Γιάννης Ν. Μπασκόζος
Τι κρατάει ο συγγραφέας για τον εαυτό του, πώς βλέπει τα γεγονότα πέρα από το έργο του και τους ήρωες του, τι είναι αυτό που αφήνει στα ημερολόγια του: την αλήθεια ή έναν κατασκευασμένο εαυτό;
Η κλειδαρότρυπα ήταν πάντα μια ελκυστική στιγμή: να δεις, ξαφνικά, κάπου, κάποτε, τι υπάρχει στο απόκρυφο σημείο του μυαλού ενός λογοτέχνη, ενός πολιτικού ή και ακόμα και κάποιου άσημου.
Χιλιάδες άνθρωποι γράφουν ημερολόγια, κυρίως έφηβοι και γυναίκες, δημοσιοποιούνται όμως κυρίως αυτά των ανδρών. Στη Γαλλία δημοσιεύονται 80 ημερολόγια κατά μέσον όρο ετησίως αλλά τα περισσότερα δεν τα βλέπουμε ποτέ. Αυτές είναι μερικές βασικές παρατηρήσεις του Φιλίπ Λεζέν, μελετητή των ημερολογίων. Στην Ελλάδα τα ημερολόγια των λογοτεχνών αλλά και των άσημων αγνοούνται πλην εξαιρέσεων.
Η Κατερίνα Σχινά στο βιβλίο της «Μυστικά του συρταριού, Η τέχνη και οι τεχνίτες της ημερολογιακής γραφής» (Πατάκης) καταγράφει τις μυστικές στιγμές λογοτεχνών, πολιτικών και άλλων, αγνώστων στο ελληνικό κοινό, με επιλογές από τα προσωπικά τους ημερολόγια. Συνήθως τα ημερολόγια γράφονται για να δει ο γράφων τον εαυτό του στον καθρέφτη. Κάποιοι επινοούν τον εαυτό τους ξέροντας ότι κάποια στιγμή θα δοθούν στη δημοσιότητα. («Δεν εκφράζω τον εαυτό μου, δημιουργώ τον εαυτό μου», γράφει η Σούζαν Σόντανγκ). Όμως αυτό δεν αφορά όλα τα ημερολόγια. Υπάρχουν καταγραφές απελπισίας, πολιτικές σκέψεις, ανομολόγητοι έρωτες, αμαρτίες που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ, στεγνή καταγραφή γεγονότων από ιστορικά πρόσωπα που αποκτούν την αξία τους με την πάροδο του χρόνου αλλά και ασήμαντες λεπτομέρειες της ζωής μιας νοικοκυράς ή ενός παντοπώλη που μεταφέρουν κοινωνικό υλικό στο διάβα των εποχών.
Η γοητεία του ημερολογίου βρίσκεται στην αίσθηση του απαγορευμένου, του απόκρυφου, του μη επιτρεπτού να δημοσιοποιηθεί. Εκεί λοιπόν διαβάζεις ότι ο μεγάλος συγγραφέας Σταντάλ αναζητεί το γυμνό κάτω από κάθε γυναικείο σώμα, ότι ο βιογράφος Τζέημς Μποσγουελ θυμώνει με τη γυναίκα του και της πετάει ένα αυγό και μετά την καλεί να είναι προσεκτική στις διαφωνίες μαζί του, ότι ο συγγραφέας Αντρε Ζιντ υπερασπίζεται την απόλαυση των αισθήσεων ανεξαρτήτως του είδους των φύλων που συμμετέχουν σε αυτήν ή ο Ντοστογιέφσκι καταγγέλλει στα 1880 ότι ένα μέρος της ανθρωπότητας κρατάει σκλαβωμένη την υπόλοιπη και προφητεύει έναν πόλεμο κλπ κλπ.
Δεκάδες μικρές πληροφορίες για σημαντικά πρόσωπα που μας δίνουν μια «λοξή» εικόνα της προσωπικότητας τους ή των φαντασιώσεων τους. Ο Μπρεχτ ονειρεύεται έναν Προμηθέα που βρίσκει τη φωτιά, τη δίνει στους θεούς και αυτοί «ψήνουν» τους ανθρώπους. Ο αδελφός του Τόμας Μαν, Κλάους, ανησυχεί για την ενδοτικότητα του Τόμας στους ναζί και πως αυτοί τον προτρέπουν να αυτοκτονήσει. Ο Πολ Μπόουλς που βρίσκεται στην Ταγγέρη αναζητώντας εμπειρίες και ουσίες τρομάζει μπροστά σε ένα φονικό που γίνεται μπροστά στα μάτια του. Ο Κάρλος Δαρβίνος φιλοσοφεί για μια περίεργη αλεπού που τους πλησίασε και αυτός την σκότωσε με ένα σφυρί. Ο Ουίλλιαμ Μπάροους βλέπει έναν εφιάλτη ότι περνά ναρκωτικά από ένα τελωνείο κι ένας αλβανός μπάτσος του λέει ότι όσοι παίρνουν αυτό το ναρκωτικό είναι διανοητικά διαταραγμένοι.
Είναι κείμενα ετερόκλητα, το καθένα με το δικό του ενδιαφέρον. Η Σχινά τα έχει χωρίσει σε επί μέρους θεματολογίες : έρωτας, όνειρα, ουσίες, θεός, βία, απώλεια, φθορά, φύση, ταξίδια, γνωριμίες και βεβαίως ο εαυτός και οι άλλοι. Το κοσμικό ημερολόγιο εμφανίζεται στη σύγχρονη Ευρώπη στα τέλη του 15ου αιώνα, αντλώντας αρχικά από το ταξιδιωτικό ημερολόγιο και τα εμπορικά κατάστιχα, για να περάσει στα εξομολογητικά ημερολόγια των κοριτσιών στην βικτωριανή εποχή και να απελευθερωθεί μετά την εποχή του Διαφωτισμού όταν το άτομο αποκτά συνείδηση της ατομικότητας του και φυσικά την διεκδικεί. Στο βιβλίο καταχωρούνται ημερολογιακές καταγραφές ποιητών, συγγραφέων, θεολόγων, φιλοσόφων, φεμινιστριών, μουσικών, πολιτικών και κάποιων αγνώστων στο μεγάλο κοινό όπου εκφράζεται μια πανσπερμία πόθων, κριτικών, προσωπικών στιγμών, αποτιμήσεων, θρήνων, απαρεσκειών, προτιμήσεων, ειρωνειών, πεισιθάνατων εκτιμήσεων , αυτοκριτικών, εκθειασμών, αγωνιών, αντιφάσεων, ανακολουθιών…Μια καταβύθιση στο απύθμενο «βάθος του πηγαδιού», όπως σημειώνει ο συγγραφέας Ζυλ Ρενάρ.
Στον 20ο αιώνα το προσωπικό ημερολόγιο είναι ένα φαινόμενο του πολιτισμού μας που καθρεφτίζει την ανταγωνιστικότητα των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών. Ο κόσμος αντανακλάται στο πρόσωπο του ατόμου. Δεν είναι τυχαίο ότι τα περισσότερα μυθιστορήματα ακόμα και η ποίηση γράφονται πια σε πρώτο πρόσωπο, η ατομικότητα προσπαθεί να βρει τη θέση της σε έναν κόσμο που οι συλλογικότητες διέπονται από μια περισσή ρευστότητα. Τα αποσπάσματα ημερολογίων που συνέλεξε η Κατερίνα Σχινά μας δείχνουν σαν σπασμένα καθρεφτάκια τις οδύνες του ανθρώπου που έφτασε στον 20ο αιώνα μέσα από μια αμφισβήτηση και αγωνία για το μέλλον του.
Φίλιπ Ροθ: πώς διαμορφώθηκα
Μια κλειδαρότρυπα υπάρχει επίσης ανάμεσα στον αναγνώστη και σε έναν αυτοβιογραφούμενο συγγραφέα. Ο Φίλιπ Ροθ, για πολλούς ο μεγαλύτερος εν ζωή αμερικανός συγγραφέας μαζί με τον Ντελίλο, γράφει τα απομνημονεύματα του με τίτλο «Τα γεγονότα»( Πόλις).
Η αυτοβιογραφία του είναι αρκετά αντισυμβατική και δεν διαφέρει πολύ από ένα έργο μυθοπλασίας που έχει όμως ως ήρωα τον συγγραφέα διαφόρων ηρώων. Το βιβλίο περιέχει πέντε κεφάλαια , τα πιο σημαντικά στη ζωή του Ροθ: τα ευτυχισμένα παιδικά χρόνια στις δεκαετίες ΄30-΄40, τα άχαρα πανεπιστημιακά χρόνια στη δεκαετία ΄50, τη γνωριμία με το κορίτσι των ονείρων του και την ανακάλυψη του ταλέντου του, που εμφανίζεται ολοκληρωμένο, σχεδόν, στο «Το σύνδρομο Πόρτνοϊ».
Ο Ροθ σε αυτή την αυτοβιογραφία ,που έγραψε το 1988 , σε ηλικία 55 ετών, μετά από μια παρατεταμένη κατάθλιψη, μιλάει για τη σχέση ανάμεσα σε όσα συμβαίνουν όταν ζει και όσα συμβαίνουν όταν γράφει για όσα έζησε. Μετράει συγκλίσεις και αποκλίσεις. Τρία είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της βιογραφίας. Πρώτον η αποκόλλησή του από την εβραϊκότητα που τον διαμόρφωσε αλλά και τον καταπίεζε, η προσπάθεια του δηλαδή να γίνει συνειδητός αμερικανός πολίτης, να ενταχθεί στο αμερικάνικο έθνος πέρα από τη θρησκευτική/ φυλετική του καταγωγή. Δεύτερον η τεράστια αλλαγή που επέφερε στη ζωή του η σχέση του με την Τζόζι και μέσω αυτής η ενηλικίωση του άνδρα και τρίτον η σύνδεσή του με την ταραχώδη κοινωνία των ΄60s, ο πόλεμος του Βιετνάμ, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία . Πολλά από τα γεγονότα που σφραγίζουν την ζωή του σημειώνει ο ίδιος πώς εμφανίζονται στα επόμενα μυθιστορήματά του. Οι προσωπικές του περιπέτειες με τα κορίτσια και τη συγγραφή είναι η πορεία της κατάκτησης της ατομικότητάς του και αυτό είναι το περιεχόμενο της αυτοβιογραφίας του.
Ο Ροθ γνωρίζει ότι σε ένα βαθμό η αυτοβιογραφία του μπορεί να στηρίζεται σε γεγονότα αλλά ταυτόχρονα είναι η φαντασιακή αντίληψη για τα γεγονότα που έχει πια ως μεγάλος. Αρκετά κριτικός και αυτοκριτικός παραδέχεται ότι μπορεί να περιγράψει πολύ καλύτερα τον βασικό ήρωα και alter ego του, Ζούκερμαν, παρά τον ίδιο τον εαυτό του. Μας δείχνει το πόσο μακριά έφτασε, πόσους δεσμούς αποτίναξε και πόσες αλλαγές υπέστη ή διαμόρφωσε ο ίδιος αλλά δεν μας δείχνει τι τον οδήγησε εκεί, ποιο ήταν το βαθύτερο κίνητρο. Μας παραπέμπει στους ήρωες του για να το καταλάβουμε. Δεν είναι τυχαίο ότι η αυτοβιογραφία αυτή έχει επιστολικό χαρακτήρα , ο Ροθ γράφει στον Ζούκερμαν και ο Ζούκερμαν απαντά στον Ροθ. Από τα πιο μεστά αυτοβιογραφικά κείμενα σε μια γλαφυρή, σχεδόν συγκινητική, μετάφραση από την Κατερίνα Σχινά.
