του Ανδρέα Αντωνίου (*)
Διάβασα με την μέγιστη προσοχή τα άρθρα της κυρίας Αποστολίδου και του κυρίου Μπασκόζου σχετικά με την ποίηση στο facebook. Επειδή το θέμα με ενδιαφέρει πολύ, και είχα μια μικρή αντιπαράθεση με τον κύριο Αραβανή στο παρελθόν (http://www.poiein.gr/archives/31695/index.html), θα ήθελα να προσθέσω την δική μου οπτική σε ένα φαινόμενο, στο οποίο – παραδέχομαι – είμαι μέρος του.
Κατ’ αρχάς, μια βασική διάκριση η οποία θα βοηθούσε να ξεκαθαρίσει λίγο το τοπίο. Αφενός μπορούμε να μιλάμε για την παραγωγή ποίησης στο facebook και αφετέρου μπορούμε να μιλάμε για την αναπαραγωγή ποίησης στο facebook. Παρότι συγγενή φαινόμενα, παραγωγή και αναπαραγωγή ποίησης δεν είναι ταυτόσημα και μερικές φορές οι κανόνες διαφοροποιούνται για τα δύο.
Ξεκινώντας από την παραγωγή ποίησης, θα έλεγα πως στην ουσία δεν αλλάζει τίποτα, παρά μόνο το μέσο και η ευκολία. Το σύνδρομο Ρεμπώ-Νταλάρα (ομολογουμένως εύστοχο) δεν ισχύει μόνο στο διαδίκτυο και η διαφορά ηλεκτρονικού – εντύπου μέσου ισχύει καθαρά σε θέματα οικονομικά και όχι ποιοτικά. Στο facebook και στις άπειρες σελίδες/blogs για ποίηση παρατηρούμε πως σχεδόν ο καθένας που έχει ένα ερέθισμα μπορεί να βγει και να το εκφράσει δημοσίως, βαφτίζοντας καμιά φορά ως «ποίηση», την απλή σκέψη, τον περιστασιακό προβληματισμό, το έντονο βίωμα ή το προσωπικό συναίσθημα. Όταν ο κύριος Μπασκόζος γράφει για «πρωτότυπα ποιήματα, πολλά πρωτόλεια και αφελή, μαθητικού χαρακτήρα που όμως συγκεντρώνουν δεκάδες θαυμαστικά σχόλια και like από τους φίλους των φεισμπουκικών σελίδων», έχει εν μέρει δίκιο.
Δύο ενστάσεις μπορούν διατυπωθούν για αυτή την διαπίστωση.
Πρώτον, πως δεν είναι ευθύνη των «επίδοξων» ποιητών αυτή η εσφαλμένη εντύπωση για την ποίηση. Στην σύγχρονη εποχή, κατά την γνώμη μου και λόγω της επίδρασης του μεταμοντερνισμού, έχει εντυπωθεί στην συνείδηση του κόσμου πως «όλα είναι είναι ποίηση» ή «όλα είναι σχετικά» ή «όλα είναι ερμηνεία» ή «για όλα αποφαίνεται ο αναγνώστης». Ο «κακός» ποιητής στο facebook θα κρυφτεί πίσω από την ερμηνεία και την σχετικότητα για να συνεχίσει να γράφει την ποίησή του – ό,τι ιδέα έχει δηλαδή στο κεφάλι του για την ποίηση. Η απουσία έστω και μεταβλητών αξιολογικών κριτηρίων για την ποίηση εντείνει το φαινόμενο της «facebookικής ποίησης».
Δεύτερον, το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικότητα του facebook. Το ίδιο ισχύει και στις έντυπες συλλογές και στους εκδοτικούς οίκους. Χωρίς να θέλω να αναφερθώ σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, σκεφτείτε πόσοι «έγκριτοι» εκδοτικοί οίκοι έχουν εκδώσει αίσχη, μόνο και μόνο επειδή ο «ποιητής» έχει σίγουρη πελατεία που θα αγοράσει το βιβλίο, το οποίο γίνεται – αν και άθλιο – εισπρακτική επιτυχία. Ο βασικός λόγος που, ενώ βλέπουμε τέρατα στο facebook, δεν βλέπουμε τόσο κακές ποιητικές συλλογές στην αγορά, είναι γιατί ο επίδοξος ποιητής δεν έχει ή δεν θέλει να διαθέσει χίλια, δύο χιλιάδες ή και τρεις χιλιάδες ευρώ, τα οποία απαιτεί ο εκδοτικός οίκος για να εκδώσει ένα βιβλίο. Το facebook είναι ο εκδοτικός οίκος των φτωχών ή τουλάχιστον αυτών που προτιμούν να χρησιμοποιήσουν αλλιώς ένα τόσο μεγάλο χρηματικό ποσό.
Εν ολίγοις, όσον αφορά την παραγωγή ποίησης και το facebook, θα έλεγα πως τα προβλήματα που υπάρχουν – γιατί όντως υπάρχουν – είναι άλλης φύσης και απαιτούν διαφορετικές συζητήσεις. Το facebook δεν δημιούργησε το πρόβλημα, απλά το ανέδειξε και ίσως να το μεγαλοποίησε. Όμως, πιστεύω, το πρόβλημα ήταν εκεί και αργά ή γρήγορα, με ή χωρίς διαδίκτυο θα το αντιλαμβανόμασταν.
Στην άλλη πλευρά υπάρχει το ζήτημα της αναπαραγωγής της ποίησης στο facebook, με όλα τα αποφθέγματα και τα τσιτάτα από μια τεράστια ποικιλία συγγραφέων και ποιητών: Κοέλο, Μπουσκάλια, Μπουκάι, Ελύτης, Λειβαδίτης, Ρίτσος, Καζαντζάκης, Καβάφης, Λουντέμης ενίοτε, Αλκυόνη Παπαδάκη είναι μόνο η κορφή του παγόβουνου. Δεν μπαίνω καν στον κόπο να σχολιάσω τα αποφθέγματα που λανθασμένα αποδίδονται στον εκάστοτε ποιητή, τα οποία αποβλέπουν απλώς σε κάποια likes και σε μερικές αναδημοσιεύσεις. Το ερώτημα παραμένει: Έχει δίκιο η κυρία Αποστολίδου; Όντως αυτά τα αποφθέγματα φέρνουν τον κόσμο πιο κοντά στην ποίηση; Όντως η ποίηση βρίσκει το έρεισμά της στον κόσμο;
Η απάντηση είναι αμφίσημη. Θα έλεγα εν πρώτοις, ναι. Δεν ασπάζομαι πλήρως το επιχείρημα «από το τίποτα, καλύτερα η Δημουλίδου», αλλά μπορώ να καταλάβω την λογική του. Ναι, είναι καλύτερα ο νέος ή ο αμύητος να έρθει σε επαφή με ένα απόφθεγμα του Καζαντζάκη, από το να περάσει μια ζωή πιστεύοντας πως ο Καζαντζάκης είναι ποδοσφαιριστής του Ό.Φ.Η. Η διάδοση των ποιητών και των συγγραφέων – ακόμη κι αποσπασματικά, ακόμη και κουτσουρεμένα, ακόμη κι εκτός συμφραζομένων – μόνο καλό μπορεί να κάνει, αφού μπορεί να οδηγήσει ανθρώπους που διαφορετικά δεν θα έδιναν δεκάρα, να ασχοληθούν λίγο με πράγματα έξω από τα συνηθισμένα τους χωράφια. Αν το πρόβλημα είναι μην γίνει ο Ελύτης mainstream και «εξευτελιστεί μες την πολλή συνάφεια του κόσμου» (για να θυμηθώ τον Καβάφη), θα έλεγα πως μακάρι να γινόταν – όπως και ήταν, όταν ο Βιολάρης έβγαλε το «Θαλασσινό Τριφύλλι».
Αλλά θα πάει ο κόσμος από το απόσπασμα, στη ποίηση; Στην συντριπτική πλειονότητα, όχι.
Το πρόβλημα με την αναπαραγωγή της ποίησης στο facebook είναι η ταχύτητα και η εφήμερη προσοχή που δίνεται σε αυτή. Κάποιος που θα δει ένα τσιτάτο και θα πατήσει like, θα το έχει ξεχάσει σε ελάχιστα δευτερόλεπτα. Δεν θα ξοδέψει περισσότερη σκέψη ή ενέργεια, από τα δευτερόλεπτα που απαιτούνται για να διαβάσει κανείς κάτι. Οι μόδες και τα trends στο facebook έρχονται και παρέρχονται με απίστευτη ταχύτητα και η ποίηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπακούει στους κανόνες του διαδικτύου.
Αυτός είναι και ο βασικότερος κίνδυνος που έχουν τόσο η αναπαραγωγή της ποίησης, όσο και η παραγωγή της, ο κίνδυνος που απειλεί ποιητές και αναγνώστες εξίσου. Η ποίηση χρειάζεται αφοσίωση, τόσο από τον αναγνώστη που διαβάζει, όσο κι από τον ποιητή που γράφει. Θέλει κόπο και πόνο, θέλει να αφιερώνεις την ίδια σου την ψυχή σε αυτή. Η ποίηση δεν είναι εύκολη. Το facebook είναι. Και καλά κάνει και είναι – δεν χρειάζεται να είναι όλα δύσκολα στη ζωή μας. Όμως η ευκολία του facebook αφαιρεί από την ποίηση όλα εκείνα τα στοιχεία που την κάνουν ξεχωριστή. Γίνεται κι αυτή εύκολη κι ανώδυνη, σαν να της βγάζουμε τα νύχια και τα δόντια ώστε να μην μπορεί να αφήσει το στίγμα της πάνω μας. Το facebook γίνεται θερμοκήπιο για εύκολη και γρήγορη ποίηση, όπως γίνεται θερμοκήπιο για εύκολη και γρήγορη σκέψη, για εύκολο και γρήγορο συναίσθημα. Στο τέλος από όλα αυτά τα αποφθέγματα δεν θα μείνει τίποτα, και θα ξεχαστούν το ίδιο εύκολα, όπως με τόσα και τόσα άλλα.
Η σχέση facebook και ποίησης είναι μία που υπόσχεται πολλά. Τα ηλεκτρονικά περιοδικά ποίησης (όπως αυτά που παραθέτει ο Μπασκόζος, μαζί και το bibliotheque.gr) ήδη έχουν νιώσει το παλμό και προσπαθούν να απευθυνθούν με νέα μέσα στον κόσμο – και πιστεύω το καταφέρνουν. Η πληθώρα της ποίησης στο facebook όμως δεν φέρνει και δεν θα φέρει κόσμο στην ποίηση, όσο δεν προσπαθούμε να καλλιεργήσουμε μια κουλτούρα ποίησης στον κόσμο. Δεν συμμερίζομαι την αισιοδοξία της κυρίας Αποστολίδου, ούτε την συγκρατημένη απαισιοδοξία του κυρίου Μπασκόζου. Τα αποφθέγματα είναι καλά, αλλά ας μην μένουμε σε αυτά. Η ποίηση που γράφουμε καλό είναι δοκιμαστεί σε κάτι περισσότερο από μερικές ντουζίνες like. Πρέπει, δημιουργοί και αναγνώστες να υπερβούμε την ταχύτητα της σύγχρονης εποχής. Ναι, μπορούμε να αναδημοσιεύουμε στροφές του Καρυωτάκη, αλλά ας ξεκλέψουμε και μία ώρα από την μέρα μας, και να αφοσιωθούμε στην «Νηπενθή», διαβάζοντάς την ξανά και ξανά. Μόνο τότε το απόφθεγμα θα έχει κάνει την δουλειά του και μόνο τότε το facebook θα έχει υπηρετήσει ως μέσο την ποίηση.
(*)Ο Αντωνίου Ανδρέας είναι Υπ. Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ
