Σκάκι και λογοτεχνία

Της Βίκυς Βασιλάτου-Σαρρή.

Το Σκάκι και Λογοτεχνία, μέρος της διπλωματικής εργασίας του Γιάννη Αντωνιάδη που υποστηρίχθηκε στο Μεταπτυχιακό Τμήμα Δημιουργικής γραφής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, προσεγγίζει σφαιρικά το ρόλο που έπαιξε το επιτραπέζιο παιχνίδι στον κόσμο της λογοτεχνίας και της ποίησης. Αν και αρκετά σύντομη (γύρω στις 100 σελίδες), η ανάλυσή του, σου κάνει έναν ενδιαφέροντα γύρο γύρω από το θέμα.

Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση της έρευνάς του και έχοντας προσπεράσει το γεγονός ότι η ελληνική ποίηση δεν αναλύεται σε ξεχωριστό κεφάλαιο -όπως θα όφειλε-, αλλά χάνεται μέσα στις σελίδες της ενότητας «Σκάκι και ελληνική λογοτεχνία», διαπιστώνεις ότι όχι μόνο έχεις εντοπίσει αρκετά αξιόλογα βιβλία στις πλούσιες βιβλιογραφικές του πηγές, αλλά κι ότι έχεις κρατήσει ουκ ολίγες σημειώσεις γύρω από αυτήν τη συνύπαρξη.

Και εγένετο σκάκι

Ύστερα από μια εισαγωγική περιήγηση με αναφορές στο πού και στο πότε φημολογείται ότι άρχισε το σκάκι να θεωρείται παιχνίδι (Ινδία, 600 π. Χ.)·  στο πότε παγιώθηκαν οι κανόνες και οι κινήσεις των σκακιστικών κομματιών (15ο αιώνα)· στο πού και στο πότε διεξήχθη το πρώτο διεθνές τουρνουά (Λονδίνο, 1850), ο Αντωνιάδης μάς παρουσιάζει τους θρύλους γύρω από τη γέννηση και την επινόηση του. Θρύλους που τους συναντάμε στην πρώτη εγκυκλοπαίδεια επιτραπέζιων παιχνιδιών, στο Liber de moribus hominum et officiis nobilium. Super ludo scacchorum του Jacobus de Cessolis, καθώς και στο πρώτο γερμανικό σκακιστικό διδακτικό έργο, Σκάκι ή Βασιλικό Παιχνίδι του Gustavus Selenus.

Το σκάκι ως λογοτεχνικός «ήρωας»

Το σκάκι δεν μετρά μονάχα πολλούς αιώνες παρουσίας ως επιτραπέζιο παιχνίδι, αλλά και ως στοιχείο -άλλοτε ελάσσονος κι άλλοτε μείζονος σημασίας- στα λογοτεχνικά κείμενα της Δύσης. Από τα τέλη του Μεσαίωνα, χρησιμοποιείται τόσο για τον παραλληλισμό του με την κοινωνική οργάνωση όσο και ως ερωτική αλληγορία. Σύμφωνα όμως με τον ερευνητή, θα πρέπει να περιμένουμε το σατιρικό θεατρικό έργο του Τόμας Μίντλετον, A Game at Chess, για να πρωτοεμφανιστεί το σκάκι ναι μεν ως παραδειγματική αναφορά, αλλά και ως βασικό στοιχείο της μυθοπλασίας.

Και καθώς περιηγείται και μας περιάγει σε μια διόλου ευκαταφρόνητη ανθολογία, ο Αντωνιάδης τονίζει το γεγονός ότι ο κόσμος της λογοτεχνίας ολοένα και πλουτίζεται από σκακιστικές αναφορές και συμβολισμούς. Με μια αισθητή παρουσία στη λογοτεχνία της Αναγέννησης μέχρι και σ’ αυτή του ρομαντισμού και μια αισθητή απουσία από αυτή του ρεαλισμού, το σκάκι επανέρχεται δυναμικά με το κίνημα των μοντέρνων και μεταμοντέρνων συγγραφέων.

Όσο για την ελληνική λογοτεχνία, πέρα από την άκαρπη απόπειρα του Γιώργου Σεφέρη να γράψει το πρώτο ελληνικό σκακιστικό μυθιστόρημα, ο ερευνητής επισημαίνει ότι στην Ελλάδα θα πρέπει να περιμένουμε έως το 1976 και τη νουβέλα του Κίμωνα Τζάλλα για να πρωτοεισαχθεί στον τίτλο η λέξη «σκάκι» και μέχρι το 1990 και την Παρτίδα του Αλέξανδρου Σχινά για να διαβάσουμε ένα βιβλίο με ήρωες σκακιστές.

Το σκάκι ως ποιητικός «ήρωας»

«Στην ποιητική δουλειά υπάρχουν μόνο μερικοί κανόνες για να αρχίσεις. Μα και αυτοί οι κανόνες είναι καθαρή σύμβαση. Όπως στο σκάκι. Οι πρώτες κινήσεις είναι σχεδόν ομοιόμορφες. Μα από την επόμενη κιόλας κίνηση αρχίζετε να επινοείτε μια καινούργια επίθεση. (…) Εκείνο που κάνει τον αντίπαλο να τα χάνει είναι μόνο το απρόοπτο της κίνησης. Το ίδιο ακριβώς όπως και οι απρόοπτες ρίμες στους στίχους».

Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, Πώς να κάνετε στίχους

Ο Ρώσος ποιητής είναι αυτός που ανοίγει την ενότητα όσον αφορά στο «ποιητικό» σκάκι του 20^ου αιώνα. Έναν αιώνα που, όπως και στη λογοτεχνία, χρωματίζεται από τη συμβολική δυναμική του σκακιού, το οποίο υπήρξε πηγή έμπνευσης για σπουδαίους ποιητές όπως -μεταξύ άλλων- οι Γουίλιαμ Μπ. Γέητς, Έζρα Πάουντ, Φερνάντο Πεσσόα, Τ. Σ. Έλιοτ, Σύλβια Πλαθ και Αν Σέξτον.

Αν τώρα ανατρέξει κανείς στις σελίδες όπου αναλύονται κάποια σκακιστικά ελληνικά ποιήματα, καθώς και στην ανθολογία ποιημάτων που ακολουθεί, θα διαπιστώσει ότι το σκάκι έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, ακολουθώντας κατά πόδας την διεθνή εξέλιξη. Κι ενώ θα περιμέναμε από τον Σεφέρη το εναρκτήριο λάκτισμα, η παρουσία του σκακιού στην ποίησή μας έχει ως αφετηρία Το Πιόνι του Καβάφη, ο οποίος άνοιξε τον δρόμο σε μια πλειάδα «σκακιστικών» ποιητών…

Στοιχεία βιβλίου:

Σκάκι και λογοτεχνία, Μια ανθολογία

Γιάννης Αντωνιάδης

Εκδόσεις Ιανός, 2013