Toυ Λευτέρη Παπαλεοντίου.
.
Είναι προφανές ότι με άλλους όρους παράγεται η λεγόμενη «λαϊκή» ή λαϊκότροπη ποίηση του 20ού αιώνα και των ημερών μας· σαφώς διαφοροποιείται από την ανώνυμη λαϊκή δημιουργία της προτυπογραφικής περιόδου, δηλαδή των χρόνων της φραγκοκρατίας ή της οθωμανοκρατίας στην Κύπρο, όταν τα λαϊκά και δημώδη άσματα κυκλοφορούσαν προφορικά, αδέσποτα και «ανάφεντα», και αναπαράγονταν και σμιλεύονταν στο στόμα του λαού, γιατί εξέφραζαν την ομάδα και το κοινωνικό σύνολο. Σωστά, λοιπόν, ο Κ. Γ. Γιαγκουλλής παρατηρεί ότι η τυπογραφία επέφερε πλήγμα στον χαρακτήρα και την ποιότητα της άλλοτε προφορικής δημώδους ποίησης. Πράγματι, δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε εύκολα ότι τα παλιότερα δημώδη άσματα της φραγκοκρατίας ή της οθωμανοκρατίας (λ.χ. το «Τραγούδι της Αροδαφνούσας» ή το «Το τραγούδι Χριστοφή και Εμινές») είναι κατά πολύ ανώτερα σε σχέση με τις νεότερες ποιητάρικες ρίμες.
Ο μελετητής και ανθολόγος εξηγεί στην Εισαγωγή του τον τρόπο με τον οποίο εργάστηκε για να ανθολογήσει το ογκώδες υλικό του και για να δομήσει την τετραμερή Ανθολογία του. Σε ένα πρώτο μέρος του βιβλίου (σσ. 21-160) στεγάζονται δεκαεφτά ποιητάρικες φυλλάδες, από τις οποίες τρεις είναι ανώνυμες (οι δύο ανήκουν στην προτυπογραφική περίοδο), ενώ δεκατέσσερις επιλέχθηκαν από τις 1970 ρίμες που τυπώθηκαν από το 1883 ώς τις μέρες μας. Οι ρίμες αυτές ανήκουν τόσο σε επιφανείς πρωτοποιητάρηδες (λ.χ. τους Χ. Μ. Άζινο, Χρ. Παλαίση και Χρ. Τζαπούρα) όσο και σε λιγότερο γνωστούς ριμαδόρους (ανάμεσα σ’ αυτούς είναι και ένας Τουρκοκύπριος, ο Mustafa Yakkoulla) και εξιστορούν θέματα όπως η φτώχεια, η ανομβρία, ο φόρος της δεκάτης, η δράση των Χασαμπουλλήδων και η εκτέλεση Ελληνοκυπρίων στον Κοντεμένο στα χρόνια του Αγώνα, ή σατιρίζουν άλλες όψεις της κυπριακής ζωής κατά την περίοδο της βρετανοκρατίας, ενώ ο όψιμος Ανδρέας Μαππούρας εμπνέεται στίχους από την τουρκική εισβολή του 1974.
Στη δεύτερη, πιο εκτεταμένη ενότητα της Ανθολογίας (σσ. 163-425) στεγάζονται ολιγόστιχα ποιήματα που επιλέχθηκαν από 316 συλλογές (1883 κ.ε.) και ανήκουν σε 138 λαϊκoύς ή λαϊκότροπους δημιουργούς. Στην ενότητα αυτή, ανάμεσα σε δεκάδες άντρες, περιλαμβάνονται και τέσσερις γυναίκες. Η θεματική των ολιγόστιχων αυτών κειμένων είναι σαφώς διευρυμένη, η στιχουργική και η ρητορική τους ποικιλότροπη. Όσο άνισα και αν κρίνονται μεταξύ τους τα ανθολογημένα κείμενα της ενότητας, ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να σταματήσει με προσοχή, με ενδιαφέρον ή και με θαυμασμό σε πολλούς στίχους, για διαφορετικούς κάθε φορά λόγους: άλλοτε για να κατανοήσει στάσεις και συμπεριφορές για τα θέματα που θίγονται, ή για να προσέξει ιδιωματισμούς και εκφράσεις που δεν συνηθίζονται πια, ή ακόμη και για να θαυμάσει την καίρια και συμπυκνωμένη αποτύπωση της ιδιωματικής γλώσσας.
Σε μια τρίτη ενότητα (σσ. 429-490) περιλαμβάνονται είκοσι έξι σειρές με «τσιαττίσματα» (τέσσερις από ποιητάρικες φυλλάδες, είκοσι δύο από συλλογές), δηλαδή αυτοσχέδιοι διαλογικοί στίχοι με τους οποίους ανταγωνίζονταν μεταξύ τους δύο ή περισσότεροι ποιητάρηδες ή λαϊκοί ποιητές, με σκοπό να αποστομώσουν τον αντίπαλό τους και να τον ντροπιάσουν ενώπιον ακροατηρίου σε εορταστικές και άλλες συγκεντρώσεις. Το ρ. τσιαττίζω ή τσιαττώ προέρχεται από το τουρκικό çatmak και σημαίνει επιτίθεμαι, διαγωνίζομαι, ανταγωνίζομαι. Αξίζει να σημειωθεί ότι το «τσιάττισμα» ή «τσιαττιστό» επιβιώνει κάλλιστα ώς τις μέρες μας, κυρίως κατά την εορτή του «Κατακλυσμού» (δηλ. τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος).
Στο τέταρτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου (σσ. 493-522) περιλαμβάνονται «ερωτικά τραγούδια, κοφτά, γνωμικά και ερωταποκρίσεις» τριάντα έξι λαϊκών ποιητών. Εδώ ανθολογούνται ευσύνοπτα κείμενα των Γ. Ατσίκκου, Η. Γεωργίου, Π. Κακολή, Κ. Θ. Καρνέρα, Α. Ν. Κατσαντώνη, Κ. Κατσαντώνη, Π. Λιασίδη, Α. Μαππούρα, Ξ. Πάτσαλου, Χρ. Πριγκόπουλου, Δ. Ττάκκα, Λ. Χατζηνικόλα κ.ά.
Στις 382 υποσημειώσεις του τόμου δίνονται διευκρινίσεις και παραπομπές, βιογραφικά, εργογραφικά και πραγματολογικά στοιχεία ή ερμηνείες δύσκολων λέξεων. Στη Βιβλιογραφία καταγράφονται αναλυτικά οι πηγές (φυλλάδες ή συλλογές) τις οποίες συμβουλεύτηκε ο ανθολόγος. Ο τόμος διανθίζεται με ασπρόμαυρες φωτογραφίες φυλλάδων και αυτογράφων, ποιητάρηδων και λαϊκών ποιητών.
Ο δεύτερος τόμος που παρουσιάζουμε λακωνικά εδώ είναι ο έκτος της σειράς Corpus κυπριακών διαλεκτικών ποιητικών κειμένων, που εγκαινιάστηκε το 1998. Ας θυμηθούμε ότι ο πρώτος και ο τέταρτος τόμος (1998 και 2001 αντίστοιχα) περιλαμβάνουν ποιητάρικα τραγούδια που αναφέρονται σε φονικά, ο δεύτερος (1999) πολεμικά τραγούδια, ο τρίτος (2000) τραγούδια της Εισβολής και της προσφυγιάς, και ο πέμπτος (2002) κοινωνικά, διαλόγους και τσιαττίσματα.
Με τον έκτο τόμο καλύπτεται η θεματική του έρωτα. Εδώ συγκεντρώνονται 81 φυλλάδες που ανήκουν σε 84 ποιητάρηδες. Ανάμεσα σ’ αυτούς περιλαμβάνονται και οι Χ. Άζινος, Ι. Μιχαήλ, Α. Νικολάου, Χρ. Παλαίσης, Π. Πεσκέσης, Χρ. Πριγκόπουλος και Χρ. Τζαπούρας. Επομένως, δεν περιλαμβάνονται ερωτικοί στίχοι από συλλογές. Σε μια πιο ανεπτυγμένη Εισαγωγή του (σσ. 5-25) ο Κ. Γ. Γιαγκουλλής επιχειρεί αρχικά να δείξει ότι αρκετοί λαϊκοί ποιητές ή ποιητάρηδες οικειοποιούνται είτε παραδοσιακά ερωτικά τραγούδια είτε ανάλογα κείμενα ομοτέχνων τους, είτε προχωρούν και διασκευάζουν ομόθεμα δημώδη άσματα.
Δεν γνωρίζω άλλον κύπριο ή μη κύπριο ερευνητή που να έχει προσφέρει τόσα πολλά στην έρευνα, την αποθησαύριση, τη συναγωγή και τη μελέτη της εγχώριας δημώδους και ποιητάρικης ή λαϊκής και λαϊκότροπης δημιουργίας, στον καταρτισμό ενός ογκώδους Λεξικού του κυπριακού ιδιώματοςτητες, και γενικά στη χαρτογράφηση και τη διάσωση της τοπικής πολιτισμικής παράδοσης. Όσες επιμέρους επιφυλάξεις, αντιρρήσεις ή διορθώσεις και αν εκφράσει / προτείνει κανείς για ορισμένα σημεία της δουλειάς του Κ. Γ. Γιαγκουλλή δεν μπορεί παρά να στεκόμαστε με σεβασμό μπροστά σε ένα τέτοιο επιβλητικό έργο, που χρονολογείται και εξελίσσεται από τα χρόνια του 1960 και πάει να συμπληρώσει έναν κύκλο ζωής πενήντα χρόνων.
INFO: Κωνσταντίνος Γ. Γιαγκουλλής, Ανθολογία κύπριων ποιητάρηδων και λαϊκών ποιητών (Ρίμες, ποιήματα, τσιαττίσματα, ερωτικά, κοφτά, γνωμικά, ερωταποκρίσεις), Λευκωσία 2011, σελ. 543. / Corpus κυπριακών διαλεκτικών ποιητικών κειμένων, τ. Στ1 (Ποιητάρικα ερωτικά τραγούδια από φυλλάδες: Δίστιχα, ολιγόστιχα και πολύστιχα), Λευκωσία 2012, σελ. 555
