του Γιώργου Αναγνώστου (*).
Πώς ορίζει κανείς τους Ελληνοαμερικανούς; Ποιός τους ορίζει; Πώς αντιλαμβανόμαστε αυτήν την συλλογικότητα ;
Οι απαντήσεις ποικίλλουν, όπως θα περίμενε βέβαια κανείς από κάθε προσπάθεια χαρτογράφησης ενός πολυσχιδούς πολιτιστικού μορφώματος όπως το Ελληνοαμερικανικό.Δεν υπάρχει μια μονολιθική φιγούρα ενός εθνοτικού τύπου· υπάρχουν πολλαπλές ελληνοαμερικανικές εκφράσεις και ερμηνείες.Υπάρχει ένας πολιτιστικός πλουραλισμός που βιώνεται και ενεργοποιείται μέσω πολύπλοκων πλεγμάτων σχέσεων· ιδεολογικά ασύμβατοι θεσμοί που παράγουν αντιφατικές θεωρήσεις, και που συχνά συγκρούονται στην δημόσια σφαίρα.
Γνωστά και χιλιοειπωμένα όλα αυτά, θα έλεγε κανείς.Ποιός ο λόγος λοιπόν να στεκόμαστε, και μάλιστα αρχές του 21ου αιώνα, στο πασιφανές αυτό γεγονός; Ας προχωρήσουμε επιτέλους παραπέρα.
Και όμως, για να πραγματοποιήσουμε ένα τέτοιο πέρασμα, να το αξιοποιήσουμε και να το διευρύνουμε, είναι απαραίτητο να εντοπίσουμε τις συμπληγάδες που επιχειρούν να το στραγγαλίσουν. Τι εννοώ;
Είναι γεγονός ότι εδώ και καιρό η πολυφωνία που επισήμανα ασφυκτιά κυριολεκτικά από δύο εξουσιαστικές αφηγήσεις που επιμένουν να λειτουργούν με όρους αποκλεισμού. Εμφανίζονται συχνά, πολλαπλά, και σε διαφορετικές μορφές (σε ταινίες, ιστορικές και άλλες ερευνητικές εργασίες, ντοκιμαντέρ, δημοσιογραφικά κείμενα, απόψεις, και σχόλια, συνεντεύξεις, ομιλίες κάθε είδους, καθημερινές κουβέντες).Που σημαίνει ότι έχουν εγκατασταθεί στην συλλογική συνείδηση σαν άρχοντες, ηγεμονικά. (αλλά δεν εξουσιάζουν βέβαια το σύνολο του κοινωνικού σώματος.)
Ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε αυτές τις αφηγήσεις. Η πρώτη αφορά μια τοποθέτηση αυτοπροσδιορισμού που παράγεται από τους ίδιους τους Ελληνοαμερικανούς και έχει σαν δέκτες τόσο αυτήν καθ’ εαυτήν την εθνοτική ομάδα όσο και την κατανάλωσή της από το ευρύτερο Αμερικανικό κοινό.
Σύμφωνα μ΄αυτήν την αναπαράσταση, οι Ελληνοαμερικανοί αποτελούν πρότυπο εθνοτικής ομάδας: άψογοι πολίτες, υποδειγματικοί πατριώτες, άριστοι οικογενειάρχες, επιτυχημένοι επαγγελματίες, υπερήφανοι απόγονοι του αρχαιοελληνικού θαύματος του οποίου είναι οι συνεχιστές, δαιμόνιοι επιχειρηματίες, δουλευταράδες που ξενυχτούν με το αλκοόλ της εργασίας μα ποτέ δεν ξεχνούν τι εστί γλέντι. Με άλλα λόγια Ελληνοαμερικανό σημαίνει καθρέφτης του Αμερικανικού ονείρου, το οποίο και εμπλουτίζει με χορό, φαγητό, και επιτεύγματα.
Στον αντίθετο πόλο αυτού του λαμπυρίζοντος στερεοτύπου έχουμε την ολική καταγγελία του Ελληνοαμερικανικού. Οπλοστάσιο αυτού του λόγου αποτελεί μια γκάμα θέσεων και περιγραφών διαφόρων ιδεολογικών αποχρώσεων, που όλες όμως καταλήγουν στην αναμφισβήτητη απαξίωσή του. Ελληνοαμερικανικό εδώ σημαίνει κιτς, ξεπούλημα στον Αμερικανικό ιμπεριαλισμό, έκπτωση στον καπιταλισμό, άγνοια της πολυπλοκότητας και δυναμισμού της Ελλάδας, παρωχημένες ιδέες, χυδαία αισθητική, άγαρμπος χορός και σπασμένα ελληνικά με προφορά· άνευ στυλ επίδειξη πλούτου, συντηρητισμός, και μικροαστική νοοτροπία.
Ας τονίσουμε ότι εδώ δεν μιλάμε για μια υπεύθυνη και στοχαστική κριτική συγκεκριμένων εκφράσεων. Μια τέτοια στάση πάντα είναι συστατικά απαραίτητη. Εδώ η απόρριψη είναι ολική και χωρίς ιστορικότητα, αντίλαλος πυροβολισμών όπως όταν κάποιος στήνει στον τοίχο μια ολόκληρη εθνοτική ομάδα και την εκτελεί εν ψυχρώ. Οι Ελληνοαμερικανοί αποτελούν κινούμενο στόχο πλέον για όλου του είδους τους ελεύθερους σκοπευτές (και στην Ελλάδα και στην Αμερική), ακόμα και από διανοούμενους που ορκίζονται στην αξία της κριτικής σκέψης και πολιτιστικής διαφοράς.
Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν επιτυγχάνεται η ισοπέδωση, και από «μέσα» και από «έξω»· η διαδικασία ομοιογενοποίησης ακυρώνει την ετερογένεια, και αναπαράγει τον αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση εναλλακτικών μορφών. Η εθνογραφική περίπτωση μιας Ελληνοαμερικανίδας, με την οποία είχα μια συζήτηση πρόσφατα, αποδίδει την πολιτιστική ασφυξία που δημιουργούν αυτά τα μοντέλα σε προσωπικό επίπεδο. Γεννημένη στην Αμερική και με βαθείς δεσμούς και με το Αμερικανικό και με το Ελληνικό, η Ελένη (ψευδώνυμο) αποποιείται τον όρο «Ελληνοαμερικανίδα».«Δεν αναγνωρίζω τον εαυτό μου στον τρόπο που μας πασάρουν το Ελληνοαμερικανικό» τονίζει.«Δεν είμαι εγώ και οι ανησυχίες μου στα ντοκιμαντέρ τους».«Ελληνοαμερικανίδα αισθάνομαι αλλά δεν είμαι όπως με θέλουν, και επειδή δεν θέλω να με βλέπει κανείς όπως με θέλουν αρνούμαι να αποκαλώ τον εαυτό μου Ελληνοαμερικανίδα».
Πόσες «΄Ελενες» υπάρχουν που αισθάνονται ότι οι ηγεμονικές κατασκευές πνίγουν την φωνή τους· ότι αποκλείουν τον αυτοπροσδιορισμό τους; Ότι αρνούνται (η Ελένη εδώ χρησιμοποίησε τον όρο hijack) την υπόσταση τους; Θα χρειαστούμε προσεκτικές εθνογραφίες για να απαντήσουμε αυτήν την ερώτηση. Το παράδειγμα όμως της Ελένης υπογραμμίζει και την συμβολική βία των ηγεμονικών αναπαραστάσεων και την ανάγκη για ένα εναλλακτικό αφήγημα του Ελληνοαμερικανικού, πέρα από μονολιθικές περιγραφές.
Άς σημειώσουμε ότι ένα τέτοιο αφήγημα αποκτά ακόμα πιο μεγάλη βαρύτητα αυτήν την συγκεκριμένη ιστορική στιγμή όταν η Ελληνική διασπορά αναφέρεται όλο και συχνότερα, στα πλαίσια της κρίσης. Σε τι θα μπορούσαν να εμπνεύσουν οι Ελληνοαμερικανοί την Ελληνική κοινωνία; Το επιχειρηματικό know how, επενδύσεις, καινοτομία, και σκληρή δουλειά έχουν κιόλας προταθεί. Το ζήτημα της πολιτιστικής παραγωγής και κοινωνικής τους εμπειρίας εκκρεμεί, παρ’ ότι έχει τεθεί στον Ελληνικό τύπο σαν ένα εναλλακτικό παράδειγμα, ακόμα πριν της κρίσης (http://kritikohroma.blogspot.com/2008/05/blog-post_17.html).
Ποιά θα μπορούσε να είναι η στάση των ακαδημαϊκών και διανοουμένων, αλλά και της δημόσιας σφαίρας γενικότερα, σε αυτήν την συγκυρία; Αρκετοί από εμάς στις Ελληνομερικανικές Σπουδές έχουμε καταγγείλει (συγκεκριμένα και με αγωνία) τις διαδικασίες που αναπαράγουν την κανονικοποίηση του Ελληνοαμερικανικού, την απλοποίησή του σε καρικατούρα, και τους αποκλεισμούς που αυτό συνεπάγεται. Ήταν πιστεύω και είναι επιμένω μια καθ’ όλα δίκαιη και απαραίτητη κριτική ώστε να ανοιχτεί χώρος για να ακουστούν, να ενδυναμωθούν, και να νομιμοποιηθούν εναλλακτικές φωνές (άλλες αλήθειες).Συμπεριλαμβανομένης και της αλήθειας της παραπάνω Ελένης.
Βέβαια η κριτική αποτελεί μόνο μία διάσταση στις ευρύτερες που πρόσφατα συντελούνται στον χώρο των “Ελληνοαμερικανικών Διεθνικών Σπουδών”. Να διευκρινίσω ότι το «Ελληνοαμερικανικό» εδώ ορίζεται όχι σαν μια εθνοτική ομάδα ή διασπορά, αλλά σαν ένα διεθνικό πεδίο διακίνησης ιδεών και αγαθών, πολιτιστικών ανταλλαγών, πολιτικών σχέσεων και συσχετισμών· ένα δυναμικό πλέγμα συναντήσεων και συνδιαλλαγής. Αρχαιολόγοι, εθνογράφοι, πολιτικοί επιστήμονες, ιστορικοί, καθώς και ερευνητές από τον χώρο των πολιτιστικών σπουδών και λογοτεχνίας, συμμετέχουν ήδη στην χαρτογράφηση αυτού του φαινομένου. Συντελείται ένας φρέσκος στοχασμός όσον αφορά την παραγωγή γνώσης και κυκλοφορίας της. Με ποιούς τρόπους και όρους μιλάμε για το Ελληνοαμερικανικό; Για ποιό σκοπό; Σε ποιές συζητήσεις και πώς παρεμβαίνει η έρευνά μας; Σε ποιούς απευθυνόμαστε; Πώς διδάσκουμε το αντικείμενο μας;
Σε αυτό το άνοιγμα σημαντικό ρόλο θα μπορούσε να παίξει και η επιστημονική κοινότητα, η διανόηση, και οι πολιτιστικοί φορείς στην Ελλάδα.Οι παραπάνω ήδη συνεισφέρουν με βιβλία, άρθρα, δοκίμια, μεταφράσεις, βιβλιοκριτικές, αφιερώματα, και ντοκιμαντέρ, μεταξύ άλλων.Το ζητούμενο είναι να υπάρξει μια διεθνική συνομιλία μεταξύ όλων των φορέων (σε Ελλάδα, Αμερική, Ευρώπη, και αλλού), και η περαιτέρω διεύρυνση των όρων του διαλόγου. Ελληνοαμερικανικό εκ των πραγμάτων σημαίνει διεθνικό. Η διπλή πολιτιστική πτυχή του απορρυθμίζει έννοιες εθνοτικής ιδιαιτερότητας, μοναδικότητας, ή αυθεντικότητας καθώς μας στρέφει προς πεδία ανταλλαγών, σύμμειξης, συνύπαρξης αντιθέτων, γενικά προς μια εξωστρεφή θεώρηση του πολιτιστικού γίγνεσθαι. Αυτή η προσέγγιση θα μπορούσε να αποτελέσει ένα συναρπαστικό πυρήνα-πλαίσιο για την πολύπλευρη κατανόηση του Ελληνοαμερικανικού φαινομένου και την επακόλουθη αναθεώρηση του Ελληνοαμερικανικού παραδείγματος και της αξίας του τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Αμερική.
Ο (*) Γ. Αναγνώστου είναι καθηγητής ελληνικών και λατινικών στο Πανεπιστήμιο του Οχάιο.
Έρευνα: http://classics.osu.edu/people/anagnostou
Blog: http://immigrations-ethnicities-racial.blogspot.com/
