφική τους κατανομή και την κοινωνική τους προέλευση τι αποκάλυψε η έρευνά σας; Αλλά και τι αποκάλυψε γενικότερα ως προς τη μόρφωση ή τα εκπαιδευτικά συστήματα της εποχής σε σχέση με τις γυναίκες;
Νομίζω πως είναι άκρως ενδιαφέρον το γεγονός ότι πολλές σημαντικές προσωπικότητες της εποχής δρουν στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη, όπου η εκπαίδευση των γυναικών έχει ένα πολύ υψηλό επίπεδο. Κορυφαία λόγια η Σαπφώ Λεοντιάς μια εξίσου σημαντική προσωπικότητα για την πρώιμη αυτή περίοδο με την Καλλιρρόη Παρρέν. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως σε αυτήν απευθύνθηκε η Παρρέν πριν εκδώσει την Εφημερίδα των Κυριών. Ο δεύτερος πόλος είναι η Αθήνα όπου σίγουρα έχει πολύ καλά εκπαιδευτήρια κοριτσιών, με κορυφαίο το Αρσάκειο, αλλά υπάρχουν σημαντικές λόγιες σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη όπου κατοικεί ελληνισμός. Τα μεσαία και τα ανώτερα στρώματα υπήρξαν η δεξαμενή των πρώτων μας λογίων.
Ποια ήταν τα θέματα που απασχόλησαν αυτές τις γυναίκες;
Πατριωτική ποίηση, ερωτική, αλλά και ποίηση που εκθειάζει τη μητρότητα και τη μητρική αγάπη, θέματα εκπαίδευσης του γυναικείου φύλου, με πολλές μεταφράσεις προοδευτικών παιδαγωγικών εγχειριδίων, κείμενα παιδικής λογοτεχνίας και περιορισμένος αριθμός πεζογραφημάτων θα έλεγα σε μια πρώτη εκτίμηση.
Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι κάποιες από αυτές άνοιξαν το δρόμο, μέσα από σαφώς δυσκολότερες κοινωνικά συνθήκες, για να ξεπηδήσει αργότερα το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα, το οποίο εκφράστηκε κυρίως με την Καλλιρρόη Παρέν και το περιοδικό της, στα τέλη του 19ου αιώνα;
Πιστεύω πως όλες τους συνετέλεσαν για το άνοιγμα του δρόμου αυτού, αφού σε μια πολύ πρώιμη εποχή γεμάτη απαγορεύσεις διεκδίκησαν και κατέκτησαν το δικαίωμα στον δημόσιο λόγο, κάτι καθόλου αυτονόητο για τις γυναίκες της περιόδου. Θα ξεχώριζα όμως τη Σαπφώ Λεοντιάδα, στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως, με το τεράστιο εκπαιδευτικό της έργο σε Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη, με την έκδοση ενός πολύ μεγάλου αριθμού παιδαγωγικών έργων, με τις διεκδικήσεις της για συμμετοχή των γυναικών σε πολιτιστικούς Συλλόγους και την ίδρυση Συλλόγου από την ίδια και τέλος με την έκδοση του περιοδικού Ευρυδίκη , αλλά και την προγενέστερή της Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου με το περιοδικό Κυψέλη ήδη από τη δεκαετία του 1840. Θα ανέφερα ακόμη την Οικονομίδου, πρώτη γυναίκα που αρθρώνει φεμινιστικό ποιητικό λόγο, κατά την άποψή μου, σε μια πρώιμη εποχή αλλά και την αρχικώνυμη συνεργάτιδα του περιοδικού Ευρυδίκη Αρισταία Λ.Β. για τα μαχητικά φεμινιστικά άρθρα της.
Όσον αφορά την λογοτεχνική παρουσία αυτών των γυναικών έχουμε ποιήτριες ή πεζογράφους των οποίων το έργο μπορεί να προσελκύσει την φιλολογική ματιά; Κι αν ναι μπορείτε να τις αναφέρετε;
Εκτός από τις γνωστές μας Καΐρη και Μαρτινέγκου η Αντωνούσα Καμπουράκη, πρώιμη λαΐκή ποιήτρια με πολύ ενδιαφέρον ποιητικό κυρίως έργο, η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου εκδότρια περιοδικού αλλά και ποιήτρια, η Μαρία Μηχανίδου η πρώτη μας μυθιστοριογράφος, αλλά και εξαίρετη θεατρική συγγραφέας, η ποιήτρια Μαριέττα Μπέτσου και τέλος η καλύτερη ποιήτρια της περιόδου Φωτεινή Οικονομίδου είναι σίγουρα κάποια ονόματα που ξεχωρίζουν.
Έχουμε διαφοροποιήσεις στο γλωσσικό ιδίωμα το οποίο η κάθε μία από αυτές χρησιμοποιούσε;
Ασφαλώς και υπάρχουν διαφοροποιήσεις που σχετίζονται με την καταγωγή και την εποχή που γράφονται τα έργα. Για παράδειγμα οι πρώτες πολύ πρώιμες Φαναριώτισσες (Δουδού Υψηλάντη και Δόμνα Κατήνκω) γράφουν στην φαναριώτικη διάλεκτο, εξαιρετικά δυσνόητη σήμερα, η Καμπουράκη έχει έντονο το κρητικό ιδίωμα, η Λεοντιάς γράφει πολλά ποιήματα σε αρχαία ελληνική γλώσσα, ενώ η Οικονομίδου χρησιμοποιεί την λόγια καθομιλουμένη της εποχής.
Θα μπορούσαν κάποια από τα έργα αυτών των γυναικών να διαβαστούν από τον σημερινό αναγνώστη/τρια;
Ασφαλώς και θα μπορούσαν. Εγώ στοχεύω στην επανέκδοση του έργου της Μηχανίδου, της Οικονομίδου και της Καμπουράκη, που πιστεύω πως μπορούν να έχουν απήχηση και σήμερα, αλλά και στη έκδοση μιας ποιητικής ανθολογίας με τα καλύτερα δείγματα της περιόδου αυτής.
Εντύπωση μου προκάλεσε η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα. Δείχνει έντονες και μαχητικές προσωπικότητες, εικόνα που δεν συνάδει με εκείνη της υποταγμένης θυγατέρας, συζύγου και μητέρας, που μας έχει παραδοθεί για την γυναίκα εκείνης της εποχής.
Πράγματι είναι εντυπωσιακή η εκδοτική τους δραστηριότητα. Και να φανταστείτε πως τα πρώτα γυναικεία περιοδικά ήταν εξολοκλήρου γραμμένα από την εκδότρια. Η Ευρυδίκη, αυτό το υπέροχο περιοδικό, ήταν το πρώτο γυναικείο έντυπο που αποτελεί προϊόν συλλογικής προσπάθειας. Από ότι φαίνεται μάλλον είχαμε μια λανθασμένη εικόνα για τις γυναίκες εκείνης της περιόδου. Στον κανόνα, που σίγουρα ήταν η υποταγμένη γυναίκα, υπήρχαν πολλές εξαιρέσεις. Αυτές και αναζήτησα.
Ποια από όλες όσες ανακαλύψατε σας εντυπωσίασε περισσότερο;
Θα αναφέρω τρία ονόματα για διαφορετικούς λόγους : Σαπφώ Λεοντιάς για τη συνολική της παρουσία, Φωτεινή Οικονομίδου για το ποιητικό της έργο και Μαρία Μηχανίδου για το πεζογραφικό και θεατρικό της έργο, αλλά και για την εκκεντρική της προσωπικότητα.
Και για να κλείσω, σας προκάλεσαν εκπλήξεις τα αποτελέσματα της μακροχρόνιας έρευνάς σας, και ποιες ήταν αυτές;
Η μεγαλύτερη έκπληξη ήταν ο όγκος του υλικού που ανακάλυψα και σας διαβεβαιώ πως καθημερινά ανακαλύπτω νέο. Πως είναι δυνατόν τόσα χρόνια να το αγνοούμε και να μην έχουμε δώσει τη θέση που αξίζει σε αυτές τις πρωτοπόρες γυναίκες στα γράμματά μας. Εύχομαι αυτές οι δημιουργοί να βρουν το δρόμο τους τόσο για τα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων όσο και για τους εκδοτικούς οίκους. Ντρέπομαι ως Ελληνίδα που όλοι γνωρίζουν την Jane Austen και κανείς τη Μαρία Μηχανίδου.
INFO
Σοφία Ντενίση: «Ανιχνεύοντας την «αόρατη» γραφή- γυναίκες και γραφή στα χρόνια του ελληνικού διαφωτισμού-ρομαντισμού», εκδ. Νεφέλη