του Ελευθερίου Ανευλαβή.
Η έκδοση του βιβλίου του Τζέημς Τζόυς (James Augustine Aloysius Joyce, 1882-1941) Finnegans Wake[1] έγινε δεκτή από τους λογοτεχνικούς κύκλους με ανάμεικτα συναισθήματα: αμηχανία, χαρά, έκπληξη, ακόμη και ανοιχτή έχθρα. Πολλοί το χαρακτήρισαν ανόητο πλέγμα ασυναρτησίας, χωρίς πλοκή, χωρίς περιεχόμενο, χωρίς νόημα. Άλλοι το αντιμετώπισαν με δέος, μείγμα τρόμου και θαυμασμού. Έχει, όμως και ενθουσιώδεις υποστηρικτές ολκής, συμπεριλαμβανομένων του Σαμουήλ Μπέκετ, του Τόμας Έλιοτ, και άλλων.
Το Finnegans Wake, Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν (τίτλος της ελληνικής μετάφρασης.[2] Αγρύπνια, εφεξής) είναι ένα βιβλίο που έχουν στην βιβλιοθήκη τους αρκετοί, περισσότεροι, ίσως, έχουν ακούσει γι’ αυτό, ελάχιστοι το έχουν διαβάσει και σχεδόν ουδείς το καταλαβαίνει. Δεν έχει βρεθεί, ακόμη, «ο Μαγγελανομεγαλοδανδής[3]» (ΑΤΦ ΤΒ 824 13)[4] της, για να την κυκλοπεριπλεύσει ολόκληρη.
«Λένε ότι είναι σκοτεινό», γράφει ο ίδιος ο Τζόυς, «Το συγκρίνουν φυσικά με τον Οδυσσέα (σ.σ. Ulysses, το άλλο μεγάλο έργο του Τζ. Τζόυς). Αλλά η δράση στον Οδυσσέα ήταν το περισσότερο την ημέρα και η δράση στο καινούργιο μου έργο λαμβάνει χώρα κυρίως τη νύχτα. Είναι φυσικό τα πράγματα να μην φαίνονται τόσο καθαρά τη νύχτα. Δεν είναι;»[5]
Έχει χαρακτηρισθεί μυθιστόρημα, ποίηση σε πεζό λόγο, έπος, μύθος, αίνιγμα, σπαζοκεφαλιά, φιλοσοφικό-θρησκευτικό κείμενο. Είναι μια μοναδική δημιουργία στον κόσμο της λογοτεχνίας. Ένα βιβλίο μοναχικό, ανεπίδεκτο αφομοίωσης, απείρως περίπλοκο τέρας, που χάραξε τη στροφή από τον μοντερνισμό στον μεταμοντερνισμό. Σήμερα θεωρείται το αξεπέραστο αριστούργημα όλων των εποχών, το οποίο ταλαντεύεται μεταξύ του μεγαλείου της ποίησης, του μυστικισμού της θρησκείας και της πολυπλοκότητας του παράξενου μικρόκοσμου της κβαντικής φυσικής.
Ο νομπελίστας φυσικός Murray Gell-Mann, στο έργο του The Quark and the Jaguar. Adventures in the simple and the complex[6] (Το Κουάρκ και ο Πάνθηρας. Περιπέτειες στο απλό και στο πολύπλοκο), γράφει, (σελ. 180): «σε μια από τις κάθε τόσο προσεκτικές αναγνώσεις μου του Finnegans Wake, του Τζέημς Τζόυς, συνάντησα τη λέξη “κουάρκ” στη φράση “Three quarks for Master Mark.”»[7] Και στη σελίδα 11: «Τα κουάρκ είναι στοιχειώδη σωματίδια, δομικά στοιχεία του πυρήνα του ατόμου … και ήμουν εγώ που τους έδωσα το όνομά τους. … Το κουάρκ συμβολίζει τους απλούς βασικούς φυσικούς νόμους που κυβερνούν το σύμπαν και όλη την ύλη σ’ αυτό. Και οι οποίοι, άπαξ και ανακαλύφθηκαν, εμφανίζονται σε πλήρη θέα μπροστά στο αναλυτικό μάτι της νόησης.» Και στην Εισαγωγή, σελ. x, γράφει: «η θεωρία των στοιχειωδών σωματίων είναι τόσο αφηρημένη που πολλοί την βρίσκουν δύσκολή ακόμη και όταν εξηγείται χωρίς μαθηματικούς τύπους.»
Το «κουάρκ», είτε είναι φυσική οντότητα, είτε μια αφηρημένη έννοια των Φυσικών, χρησιμοποιείται για να εξηγηθούν έννοιες της κβαντικής φυσικής, οι οποίες δεν είναι απολύτως κατανοητές.
Ένα «κουάρκ» της λογοτεχνίας, φυσική οντότητα ως βιβλίο, και ιδεατή σύλληψη του Τζόυς ως καταβύθιση στον χαόκοσμο του υποσυνείδητου, του ονείρου και του κόσμου τούτου, είναι το βιβλίο του Τζόυς, Finnegans Wake, για τους αναγνώστες του. Οι περισσότεροι που αρχίζουν να το διαβάζουν, ποτέ δεν φτάνουν μέχρι το τέλος και, σίγουρα, κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί, ότι το κατανοεί πλήρως.
Αν ο κόσμος μας, εν τούτοις, καταστρεφόταν αύριο, θα μπορούσε κανείς να βρει όλα τα κομμάτια του, μαζί με τις δυνάμεις που τον κατέστρεψαν, στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν. Αυτό το βιβλίο είναι ένα τελικό κόρημα (συντρίμμια από την εποχή των παγετώνων), όπου κείτονται θαμμένοι όλοι οι μύθοι, τα προγράμματα, τα σλόγκαν, οι ελπίδες, οι προσευχές, τα εργαλεία, οι εκπαιδευτικές θεωρίες, και οι θεολογικές παλιατσαρίες της περασμένης χιλιετίας.
Εκεί, στην Αγρύπνια, βρίσκονται οι λέξεις, οι ανεννόητες, που ούτε λέγουν ούτε κρύπτουν, μα μόνο σημαίνουν. Με αυτές τις λέξεις ξαναχτίζει ο αναγνώστης τον χαόκοσμο της Αγρύπνιας. Και οι κρότοι του χτισίματος, γίνονται μουσικές νότες του ονείρου και της πραγματικότητας, που ξεπηδούν από την ανάγνωση της Αγρύπνιας, αν μάλιστα διαβαστεί φωναχτά. Τότε, το αυτί του αναγνώστη συντονίζεται και ακούει στη μελωδία της: το «Ναι» των πραγμάτων που ήσαν, είναι και θα έλθουν. Το «Ναι», που αναδύεται, από την κατάδυση, στον χαόκοσμο του στροβιλόκοσμου της Αγρύπνιας, του δικού μας κόσμου, και του σύμπαντος κόσμου.
Ο ΧΑΟΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΤΡΟΒΙΛΟΚΟΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΓΡΥΠΝΙΑΣ
Εν αρχή ην το χάος. «Πρώτιστα Χάος γένετ’», κατά τον Ησίοδο και την κοσμογονία του[8]. Κατόπιν, «ο έρωτας ανάμειξε τα πάντα μεταξύ τους. Κι όπως συνεμείχθησαν το άλλο με το άλλο έγινε ο Ουρανός, ο Ωκεανός και η Γη και όλων των θεών το γένος το άφθαρτο: έρως ξευνέμειξεν άπαντα· ξυμμειγνυμένων δ’ ετέρων ετέροις γένετ’ ουρανός ωκεανός τε και γη πάντων τε θεών μακάρων γένος άφθιτον.»[9]
Ο λυσιμελής έρως δημιουργεί, από το χάος των αντιθέτων, τον κόσμο, που κατά τον Αναξίμανδρο, «είναι οργάνωση πραγμάτων μέσα στον χώρο»[10]
Και η Αγρύπνια, όπως και η φύση, «δια της των εναντιωτάτων κράσεως (σ.σ. αναμείξεως) αρχών μία διεκόσμησεν αρμονίαν», σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.[11]
Ο Κόσμος, το κόσμημα της αρμονίας, η τάξις των πραγμάτων δημιουργείται από το χάος των εναντίων. «Ίσως δε των εναντίων η φύσις γλίχεται (σ.σ. γλίχομαι: επιθυμώ σφοδρώς)… και την πρώτην αρμονίαν δια των εναντίων συνήψεν, ου δια των ομοίων. Έοικε δε και η τέχνη την φύσιν μιμουμένη τούτο ποιείν… Ζωγραφία μεν γαρ λευκών τε και μελάνων, μουσική δε οξείς άμα και βαρείς μακρούς τε και βραχείς φθόγγους μίξασα εν διαφόροις φωναίς μίαν απετέλεσεν αρμονίαν, γραμματική δε εκ φωνηέντων και αφώνων γραμμάτων κράσιν ποιησάμενη την όλην τέχνην εξ αυτών συνεστήσατο: Φαίνεται δε ότι και η τέχνη μιμούμενη τη φύση κάνει το ίδιο. Η ζωγραφική ανέμειξε το λευκό και το μαύρο, η μουσική ανέμειξε ήχους οξείς και βαρείς μακρούς και βραχείς σε διάφορες φωνές μία αρμονία δημιούργησε, η δε γραμματική με ανάμειξη φωνήεντων και αφώνων γραμμάτων δημιούργησε όλη την τέχνη» (Αριστοτέλους Περί Κόσμου)[12],[13]
Και, ο «σκοτεινός» Ηράκλειτος, προειδοποιεί, από τα βάθη των αιώνων, με την φωνή του Αριστοτέλη: «Και το παρά τω σκοτεινώ λεγόμενον Ηρακλείτω˙ “Ξυλλάψιες[14] όλα και ούχ όλα˙ συμφερόμενον διαφερόμενον, συνάδον διάδον˙ εκ πάντων εν και εξ ενός τα πάντα: Συνάψεις είναι όλα και όχι όλα, τα συμφερόμενα και τα διϊστάμενα, τα σύμφωνα και τα μη σύμφωνα· από όλα ένα και από ένα τα πάντα:”»[15]
«Να ο Καθένας, ΝΟΚ: Here Comes Everybody, HCE», ο πολλοιένας, ΝΟΚ, Καθνένας: Κανένας και Καθένας, με τα εκατό και πλέον προσωνύμια, στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν.
Χάος (αταξία) και κόσμος (τάξη), σε μια αέναη εναλλαγή των πάντων, είναι η Αγρύπνια. Και από τα διαφορετικά και εναντία δημιουργεί την αφανή, καλύτερη από την φανερή, αρμονία της. «Και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίαν … Αρμονίη αφανής φανεράς κρείσσων»[16],[17] όπως γράφει ο Ηράκλειτος.
Η σχετικότητα, η απροσδιοριστία και η κβαντική κατάσταση της Αγρύπνιας
Την περίοδο (1922-1939), που ο Τζόυς γράφει το Finnegans Wake, (Αγρύπνια των Φίννεγκαν), η διάσπαση του ατόμου, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, η αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ και η Κβαντική φυσική, έχουν φέρει επανάσταση στον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι φυσικοί, αλλά και οι ενδιαφερόμενοι μη ειδικοί, τον φυσικό κόσμο.
Ένας κόσμος αβεβαιότητας, σχετικότητας γεμάτος με φασματικά υποσωματίδια, σωματίδια με παράξενα ονόματα: κουάρκ, γλουόνια, νετρίνα, έχει αποκαλυφθεί. Ένας κόσμος, που υπάρχει ως πλάτος πιθανοτήτων. Ο Θεός φαινόταν να «παίζει ζάρια» στον μικρόκοσμο του χαόκοσμου, ο οποίος βρίσκεται στα θεμέλια του μακρόκοσμου, τον οποίον αντιλαμβανόμαστε εμείς.
Αυτός ο κόσμος δεν υπακούει στη Νευτώνεια γραμμικότητα και στην αιτιοκρατία (determinism). Η ύλη, πλέον δεν είναι παρά ένα είδος «πηγμένης ενέργειας», σύμφωνα με την εξίσωση του Αϊνστάιν: E=mc2.[18] Οι μετρήσεις είναι σχετικές και εξαρτώνται από το πλαίσιο αναφοράς.
Στην Κβαντική θεωρία το φως έχει σύσταση κύματος και σωματιδίου˙ και το τί είναι, τελικά, εξαρτάται από το πείραμα που επιλέγεται, για τη διαπίστωση της σύστασής του. Από παρατηρητής, ο άνθρωπος καθίσταται ενεργός μέτοχος και δημιουργός της παρατήρησής του και του κόσμου, εν μέρει.
Η επιστήμη δεν μπορεί, πλέον, να ισχυρισθεί απόλυτη αντικειμενικότητα για τα ευρήματά της. Και ο χώρος και ο χρόνος, σύμφωνα με τη νέα θεωρία, δεν θεωρούνται ξεχωριστές οντότητες. Είναι ένα συνεχές, με τις τρεις διαστάσεις του χώρου και τη μία διάσταση του χρόνου. Ο χωροχρόνος έχει κάνει την εμφάνισή του.
Η Αριστοτέλεια λογική, του «είτε είναι, είτε δεν είναι, τρίτον δεν χωρεί», της παλαιάς Φυσικής, δεν φαίνεται να ισχύει στον μικρόκοσμο της κβαντικής φυσικής, όπου, οποιαδήποτε, από δύο αμοιβαίως αποκλειόμενες προτάσεις: «το φως είναι κύμα», «το φως είναι σωματίδιο», μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής, αναλόγως της μεθόδου που επιλέγεται από τον επιστήμονα, για να καθορισθεί η εγκυρότητά τους.
Η «αρχή της συμπληρωματικότητας», του Δανού θεωρητικού φυσικού Νιλς Μπορ (Niels Henrik David Bohr), υποδηλώνει ότι τα κυματικά και σωματιδιακά χαρακτηριστικά του φωτονίου είναι συμπληρωματικές όψεις του φωτός και μπορούμε να μιλάμε για συμπληρωματικότητα δύο αμοιβαίως αποκλειομένων απόψεων, χωρίς λογική αντίφαση, διότι αυτές δεν είναι ιδιότητες του φωτός, αλλά αποτέλεσμα της δικής μας αλληλεπίδρασης με το φως. «Contraria sunt complementa: Τα αντίθετα είναι συμπληρωματικά», ήταν το μότο του οικοσήμου του Μπορ. Το φως δεν εμφανίζει οποιαδήποτε από τις συμπληρωματικές του όψεις, μέχρις ότου πραγματοποιηθεί το κατάλληλο ανθρώπινο πείραμα.
Η Κβαντική πραγματικότητα είναι στατιστική, πιθανολογική, όχι σίγουρη. Μπορούμε μόνον να μιλάμε για πιθανότητες συμβάντων. Σύμφωνα με την κβαντική φυσική ένα υποατομικό σωματίδιο δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια «τάση να υπάρξει», εκφρασμένη σε όρους πιθανοτήτων.
Πραγματικότητα είναι το κβαντικό πεδίο και οτιδήποτε άλλο είναι εκδήλωσή του. Τα υποατομικά σωματίδια, στην κβαντική φυσική, είναι «διεγέρσεις» κβαντικών πεδίων διαφορετικών τύπων. Είναι κάτι που φαίνεται να βρίσκεται πέρα από τις αντιληπτικές μας δυνατότητες. Η Κβαντική πραγματικότητα. εν μέρει, δημιουργείται από τον παρατηρητή. Η κβαντική φυσική δεν περιγράφει την πραγματικότητα. Συσχετίζει τη δική μας εμπειρία της πραγματικότητας. Σε γενικές γραμμές στη φυσική των υποατομικών σωματιδίων ο άνθρωπος μετέχει στη δημιουργία της παρατηρούμενης πραγματικότητας. Ο άνθρωπος επηρεάζει τον κόσμο που ερευνά και μελετά.[19]
Η γλώσσα, τώρα, αποδεικνύεται ανεπαρκής για την περιγραφή των νεωστί ανακαλυφθέντων κβαντικών φαινομένων. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τους φυσικούς να αναπτύξουν ένα νέο ιδίωμα γλώσσας, προκειμένου να κοινοποιήσουν τα ευρήματά τους, παραιτούμενοι από την αυστηρή κυριολεξία της επιστημονικής γλώσσας και βασιζόμενοι, σαν τους καλλιτέχνες, στην φαντασία τους. Σύμφωνα με τον Μαξ Πλάνκ, τα θεμέλια του κόσμου που ανάγονται στον μικρόκοσμο των στοιχειωδών σωματιδίων «μπορεί να αντιληφθεί η ποιητική ενόραση. Η λογική διάνοια ποτέ δεν μπορεί να τα συλλάβει πλήρως.»
Όπως και την Αγρύπνια, δεν μπορεί να τη συλλάβει ο νους του αναγνώστη με τη λογική, γραμμική ανάγνωση. Καλεί τον Αναγνώστη να την προσεγγίσει με τις αισθήσεις του και την πίστη.
«Σκέψου με το στομάχι σου … εννόησε με τη μύτη σου. Με την πίστη μόνο. Εδώ τώρα κορόιδεψε χαϊδευτικά τα αγγλικά» (ΑΤΦ ΤΒ 726).».
Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν είναι δύσκολο βιβλίο:
«προτασοκαταδικασμένο να σπρώχνεται με τη μύτη πάνω από ένα τρισεκατομμύριο φορές παντοτινά μέχρι που η κεφάλα του να βουλιάξει ή να κολυμπήσει δίπλα σ’ αυτόν τον ιδανικό αναγνώστη που πάσχει από ιδανική αϋπνία » (ΑΤΦ ΤΑ 389 21-22 , 390 1-2) με την «κατανόηση προδομένη στης κάθε γραμμής το τέλος». (ΑΤΦ ΤΑ 390 14-15)
Τα υποσημασιολογικά σωματίδια της Αγρύπνιας.
Ο Τζόυς γράφει το Finnegans Wake, ζώντας στην εποχή της επανάστασης της κβαντικής φυσικής. Και όπως η κβαντική φυσική δημιουργεί μια νέα γλώσσα, για να εκφράσει τα ευρήματά της, έτσι και ο Τζόυς, δημιουργεί μια νέα γλώσσα, για να εκφράσει τον χαόκοσμο της Αγρύπνιας των Φίννεγκαν .
Στην εξερεύνηση του κόσμου των ονείρων, της πρωτογενούς μυθικής συνείδησης στην οποία εφόρμησε ο Τζόυς, η υπάρχουσα λογοτεχνική γλώσσα αποδείχθηκε ανεπαρκής. Στην καινούργια γλώσσα που δημιουργεί ο Τζόυς, σπάει την πρωτογενή ύλη των λέξεων, δημιουργώντας με ανασυνδυασμό νέες, υδαρείς και εκρηκτικές λέξεις, με το κύκλοτρον-«βικοκυκλόμετρο», του:
«Όλο μας το ολικοαλεσμένο[20] μυλογυριστό[21] βικοκυκλόμετρο[22], … αυτοκινητικά[23] προεφοδιασμένο με μία γλωσσοσυνουσιακή[24] … πρωηνενπροόδω[25] διαδικασία, … δέχεται μέσα από μια πυλαία φλέβα τα διαλυτικώς διαχωρισμένα στοιχεία προηγηθείσης αποσύνθεσης για τον πολυαγαπητοσκοπό[26] του επακόλουθου ανασυνδυασμού ούτως ώστε οι ερωτισμοί, καταστροφές και εκκεντρικότητες[27] να μεταβιβαστούν σύμφωνα με την αρχαία κληρονομιά του παρελθόντος τύπος με τυπότοπο[28], γράμμα από σκουπιδογράμμα[29], λέξη σε επιτηρησιολέξη, … όλα, αναστομωτικά[30] αφομοιωμένα …, στην πραγματικότητα, η ίδια παλιά παιχνιδοτολμηρή[31] ατομική[32] δομή του δικού μας Φίννιους του παλιού Μοναδικού, υψηλά φορτισμένη με φύρδην μίγδην ηλεκτρόνια που μπορεί να τoν ενεργοποιήσουν, πιθανόν να εμφανισθεί εδώ για χάρη σου, κοκκαλωμένος[33],…», (ΑΤΦ ΤΒ 810:14-15, 811:2-4, 6-12, 15-16 812:1-4 )
Η φράση «έντονα φορτισμένη με ηλεκτρόνια: highly charged with electrons» παραπέμπει στα αρχικά HCE (NOK), στον πρωταγωνιστή της Αγρύπνιας, ο οποίος πιθανόν να εμφανισθεί, διότι: «Μπορεί να προερχόμαστε, αγγίζουμε και φεύγουμε, από άτομα και υποθέσεις, αλλά είμαστε προορισμένοι να είμαστε πιθανότητες χωρίς τέλος.» (ΑΤΦ ΤΒ 469:8-10).
Η Αγρύπνια είναι μια πιθανότητα, μια «τάση να υπάρξει», ανάλογα με τον αναγνώστη της. Σπάει, Ο Τζόυς, τις πιο μικρές σημασιολογικές μονάδες της γλώσσας, με τον ίδιο τρόπο που η κβαντική φυσική, διασπώντας το άτομο, έφερε στον κόσμο τα νέα υποατομικά σωματίδια. «για τον πολυαγαπητοσκοπό[34] του επακόλουθου ανασυνδυασμού» και δημιουργεί από τα γλωσσικά στοιχειώδη σημασιολογικά σωματίδια νέες λέξεις και έννοιες, τα «σαρκοφρέσκα[35] συννεφοκαινουργιοπαρθένα[36] του κορίτσια[37] πραγματικά πολυερεθισμένα[38] και χαρούμενα·» (ΑΤΦ ΤΑ 445:4-5).
Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν, ευρίσκεται σε κβαντική κατάσταση. Μια κατάσταση απροσδιοριστίας, σχετικότητας και φάσματος πιθανοτήτων. Είναι «Μια τάση προς πραγματοποίηση» από τον αναγνώστη της: «Η εκμηδενοσποίηση[39] του ετυμοατόμου[40] από τη βροντή του τρομερού του θεμελιωτή του πρώτου λόρδου του χαρντλράδερφορντ[41] δωριζεκπυρσοκροτοεκρήγνυται[42] μέχρι τα Περσυορεϊλλυφαρσαλιοουράλια[43] με μια ακομηπιοθωριβαντρομερή[44] θορυβοχλαγωγία[45] και ανάμεσα στη γενική μεγάλη σύγχυση γίνονται αντιληπτά άτομα διαφεύγοντα με μόρια … Παρόμοιες σκηνές εκτοξεύονται από τη Ολοφυρομενοχονολουλού,[46] το Φαρσομπουλαβάγιο,[47] την αυτοκρατορικοουράνια[48] Διαστημορώμη[49] και τη δολοφονομοντέρνα[50] Ατομοαθήνα.[51]»(ΑΤΦ ΤΒ 277:9-12, 278:1-7)
Το 1919 ο Λόρδος Ράδερφορντ διασπά το άτομο, το θεωρούμενο μέχρι τότε ελάχιστο σωματίδιο ύλης και ο Τζόυς, από το 1922 έως το 1939, που δημιουργεί την Αγρύπνια του, διασπά τις λέξεις, και τις χρησιμοποιεί ως «έτυμα-άτομα», για να χτίσει εκ του μηδενός νέες λέξεις και έννοιες. Τα «έτυμα-άτομα», ετυμάτομα, της Αγρύπνιας, διατηρούν και την αρχική τους σημασία και συνάμα αποτελούν συστατικά από τα οποία νέες λέξεις σχηματίζονται. Το λογοτεχνικό πείραμα του Τζόυς με τη γλώσσα, στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν, έχει αναλογίες με τη διάσπαση του ατόμου και την κβαντική φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων.
Η κβαντική φυσική, με τα λόγια του Heisenberg,[52] προβλέπει ότι: «τα στοιχειώδη σωματίδια μπορούν σε αρκετά υψηλές ενέργειες, να μετατραπούν σε άλλα σωματίδια ή να δημιουργηθούν από κινητική ενέργεια και μπορεί να εκμηδενισθούν σε ενέργεια. Όλα τα στοιχειώδη σωματίδια είναι καμωμένα από την ίδια ουσία, την οποία μπορούμε να ονομάσουμε ενέργεια της παγκόσμιας ύλης. Είναι διαφορετικές μορφές με τις οποίες η ύλη μπορεί να εμφανισθεί»
Η αλληλοσύνδεση ύλης και ενέργειας, στην κβαντική αντίληψη του κόσμου, υποδηλώνει μια ουσιώδη αλληλεξάρτηση των συμβάντων στο σύμπαν. Η νέα αντίληψη ότι τα υλικά σωματίδια δεν είναι παρά παροδικές εκδηλώσεις ενέργειας, υποδηλώνει ότι κανέναν στοιχείο στο σύμπαν δεν μπορεί να θεωρηθεί αποκομμένο από το περιβάλλον του. Το Καρτεσιανό σχήμα για τον Κόσμο της κλασσικής φυσικής, ως κίνηση αμέτρητων, αλλά λογικών οδοντωτών τροχών, σε ένα καλοκουρδισμένο για πάντα ρολόι, έχει καταρρεύσει. Τα συμβάντα δεν είναι πλέον αυθύπαρκτες οντότητες, αλλά σχηματίζουν ένα πλέγμα σχέσεων από το οποίο δεν μπορούν να διαχωρισθούν ατομικά στοιχεία.
Παρόμοια αλληλοσύνδεση διατρέχει την Αγρύπνια, και «κανένα στόμα δεν έχει τη δύναμη να βάλει όριο στην πορεία μιας χωρογλώσσας.[53]»
Μια τεράστια δομή πολυπλόκων αντιστοιχιών είναι η Αγρύπνια, μέσα στις οποίες το νόημα, κάθε λέξη-ετυμοάτομο, μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο στην σχέση του με το όλον. Αλλά το νόημα, — ως κβαντικό σωματίδιο-«τάση προς ύπαρξη», «στην αδιαίρετη πραγματικότητα» της Αγρύπνιας, — θα το δώσεις Εσύ, Αναγνωστοσυγγραφέα: «εσύ πρέπει στην αδιαίρετη πραγματικότητα να τραβήξεις τη γραμμή κάπου» (ΑΤΦ ΤΒ 52:21-22)
Το λέει, με τον τρόπο του, το κείμενο της Αγρύπνιας: «και, αν μπορούσες να κρυφοκοιτάξεις μέσα στην εγκεφαλοποιημένη κατσαρόλα …, θα έβλεπες στο σπίτι του ψυχολογισμού[54] του (αν εσύ ήσουν, δηλαδή, απολυμασμένος αρκετά να φαίνεσαι άυλος) τι σαβούρα σκουπιδιών ελικοειδών[55] χρόνων που χάθηκαν ή ξεστράτισαν, χωρών ερειπωμένων και γλωσσών ναυαγισμένων επίσης, … προσαραγμένες, τσακισμένες και ομορφοσφυροκοπημένες[56] στη θάλασσα μακριά πέρα στην ηλιθιομελλοντικότητα[57], … το καινούργιο που συνέβαινε με το τι μπαγιάτικες λέξεις αλλοτινές ήταν υφασμένο και ταιριασμένο πολύ αρμονικά, έτσι· και πάλι έτσι, η κρέμα της όλης φαουστικής αερολογίας, … είναι ότι, … αν και μια μέρα μπορεί να είναι τόσο πυκνή όσο μια δεκαετία, κανένα στόμα δεν έχει τη δύναμη να βάλει όριο στην πορεία μιας χωρογλώσσας[58], … εσύ πρέπει στην αδιαίρετη πραγματικότητα να τραβήξεις τη γραμμή κάπου)» (AΤΦ ΤΒ 52:3-22 )
Συγχώνευση και ρευστότητα χαρακτηρίζουν την αδιαίρετη πραγματικότητα της Αγρύπνιας, τονίζοντας τις ρευστές αλληλοσυνδέσεις μεταξύ των νοημάτων και των σημασιών. Απελευθερωμένες από το παραδοσιακό τους σχήμα, οι λέξεις συγχωνεύονται η μία μέσα στην άλλη, χάνουν τον παραδοσιακό τους ρόλο ως σύμβολα ή σημεία διακριτών οντοτήτων και αναλαμβάνουν τον ρόλο του δεσμού, μεταξύ εμφανώς αποσυνδεδεμένων (μεταξύ των) συμβάντων. Τα συμβαίνοντα και οι άνθρωποι στην Αγρύπνια είναι «πανταλληλοσυγχωνευμένοι»[59] (AΤΦ TA 206:8-9).
Οι συνδέσεις των, αντιστοιχίες και μεταμορφώσεις των δημιουργούν μια εσωτερική ενότητα, μια τάξη μέσα στον χαόκοσμο της Αγρύπνιας. Ακόμη μία αντιστοιχία με το σύμπαν της κβαντικής φυσικής, όπου η στερεά ύλη δεν είναι και τόσο μόνιμη, όσο φανταζόταν η κλασσική φυσική. Τώρα, στην κβαντική εκδοχή της, η ύλη είναι μια ατέρμων πορεία δημιουργίας και εκμηδενοσποίησης. Μια πορεία που αναγκάζει το σύμπαν σε συνεχή ρευστότητα.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον χαόκοσμο-στροβιλόκοσμο της Αγρύπνιας. Η συνεχής ροή και μετακίνηση της σημασίας των λέξεων, στο καινούργιο λεξιλόγιο της Αγρύπνιας, δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως το βιβλίο είναι ζωντανό. Στροβιλιζόμενο. Σαν εκείνους τους Δερβίσηδες που στροβιλίζονται τελετουργικά, αναπαριστώντας τη γέννηση ανθρώπου στην αλήθεια, την έκσταση της ατένισης του μεγαλείου του Θεού, την εκμηδένιση του εαυτού, την επιστροφή από το πνευματικό ταξίδι.
Φωνάζει, στον χαμένο στον χαόκοσμό της αναγνώστη, ο «πάνκοσμος» της Αγρύπνιας: «Μην κλαις ακόμα! Έχεις πολλά μιλιοχαμόγελα[60] μέχρι το Οχιακόμα[61] με εβδομήντα[62] παρθένες για κάθε άντρα, κύριε, και το πάρκο τόσο σκοτεινό στο καντηλόφωτο.[63] Αλλά κοίτα τι σεφτέ έκανες! Τα υπάρχοντα ανακατεύονται κινούμενα, παρελαύνοντας, όλα τους από παλιά… ένα κομμάτι τορυστορίας[64] να πουν.» (ΑΤΦ ΤΑ 114:4-9).
Όμως, Αναγνώστη,
«Εν πάση περιπτώσει, κάπως και κάπου, πριν από τη βιβλοπλημμύρα ή την άμπωτή της, κάποιος … το έγραψε[65], το έγραψε όλο, το κατέγραψε όλο, και να ’σαι, τελεία.» (ΑΤΦ ΤΑ 385:14-18)
Και, Αναγνώστη,
«Ω, αναμφίβολα ναι, και πολύ πιθανόν επίσης, κάποιος που σκέφτεται βαθύτερα θα έχει πάντοτε στο πίσω μέρος[66] του μυαλού του πως αυτή η καταγραφή … είναι όλη μόνο στο μυαλό του[67].» (ΑΤΦ ΤΑ 385:18-22).
Αναγνώστη μου,
«… κάθε άνθρωπος, τοποθεσία και πράγμα στον χαόκοσμο[68] των Άλλων που συνδέεται με οποιονδήποτε τρόπο … κινείται και αλλάζει κάθε στιγμή του χρόνου.» (ΑΤΦ ΤΑ 386:3-5)
Διαβάζοντας την Αγρύπνια, αφού έχει ξεπεραστεί η αρχική δυσκολία, δημιουργείται στον αναγνώστη η εντύπωση ότι το βιβλίο είναι ζωντανό. Όχι μόνον οι λεκτικές αντιστοιχίες και τα επανερχόμενα μοτίβα μεταλλάσσονται συνεχώς, αλλά και εμφανίζονται διαφορετικά σε διαφορετικές αναγνώσεις. Ο χρόνος στην Αγρύπνια όχι μόνον ρέει, αλλά το πέρασμά του συνοδεύεται από δυναμικές μεταμορφώσεις:
«Ο καιρός περνάει.[69]» (ΑΤΦ ΤΒ 495:20) και: «Αυτή η καλύβα δεν είναι αρκετά μεγάλη για μένα τώρα. Σας ονειρεύομαι, Αζόρες. Και, θυμηθείτε αυτό, χορωδιοκόριτσα[70], υπάρχει η μάγισσα στο χερσοτόπι, αδελφή! Η αγγελοκρούστρα[71] γυμνώνει τα πορνοουρί[72] ενώ ο Μιγαδοδράκος[73] της ασπρομαλλιάζει.» (AΤΦ TB 496:1-4)
Το εν τω γίγνεσθαι είναι της Αγρύπνιας των Φίννεγκαν. Ο αλλοκοτολόγος και ο αναγνωστοσυγγραφέας της Αγρύπνιας.
«Ω, έτσι είναι τα πράγματα με σένα, πλασματάκι; Εν αρχή ην ο αλλοκοτολόγος![74]» (AΤΦ TB 535:25, 536:26)
Το είναι εν τω γίγνεσθαι είναι, μέσα στον χωροχρόνο της Αγρύπνιας, συνδέει τον συγγραφέα με τον αναγνώστη, καθιστώντας τον τελευταίο, εν τω γίγνεσθαι αναγνωστοσυγγραφέα. Ο λόγος σαρκώνεται ξανά σε φρέσκια σάρκα κι όλα πάλι αρχίζουν από την αρχή. Ο αλλοκοτολόγος της Αγρύπνιας μιλάει τον «κοσμολόγο» της:
«σ’ έναν κοσμολόγο[75] που έγινε φρεσκοσάρκα όπου μαζί … αρχίζουμε από την αρχή. Εσύ που από τότε που ήσουν μια μαύρη μάζα σπασμών[76] και τρέμουλου, στοιχειωμένος σε μια σπασμωδική αίσθηση σαν να μην υπήρξες ή να ήσουν όλα αυτά που μπορεί εγώ να γινόμουν ή σκόπευες εσύ να γίνεις…» ( (AΤΦ TB 225 3-6, 579:14-17).
Γράφει ο Αξελός: «Η σκέψη λέει τον Κόσμο, αλλά μόνο εκείνο που είναι ειπωμένο μέσα στη γλώσσα του ανθρώπου.»[77]
Δίχως Λόγο-Σκέψη, ο Κόσμος δεν θα ήταν, γιατί δεν θα είχε ειπωθεί. Και δίχως Κόσμο δεν θα υπήρχε Λόγος, γιατί δεν θα υπήρχε τίποτα να ειπωθεί. Λόγος-Σκέψη-Κόσμος, τριάδα ομοούσιος και αδιαίρετος. Το είναι και το γίγνεσθαι δεν είναι καθόλου ξεχωριστά. Το ρήμα «είμαι (ειμί)» σχηματίζει τους χρόνους: αόριστο, παρακείμενο και υπερσυντέλικο, από τους χρόνους του ρήματος «γίγνομαι» (εγενόμην, γέγονα, εγεγόνην). Τι, ποιος, ποια μπορεί να είναι, εάν, πριν, δεν έχει «γίνει»;
Στο «ρευματογίγνεσθαι»[78] της Αγρύπνιας ο Κόσμος και οι λέξεις που τον λένε είναι σε κατάσταση συνεχούς ρευστότητας. Και αυτό το «ρευματογίγνεσθαι» «η σταθερά της ροής, η Μεγαλοψυχή[79]» (AΤΦ TB 60:4-5) της Αγρύπνιας, δημιουργείται, επίσης, από την ανταπόκριση τού αναγνώστη στην πολλαπλότητα των αντιστοιχιών στο κείμενο. Η ενεργός συμμετοχή του αναγνώστη στο «εν τω γίγνεσθαι είναι της πραγματικότητας» της Αγρύπνιας των Φίννεγκαν εκφράζεται με την κυριολεκτική συνταύτιση του συγγραφέα με τον αναγνώστη του, στο κείμενο:
«Και, μπορώ να σου πω κάτι περισσότερο απ’ αυτό, αγαπητοαναγνώστη [80] συγγραφέα, εκ βαθέων[81]» (ΑΤΦ ΤΒ 510: 6-8).
Η ανάγνωση της έργου απαιτεί ενεργό ρόλο του αναγνώστη, αντίστοιχο με τον ρόλο του παρατηρητή στον κβαντικό κόσμο των στοιχειωδών σωματιδίων, όπου ο παρατηρητής, όχι μόνον επηρεάζει την πορεία του κόσμου που παρατηρεί, αλλά εν μέρει και τον δημιουργεί.
Έτσι, και στην Αγρύπνια, η αλληλεξάρτηση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, ταυτοποιεί τον αναγνώστη και τον συγγραφέα, δημιουργώντας έναν Αγρυπνοαναγνωστοσυγγραφέα.
«Αν υπάρχει ένα μέλλον σε κάθε παρελθόν που είναι παρόν Ποιος δεν ήξερε τον ΠεντοΦίννεγκαν[82] και ποιοί ποιές πόσοι στη σεισμαγρύπνια του Πεντοφίννεγκαν![83] Καύχημα! Οι παραγωγοί του δεν είναι οι καταναλωτές του;» (AΤΦ TB 554: 3-6)
Προειδοποιεί ο Τζόυς τον αναγνώστη της Αγρύπνιας, από την αρχή του βιβλίου, ότι για να διαβάσει αυτό παράξενο έργο, το οποίο, εν τούτοις, διηγείται όλα όσα έχουν ειπωθεί, για να μιλήσει τον κόσμο του, για να γίνει ο Αγρυπνοαναγνωστοσυγγραφέας του, πρέπει όχι μόνο να γνωρίζει την αλφαβήτα, αλλά και να ξεχάσει τους παραδοσιακούς κανόνες της ανάγνωσης. Να γίνει «αλφαβηταφηρημένος».
«(Σκύψε) αν είσαι αλφαβηταφηρημένος,[84] σ’ αυτό το πηλοημερολόγιο, τι παράξενα σημεία (παρακαλώ σκύψε), σ’ αυτό το αλεφαλφαβητοκρέβατο![85] Μπορείς να μιλήσεις (μια και Ημείς και Υμείς[86] το ξέρουμε ήδη) τον κόσμο του. Είναι το ίδιο παλιοειπωμένο απ’ όλους.» (ΑΤΦ ΤΑ 107:8-11)
Ύλη και πνεύμα στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν
Ο Χαόκοσμος της Αγρύπνιας, μια νοητική οντότητα, ένα κβαντικό πεδίο κυμάτων πιθανοτήτων, «αναζητώντας χνάρι μέσα στο βαθύ χρονοπεδίο[87]» (ΑΤΦ ΤΒ 508:19-20), υλοποιείται σε «δαχτυλίδια ακτινοβολομπαμπουλοουρανιότοξου» (ΑΤΦ ΤΒ 69: 18-19),όπως ένα υλοποιημένο υποατομικό σωματίδιο, το οποίο στο φωτογραφικό φιλμ συχνά εμφανίζεται με τη μορφή λαμπρών ομόκεντρων δακτυλίων.
Ο Κόσμος της Αγρύπνιας άδειος από ύλη,«Κι όλος ο κόσμος επίσης άδειος[88]! Τιποτατιποτακαιτίποτα[89]!» (ΑΤΦ ΤΒ:394 2) είναι χτισμένος αποκλειστικά από νοητικά υλικά και αυτή η νοητική (κβαντική) κατασκευή είναι μία αντανάκλαση των «πολυμαθηματικών αϋλοτήτων που κοροϊδεύουν … την πανταχού παρουσία αυτού το οποίο Καθαυτό είναι Καθαυτό Μόνο του (άκου, ω άκου, Ιρλανδία!) εξωτερικεύεται σ’ αυτό το εδώ και τώρα επίπεδό μας σε διασπασμένο στερεό, υγρό και αέριο σώμα (η επιστήμη, λέει!)» (AΤΦ TB 357:14-19) Έτσι λέει η (κβαντική) επιστήμη, «με κινδυνοασπρισμένες[90] παθολαχανιασμένες[91] γροθοσπαρακτικές[92] ενοράσεις επανενωμένης εαυτότητας (γαλαξίας, διασκορπισμός του σκότους!) στην υπερδιαστασιακή αφιλαυτία όλου του εαυτού.» (AΤΦ TB 357:19-21)
Η εξαΰλωση της πραγματικότητας, σε λεκτικό επίπεδο, είναι παρούσα μέσα στη συγχώνευση της έννοιας του κόσμου και του κενού:«είμαστε αποκλεισμένοι μέσα σ’ αυτόν τον κενόκοσμο[93] …. θα ταξιδέψω σ’ όλον τον άδειο κόσμο.» (ΑΤΦ ΤΒ 743:11-12, 496:16-17)
Η νέα αντίληψη του μη υλικού κόσμου της κβαντικής φυσικής, όπου σωματίδια ύλης μεταμορφώνονται σε ενέργεια και το αντίστροφο, αναφέρεται και περιγράφεται στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν πολλές φορές με υπαινικτικό τρόπο. Το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, αλληλεπίδραση ενέργειας (φως) και ύλης (εκπομπή ηλεκτρονίων) είναι παρόν:«η δεκτοσκοφωνική[94] του φωτοευαισθησία υπό τον έλεγχο υπερηχητικού φωτός μπορεί να καταχωριστεί στο καθόλου μακρινό μας μέλλον μόλις οι πετροτονικές[95] τιμές θα μπορούν να εξοβελιστούν από Χρωμόφιλες, Περιορισμένες σε ένα δισεκατομυριοστοεκατοστόφραγκο[96] του μικροαμπέρ» (ΑΤΦ ΤΑ 397:14-18)
Η υποατομική διαδικασία που τυπικά αναμειγνύεται με μακροσκοπικά φαινόμενα αναφέρεται δια μακρών στην περιγραφή της εσωτερικής λειτουργίας της τηλεοράσεως: «Στο ηλιοτροπικό μεσονύχτι μετά από ένα ξεθώριασμα του μεταμορφωμένου Ταφ και, εν αναμονή της αντιστροφής του, ένας μετενεργικός αναπυρακτωμένος από την αναλαμπή Μπατ, ο βομβαρδισμός της οθόνης του μπερντοπίνακα,[97] … προσπαθεί να εστιάσει και να συντονίσει στη φορτιοεπέλαση[98] της φωτοελαφράς οδοφραγματοταξιαρχίας.[99] Κάτω στη φωτοκλίση[100] σε συγκοπικούς παλμούς, με δέστρες ανάμεσα στα δόντια τους, οι βληματοπλανημενοσχοινοστρατιές,[101] λαμποκοπημακροταλισμακαταιγισμός[102], γεννημένες από το κύμα μεταφοράς τους. Το ψεκασμοπίστολο τσουγκρανίζει και τις σχίζει από μια διπλή εστία: χειροβομβίδα, δυναμίτης, ηλεκτρολύτης, εκμηδένιση: και η σαρωτική πυρανάβλυση αυτών των πιστολιών διατρέχει τις φωτοβολημένες εικονογραφημένες εξακόσιες[103] γραμμές. Τέλος![104] Μια ευαγγελική αλήθεια στάζει πάνω από το περίβλημα καισιοκαζεΐνης.[105] Ανάμεσα στον φθορισμό μιας θεαματικής τοξικότητας πήζει μέσω του εικονοσκοπίου σταθερά σ’ ένα καρέ, η φιγούρα ενός φιλαράκου στο άγιο πνεύμα, ο Πάπας Ο’Ντόναχιου, ο ιησουιτοστρατηγός των Ρώσων.» (ΑΤΦ ΤΒ 266, 267)
Η άυλη κυματικής ενέργεια του φωτός, η «ραδιοταλαντούμενη επιεπιστολή»[106] (ΑΤΦ ΤΑ 359),«πήζει» μέσω του εικονοσκοπίου σε εικόνα. Και το πνεύμα, εν είδει «φιγούρας ενός φιλαράκου» εβεβαίου του κοσμολόγου το αληθές. Ε π ι φ ά ν ε ι α του λόγου. Ο λόγος σαρκώνεται. Η (άυλη) ενέργεια γίνεται ύλη. Ε = mc2
Αβεβαιότητα (απροσδιοριστία) στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν
Όπως στον υποατομικό κόσμο η αρχή της απροσδιοριστίας εμποδίζει την πλήρη γνώση, έτσι και στον χαόκοσμο της Αγρύπνιας δεν είναι δυνατή η πλήρης κατανόηση των συστατικών του στοιχείων. Τα γεγονότα ποτέ δεν παρουσιάζονται κατά έναν οριστικό τρόπο, αλλά υπόκεινται πάντοτε σε αμφιβολία και παραμόρφωση. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη πραγματικότητα στο βιβλίο. Μόνο διαφορετικές εκδοχές χαρακτήρων και συμβάντων, που κι’ αυτές είναι παραμορφωμένες με το δικό τους τρόπο.
Όπως στη θολή εικόνα της υποατομικής πραγματικότητας,«Αυτές οι ασαφείς ορατότητες» (ΑΤΦ ΤΒ 790:3) στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν καθιστούν δύσκολο να διακρίνει κανείς με βεβαιότητα τους χαρακτήρες και τα συμβάντα: «Απλά βλέπε[107]! Είναι πυκνό! Μα τον φρακτοδία[108]! Εσύ μιλάς στην ορατότητα μιας φρικομίχλης[109]» (ΑΤΦ ΤΑ 185:1-2)
Σε μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων το μόνο που μπορεί να ελπίζει οαναγνώστης είναι μια κατά προσέγγιση βεβαιότητα, διότι:«πρόκειται για κατηφοροθανατολισθηρή[110] κατάσταση, δεδομένης της υγρότητας και της χαμηλής ορατότητας (γιατί σ’ αυτόν το σεχραζατλεξόγριφο[111] κάποιου με τις χίλιες και μια καβόνυχτες[112] εκείνη η δαμόκλειος σπάθη της βεβαιότητας που θα ταυτοποιούσε το σώμα ποτέ δεν πέφτει για να τιμωροταυτοποιήσει[113] κανείς τον ατομοένα[114]» (ΑΤΦ ΤΑ 193: 8-12).
Σ’ αυτό,«το μεγάλο συνεχές, που κυριαρχείται από τη μοίρα και διανθίζεται με την ατυχία» (ΑΤΦ ΤΒ 503 18-20),στον κόσμο της Αγρύπνιας των Φίννεγκαν, εμείς οι αναγνώστες:«είμαστε πεπλοπερικυκλωμένοι[115] από σκοτάδια.» (ΑΤΦ ΤΑ 713: 9).
Κι ό,τι μαθαίνουμε για τους χαρακτήρες και τα συμβάντα, το μαθαίνουμε εμμέσως, μέσα από περιγραφές άλλων ανεξιχνίαστων «πειστηριοδοτών»:«τα ψευτοδεδομένα, πράγματι τα έχουμε στη διάθεσή μας, είναι πολύ ανακριβώς λίγα για να απαιτούν τη βεβαιότητά μας, οι πειστηριοδότες[116] σύμφωνα με ποδαροδημοσκόπηση[117] επίσης αναξιόπιστα ανεξιχνίαστοι[118]» (ΑΤΦ ΤΑ 213:1-4)
Ασάφεια και αβεβαιότητα είναι το στημόνι και το υφάδι με το οποία υφαίνεται η Αγρύπνια, όπως και ο κβαντικός μικρόκοσμος. Ασάφεια και αβεβαιότητα περιβάλλει το έργο, όπως και τα αίτια που οδήγησαν στην πτώση του Τιμ Φίννεγκαν:
«Μπορεί να ήταν ένα ζωύφιο τούβλο, όπως λένε μερικοί, ή μπορεί να οφειλόταν στο γκρεμοτσάκισμα των παλιών του υποσχέσεων, όπως το είδαν άλλοι. (Μέχρι σήμερα υπάρχουν χίλιες και μία ιστορίες, χιλιοειπωμένες, για αυτό.)» (AΤΦ TA 56:6-9 ).
Διαφορετικές εκδοχές, συχνά αντικρουόμενες για το ίδιο γεγονός χαρακτηρίζουν την Αγρύπνια, όπως στην ιστορία του Κέρσυ του Ράφτη και του Νορβηγού καπετάνιου: «Ήταν πολύς καιρός από τότε που κάποτε υπήρχε μια ανεμοαφοσιωμενοχώρα[119] κόντρα στον άνεμο[120] ή ήταν λιγότερο μετά από τότε που ποτέ έζησε ένας ράφτης[121] εκεί[122] στην πόλη[123] ή δεν ήταν πριν από τότε που αυτός σχεδίασε το μοντέλο του Κέρσυ[124] τραβώντας το γιλέκο του κοστουμιού του αλλά και ή δεν ήταν προτού μεσοκάραβα[125] κουμποτρύπωσε[126] το καπετανοβαρούλκο[127] του Νορβηγού.[128]» (AΤΦ TB 146:12-14, 147:1-3)
Αυτές όμως οι διαφορετικές και αντικρουόμενες εκδοχές αντιμετωπίζονται ως συμπληρωματικές και παραπέμπουν στην «αρχή της συμπληρωματικότητας» του Μπορ (Bohr) για την σωματιδιακή και κυματική φύση του φωτός. Οι διαφορετικές εκδοχές, στην Αγρύπνια, αντιμετωπίζονται ως διαφορετικές όψεις της ίδιας οντότητας. Ακόμη και τόσο διαφορετικές απόψεις, όπως του Αγίου Πατρικίου και του Αρχιδρυίδη, ως προς την «αληθή εσωτερικότητα της πραγματικότητας, τι το Πράγμα[129] καθ’ εαυτό εκείνο είναι[130]» (ΑΤΦ ΤΒ 800:2-4)
τελικά διαλύονται στην συμπληρωματική ενότητα:(προστοπαρόν[131] καλογεροπαρωπίδες[132] χρονολουσάτοι[133] συμπληρωματικά ερεβοαγραφόμυαλοι[134] στην ουδετερόλυσή[135] τους ανάμεσα στη δυνατή αληθοπρασινότητα[136] του λέγοντος[137] και την πιθανή ερυθροέκρηξη του αγίου[138])» (ΑΤΦ ΤΒ 803:6-9),
Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν μοιράζεται την αρχή της συμπληρωματικότητας με την κβαντική φυσική, και την ενότητα του χωροχρόνου με τη θεωρία της σχετικότητας. Μόνο μέσω της ενοποίησης εμφανώς ανόμοιων ιδεών μπορεί να λάμψει η αληθής εσωτερικότητα της πραγματικότητας. Τι το πράγμα καθ’ εαυτό είναι.
«Και ας είναι κάθε μπερδεμενοζεύγαρο[139] σταυροσυμπληρωματικό, μικρά αυγοεγώμας,[140] εσυκρόκος και γαλαεγώ,[141] σ’ έναν πολυμεγαλύτερο[142] πάγκοσμο.[143]» (ΑΤΦ ΤΒ 806:2-4)
Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν είναι ένα
«ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΟ ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΟΥ ΜΕΡΙΚΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ»[144] (ΑΤΦ ΤΒ 7)
Ένα ολόγραμμα του πάγκοσμου, όπου το μέρος περιέχει το όλον, το οποίο περιέχει το μέρος, και του χαόκοσμου, όπου το χάος περιέχει την τάξη, που προκύπτει μέσα από το χάος.[145] Τα πρόσωπα της Αγρύπνιας είναι λίγα, αλλά οι όψεις τους είναι πολλές. Μεταμορφούμενα το ένα στο άλλο, πρόσωπα, αντικείμενα και συμβάντα σχηματίζουν ένα αυτοπεριεχόμενο συνεχές, αμοιβαίως αλληλοεξαρτωμένων στοιχείων, σε συνεχή κίνηση και ροή.
Η ρευστότητα του βιβλίου σε συνδυασμό με την κυκλική μορφή του (υπενθυμίζω το έργο δεν τελειώνει στην τελευταία σελίδα, αλλά η μισοτελειωμένη φράση του συνεχίζεται στην πρώτη σελίδα), μπορεί να παραλληλισθεί με τη σχετικιστική αντίληψη για το σύμπαν. Όπως το σύμπαν. έτσι και η Αγρύπνια ευρίσκεται σε συνεχή ροή-ρευστότητα και μεταλλαγή. Με την ανάμειξη διαφορετικών στοιχείων, τα οποία ευρίσκονται σε συνεχή κίνηση, αναδημιουργείται η πραγματικότητα σε όλον τον άπειρο πλούτο της και την ατέλειωτη πολυπλοκότητά της.
Μια πολυεπίπεδη πραγματικότητα συνθέτει τον εαυτό της στη σκέψη και δημιουργεί την ατομική, προσωπική αντίληψη του κόσμου. Από ποικίλα ερεθίσματα, διαισθητικά και λογικά που ευρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση, η σκέψη δημιουργεί μια συγκεκριμένη και μοναδική εμπειρία της πραγματικότητας.
Ένα κύμα πιθανοτήτων το οποίο αιωρείται μεταξύ του «είναι» και «δεν είναι», μια «τάση να υπάρξει» είναι το νόημα της Αγρύπνιας, που θα οριστικοποιηθεί με το «πείραμα» της ανάγνωσης και την ενεργό συμμετοχή του αναγνώστη, ο οποίος θα μεταμορφώνει, όπως η κβαντική φυσική, το κύμα πιθανοτήτων σε βεβαιότητα νοήματος, κατά την πορεία του κβαντικού πειράματος της ανάγνωσης.
Η κβαντική φυσική δίνει στον παρατηρητή έναν νέο παράξενο ρόλο. Ο παρατηρητής δεν είναι απλώς ένα εργαλείο καταγραφής, αλλά επηρεάζει το αποτέλεσμα της μέτρησης που επιτελεί, συμμετέχοντας ο ίδιος στη δημιουργία της πραγματικότητας, την οποία επιχειρεί να παρατηρήσει με το πείραμα-μέτρησή του.
Το ίδιο ρόλο αναθέτει ο Τζόυς και στον αναγνώστη της Αγρύπνιας, της οποία το νόημα δεν βρίσκεται απολύτως στην τυπωμένη λέξη, όπως συμβαίνει στην παραδοσιακή λογοτεχνία. Το νόημα πρέπει να δημιουργηθεί από τον αναγνώστη με την δράση-ενέργεια της ανάγνωσης. Ο αναγνώστης της Αγρύπνιας γίνεται Αναγνωστοσυγγραφέας, δημιουργώντας τη μυθιστορηματική πραγματικότητα της Αγρύπνιας.
Η ενσωμάτωση, στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν, στοιχείων από τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντική φυσική φανερώνει την σύγκλιση της αντίληψης για τον κόσμο του Τζόυς με τη νέα επιστημονική αντίληψη την υποκειμενικότητα, την πιθανότητα και την αμφιβολία. Όπως και στην ιδέα της σχετικότητας του χρόνου του Αϊνστάιν, έτσι και στην Αγρύπνια
«Υπάρχει ένα ρήγμα στο απαρέμφατο[146] από το έχω στο έχω υπάρξει στο θα υπάρξω» (ΑΤΦ ΤΒ 23: 21-23),που ενώνει μια συγκεκριμένη στιγμή με κάθε άλλη στιγμή άσχετα από τις χρονικές τους συντεταγμένες. Στον κβαντικό κόσμο, και τον χαόκοσμο της Αγρύπνιας, κάθε παρόν συμβάν αναμφίβολα έχει την αιτία του στο παρελθόν αλλά, για όσο διάστημα δεν έχει ακόμη εμφανισθεί, ο ειδικός του χαρακτήρας παραμένει αβέβαιος, για τον απλό λόγο, ότι είναι η πραγματοποίησή του η οποία δημιουργεί τον ειδικό του χαρακτήρα, βάζοντας τέλος στην αβεβαιότητα και αποκλείοντας όλα τα άλλα χαρακτηριστικά που είναι ασυμβίβαστα με αυτό. Έτσι κάθε παρόν συμβάν είναι, από την ίδια του τη φύση, μια πράξη επιλογής που διαλύει τη διστακτικότητα της πραγματικότητας μεταξύ πολλών δυνατοτήτων.
Ο Τζόυς, που ζει στο Παρίσι από το 1920, έχει υπόψη του τη θεωρία της σχετικότητας και τη φήμη που διατρέχει αυτήν και τις αποκαλύψεις της κβαντικής φυσικής για την πραγματικότητα του κόσμου. Γράφει στην Μαικήνα του Harriet Weaver: «Δεν θα έδινα υπερβολική προσοχή σε αυτές τις θεωρίες, πέρα από το να τις χρησιμοποιήσω για ότι αξίζουν, αλλά βαθμιαία μου έχουν επιβληθεί μέσω των περιστάσεων της ζωής μου» (Letters I 241).
Η θεωρία της σχετικότητας ενεθάρρυνε μια νέα προσέγγιση του χρόνου στη λογοτεχνία, καταργώντας το όριο μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Η κλασσική αντίληψη για τη γραμμικότητα του χρόνου, ότι, δηλαδή, ένα συμβάν που έχει ήδη συμβεί ήταν μέρος του παρελθόντος και δεν έχει σχέση με άλλα συμβάντα, δεν συμβαδίζει με την πραγματική φύση της ανθρώπινης εμπειρίας του χρόνου.
Η σκέψη ποτέ δεν προσλαμβάνει την πραγματικότητα ως περιορισμένη στο παρόν. Αντιθέτως, συμβάντα του παρελθόντος και εμπειρίες, καθώς και φανταστικές προβολές στο μέλλον αναμειγνύονται με το παρόν, για να σχηματίσουν μια πολύπλοκη κατάσταση όπου παρελθόν παρόν και μέλλον συγχωνεύονται.
Όπως και στη θεωρία του Αϊνστάιν, τα συμβάντα στην Αγρύπνια δεν σχηματίζουν έναν γραμμικό άξονα πορείας, αλλά συνυπάρχουν ως μέρη του συνεχούς του χωροχρόνου, εμπλουτίζοντας την Αγρύπνια με τέτοια αληθοφάνεια ώστε να φαίνεται, ορισμένες φορές, πιο πραγματική από την πραγματικότητα.
Η Αγρύπνια δεν επιχειρεί να ξαναδημιουργήσει την καθημερινή πραγματικότητα. Αντιθέτως, δημιουργεί μια δική της πραγματικότητα, απελευθερωμένη από την λογική που διέπει την εν εγρηγόρσει ζωή των ανθρώπων. Η λογική της ομοιάζει με τη λογική της σκέψης που ονειρεύεται ή τη διεργασία της συνείδησης, όπου οι εικόνες συνεχώς κινούνται και αλλάζουν.
Αντί να συναντήσετε πραγματικούς χαρακτήρες στην Αγρύπνια,«θα συναντηθείτε με τη γνωριμία του Κυρίου Τύπου, της Αφέντρας Τόπος και όλων των μικρών εξοχοτήτων. Τελεία και παύλα.» (ΑΤΦ ΤΑ 113:10-12).
Είναι οι πέντε κύριοι τύποι χαρακτήρων της Αγρύπνιας, ο Χάμφρευ Χιμπατζοφωλιάς Αγρυπναυτιάς (ΝΟΚ), η σύζυγός του Άννα Λίβια Πλούραμπελ και τα τρία παιδιά τους τα δυο δίδυμα αγόρια, Σημ και Σων και η κόρη τους Ίσσυ. Και τα πέντε αυτά πρόσωπα υφίσταται πολλές μεταμορφώσεις σε άλλα πρόσωπα, μυθιστορηματικά ή ιστορικά, με τα οποία μοιράζονται ομοιότητες ή έχουν με αυτά αντίθετα χαρακτηριστικά (ενότητα των αντιθέτων). Ο Αγρυπναυτιάς με τα αρχικά HCE (Here Comes Everybody: ΝΟΚ: Να Ο Καθένας) εμφανίζεται με περισσότερα από 100 προσωπεία.
Ο χωροχρόνος στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν και οι τέσσερεις γέροντες
Η σύζευξη του χώρου και του χρόνου σε τετραδιάστατο χωροχρόνο (τρεις διαστάσεις του χώρο και η τέταρτη διάσταση του χρόνου) που δημιούργησε η θεωρία του Αϊνστάιν αντικατοπτρίζεται στην Αγρύπνια στους τέσσερεις γέροντες: τον Ματθαίο Γκρέγκορυ, Το Μάρκο Λάιονς, Το Λουκά Τάρπευ και τον Ιωάννη ΜακΝτούγκαλ, τους τέσσερεις ευαγγελιστές οι οποίοι ως «Μαμαλούιω»[147] (ΑΤΦ ΤΒ 361: 11), (Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς, Ιωάννης,) είναι συγχωνευμένοι στον τετραδιάστατο χωροχρόνο.
«Εκείνοι οι τέσσερις πηλινοάντρες[148] σκαρφάλωσαν μαζί. … Πρώτος κροτάλισε ο Γερουσιαστής Γκρέγκορυ, αναζητώντας χνάρι μέσα στο βαθύ χρονοπεδίο,[149] ο Γερουσιαστής Λάιονς σούρνοντας την κυματιστή γραμμή των διχοτομημένων[150] βημάτων του (κάτι στις φουσκάλες του τού έλεγε όλη την ώρα πως είχε βρεθεί σ’ αυτό το μέρος κάποτε) ( ΑΤΦ ΤΒ 508:12, 18-22.)
Στη φράση «αναζητώντας χνάρι μέσα στο βαθύ χρονοπεδίο», αντηχεί η θεωρία του κβαντικού πεδίου, σύμφωνα με την οποία η ύλη δεν είναι παρά στιγμιαία εκδήλωση αλληλεπιδρώντων πεδίων. Παράλληλα η «κυματιστή γραμμή των διχοτομημένων βημάτων» ανακαλεί την κυματική φύση του φωτός, ενώ η εντύπωση «πως είχε βρεθεί σ αυτό το μέρος κάποτε» παραπέμπει στην καμπύλωση του χωροχρονικού συνεχούς που προβλέπει η θεωρία του Αϊνστάιν και στην αέναη επιστροφή του χρόνου σύμφωνα με το όραμα του Βίκο που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της Αγρύπνιας. Το καμπυλούμενο στον εαυτό του σύμπαν του Αϊνστάιν, αντανακλάται στη φράση: «θα γυρίσουμε σπίτι στη θέα του καινουργιουρανού[151] από τη δύση με το κύμα στον προγραμματισμένο χρόνο (αν ερχόμουν γρηγορότερα θα ήμουν αμέσως πίσω πριν να φύγω)» (ΑΤΦ ΤΒ 444:3-6.)
Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν, «έργω εν προόδω», όπως ήταν ο προσωρινός τίτλος που του είχε δώσει ο Τζόυς κατά τη διάρκεια της συγγραφής του, είναι στην πραγματικότητα «Το ζύγισμά σου γύρω από την οχύρωσή του για τη διόρθωση μιας σκεβρωμένης πορείας. [152] (ΑΤΦ ΤΒ 554: 6-7) μια «αδεσποτοευθειογραμμή[153] AL (στο Συκόσχημ.[154])» (ΑΤΦ ΤΒ 54 8-9).
Οι θεωρίες του Αϊνστάιν επέφεραν πλήρη αναθεώρηση των επιστημονικών απόψεων για την φύση και την προέλευση του σύμπαντος. Τώρα το σύμπαν δεν είναι μια στατική οντότητα άλλα διαστέλλεται με τεράστιες ταχύτητες.
Και οι αναγνώστες της Αγρύπνιας περιπλανώνται,«ηλιακοσυστηματοποιημένοι,[155] σειριακοκωμικοκοσμικά,[156] σε ένα όλο και περισσότερο παντοδυνάμως επεκτεινόμενο σύμπαν … Ουδέν βέβαιον, επομένως[157]» (ΑΤΦ ΤΒ 11 27-30, 12 3-4)
Κι αν, Η Αγρύπνια, σας πλάνεψε, δεν σας παραπλάνησε. Σας χάρισε το αέναο κυκλικό ταξίδι, επί κύκλου περιφερείας, όπου δεν υπάρχει αρχή και τέλος, μιας και «Ξυνόν γαρ αρχή και πέρας επί κύκλου περιφερείας» (Ηράκλειτος) Στον νυχτερινό της ουρανό τα σκοτεινοφωτεινά της σημεία, φωτεινός πολικός αστέρας, το καθένα, για να δείχνουν την πορεία προς το σύμπαν του χαόκοσμου της Αγρύπνιας, όπου ουδέν βέβαιον.
Αγαπητέ Αναγνώστη, επέστρεφε συχνά στη θέα του καινούργιου ουρανού με το κύμα των σημείων κι αν ερχόσουν γρηγορότερα θα ήσουν αμέσως πίσω πριν φύγεις, κυκλώνοντας τον χρόνο συνεχώς μέχρι να εμφανιστεί στη δεκτοσκοφωνική συσκευή, από τη δύση με το κύμα στον προγραμματισμένο χρόνο (αν ερχόμουν γρηγορότερα θα ήμουν αμέσως πίσω πριν να φύγω. , γυρνώντας απλώς από τη σελίδα με την τελευταία λέξη «η» στην πρώτη σελίδα «ποταμορροή» όταν στην ιδανική σου αϋπνία, ιδανικέ αναγνώστη, ανακαλείς στο στίχο του Καβάφη:
αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με—
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,
κ’ επιθυμία παλιά ξαναπερνά στο αίμα·
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,
κ’ αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.
Επέστρεφε και παίρνε με στο ατέλειωτο όνειρό σου, Αγρύπνια των Φίννεγκαν.
Επομένως, μην ανησυχείτε γι’ αυτό που δεν καταλαβαίνετε. Τα πάντα είναι πιθανοδυνατά στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν.
[1] James Joyce. Finnegans Wake. Penguin Books. 1992
[2] Τζέημς Τζόυς, Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Ελευθέριος Ανευλαβής, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 2013. Δύο Τόμοι ΤΑ (757 σελ.), ΤΒ (844 σελ.)
[3] Megallant [< mega (ελλ. μέγα) + gallant (γενναίος, δανδής, γαλαντόμος, περιποιητικός στις γυναίκες)] < Μagellan: ο θαλασσοπόρος Μαγγελάνος.
[4] ΑΤΦ: Αγρύπνια των Φίννεγκαν, Μετάφραση Ελευθέριος Ανευλαβής, εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 2013.. ΤΑ, ΤΒ: Τόμος Α . Τόμος Β. Ο πρώτος αριθμός παραπέμπει στην σελίδα, ο δεύτερος στην αράδα της μετάφρασης.
[5] Richard Ellman. Τζέημς Τζόυς. Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου. Επιμέλεια: Άρης Μπερλής. Εκδόσεις Scripta. Αθήνα , 2005
[6] Murray Gell-Mann, The Quark and the Jaguar. Adventures in the Simple and the Complex. Liitle, Brown and Company, Great Britain, 1994.
[7] «Three quarks for Muster Mark!:Τρία κουάρκ για τον Μάστερ Μαρκ!» (FW 383:1 , ΑΤΦ, ΤΒ 338:1).
[8] Ησίοδος Θεογονία 116, Μετάφραση Σωκράτης Σκάρτσης, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, 1993.
[9] Αριστοφάνους Όρνιθες 700-703, Εκδόσεις, ΚΑΚΤΟΣ, 1993
[10] Αναξίμανδρος Ο Φιλόσοφος του Απείρου, εισαγωγή μελέτη Ιωάννης Καλύβας, Μετάφραση Φιλολογικά σχόλια, Θεόδωρος Γ. Μαυρομάτης, Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, 2005, σ. 345
[11] Αριστοτέλης, Περί Κόσμου, 396b 15-17)
[12] ibid 396b 7-8, 11-12, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, 1994
[13] ibid 396b 12-19
[14] Ξυλλάψιες, είναι η πρώτη λέξη του αποσπάσματος, στο Ηράκλειτος Ιστορική εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση. Ερμηνευτικά σχόλια, Ευάγγελος Ρούσσος, Εκδόσεις στιγμή, Αθήνα 2000 (τρίτη έκδοση βελτιωμένη). Συνάψιες, αναγράφεται στις Εκδόσεις: α) Ηράκλειτος, Βλόσωνος Εφέσιος, Φιλοσοφική ερμηνεία των αποσπασμάτων. Χάρης Α. Λαμπρίδης, (Χαρης Λαμπρίδης, 1991, Πάτραι, βιβλιοπωλείον ΚΛΕΙΩ), β) Ηράκλειτος, αποσπάσματα, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Αθανάσιος Κυριαζόπουλος, (Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, 1995), γ) Ηράκλειτος, Άπαντα, Τάσος Φάλκος-Αρβανιτάκης (Εκδόσεις Ζήτρος, 1999), δ) Ηράκλειτος Εφέσιος Κείμενα, Γιώργος Διανέλος Γεωργούδης (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας 2003). Συλλάψιες: στο Αριστοτέλης, Περί Κόσμου, Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, (Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ 1994)
[15] Ibid 396b 21-22
[16] Ηράκλειτος, απόσπασμα, 8. Χάρης Α. Λαμπρίδης, Ηράκλειτος, Βλόσωνος Εφέσιος, Φιλοσοφική ερμηνεία των αποσπασμάτων. Χαρης Λαμπρίδης, 1991, Πάτραι, βιβλιοπωλείον ΚΛΕΙΩ
[17] Ibid, απόσπασμα, 54
[18] Ε(νέργεια) ισούται με την m (μάζα) επί την ταχύτητα του φωτός c2= 300.000 000 το δευτερόλεπτο, στο τετράγωνο.
[19] Pagels, Heintz R. The Cosmic Code: Quantum Physics as the Language of Nature., New York 1984, σελ. 75, 76
[20] Wholemole < wholemeal: ολικής άλεσης.
[21] Millwheeling < mill: μύλος + wheeling: γυρίζοντας.
[22] Vicociclometer < Vico: ο φιλόσοφος Βίκο + cyclometer: κυκλόμετρο.
[23] Autokinatonetically < autokinnetically: αυτοκινητικώς.
[24] Clappercoupling < clapper: γλωσσίδι, αργκ. γλώσσα + coupling: σύζευξη, απαρχ. συνουσία, σμίξιμο.
[25] Exprogressive < ex: πρώην, τέως + progressive: εν προόδω, εξελισσόμενος. Work in progress: «Εργασία εν προόδω», ο προσωρινός τίτλος του Finnegans Wake.
[26] Verypetpurpose < very: πολύ + pet: αγαπητός + purpose: σκοπός.
[27] Heroticisms: ερωτισμοί, catastrophes: καταστροφές, eccentricities: εκκεντρικότητες.
[28] Tope: τόπος.
[29] Litter < littera: λατ. γράμμα.
[30] Anastomosically: αναστομωτικός.
[31] Gamebold < game: παιχνίδι + bold: τολμηρός.
[32] Adomic < atomic: ατομικός.
[33] Cockalooralooraloomenos < cockalomenos: κοκκαλωμένος.
[34] Verypetpurpose < very: πολύ + pet: αγαπητός + purpose: σκοπός.
[35] Flesch < flesh: σάρκα + fresh: φρέσκος.
[36] Nuemaid < nue: γαλλ. σύννεφο + new: νέος + maid: θεραπαινίδα, κόρη + new made: καινουργοφτιαγμένος.
[37] Mots < mott: δαν. αργκ. κορίτσι.
[38] Prural < purire: λατιν. σεξουαλική διέγερση + plural: πολλαπλός.
[39] Abnihilisation < ab nihilo: λατ. εκ του μηδενός + annihilation: εκμηδένιση.
[40] Etym: έτυμον, ετυμολογία + atom: άτομο. Το ραδιόφωνο αναγγέλλει τη διάσπαση του ατόμου.
[41] Hurtreford < Ηurdle Ford: πρότερη ονομασία του Δουβλίνου + Rutherford. Ο φυσικός, Λόρδος Ράδερφορντ διέσπασε το άτομο το 1919.
[42] Expolodotonates < explodes: εκρήγνυται + detonates: εκπυρσοκροτεί + donates: δωρίζει..
[43] Parsuralia < Persee O’Reilly: Πέρσυ Ο’Ρέιλλυ + Pharsalia: Φαρσάλια ή Περί εμφυλίου πολέμου, επικό ποίημα του Λουκανού + uralia: Ουράλια.
[44] Ivanmorinthorrorumble < ivan: Ιβάν + mor < more: περισσότερο + in + thor: Θορ, σκανδιναβικός θεός της βροντής + horrorumble < horrible: τρομερός + even more horrible: ακόμη πιο τρομερός.
[45] Fragoromboassity < fragor (δυνατός θόρυβος) + romboassity (< rombazzo: ιταλ. οχλαγωγία).
[46] Hullulullu (< ululate: ολοφύρομαι) < Honolulu: Χονολουλού.
[47] Bawlawayo (< balavayu: ρωσ. κάνω φάρσα) < Bulawayo: πόλη της Ζιμπάμπουε.
[48] Empyreal: ουράνιος.
[49] Raum (γερμ. διάστημα) < Rome: Ρώμη.
[50] Mordern (< mord: γερμ. δολοφόνος) < modern: μοντέρνος.
[51] Atems (< atoms: άτομα) < Athens: Αθήνα.
[52]Heisenberg, Werner. Physics and Philosophy: The Revolution in Modern Science. New York: Harper, 1958, σελ 160 .
[53] Landsmaul < landssmaal: νορβ. «γλώσσα της χώρας».
[54] Thoughtsam < thought: σκέψη, λογισμός + sam: ψυχή, «περδικούλα»
[55] Αναφέρεται στις έλικες του εγκεφάλου και κατ’ επέκτασιν σε σκέψεις.
[56] Beaushelled < beau: όμορφος + shelled: κανονιοβολημένος, «σφυροκοπημένος.
[57] Faturity < futurity: μελλοντικότητα + fatuity: ηλιθιότητα, βλακεία, κουταμάρα.
[58] Landsmaul < landssmaal: νορβ. «γλώσσα της χώρας».
[59] Everintermutuomergent < ever: πάντοτε + inter: λατ. πρόθεμα: αλληλο- + mutο < mutual: αμοιβαίος + mergent: συγχώνευση.
[60] Smile: χαμόγελο + mile: μίλι.
[61] Nondum: λατ. όχι ακόμα.
[62] Sitty: νορβ. ο αριθμός 70.
[63] Kindlelight < kindle: ανάβω + candle: καντήλι + light (φως).
[64] Tories και Whigs: Συντηρητικό και Εργατικό Κόμμα της Αγγλίας.
[65] Το γράμμα (επιστολή) για το οποίο γίνεται λόγος.
[66] Baccbuccus < bacbuc: η θεία κρασομπουκάλα του Πανταγκρoυέλ.
[67] Is in his eye: στο μυαλό του, στη φαντασία του.
[68] Chaosmos [< chaos: χάος + cosmos: κόσμος.
[69] Tempos fidgets: λατ. ο καιρός περνάει.
[70] Chorines: κορίτσια της χορωδίας.
[71] ‘Bansheeba < Banshee: θηλυκός δαίμονας προάγγελος θανάτου. Η αγγελοκρούστρα.
[72] Hourihaared < houri: ουρί + haared (haar: γερμ. μαλλιά) + houriere: γαλλ. αργκ. η πόρνη.
[73] Orcotron < Orco: ο δράκος στη ιταλική διάλεκτο της Τεργέστης + octoroon: μιγάς.
[74] Weared < weered: παράξενος, αλλόκοτος + word: λέξη, λόγος. In the becoming was the weared < «In the beginning was the Word: Εν αρχή ην ο Λόγος» (Ιωάννης α΄ 1).
[75] Wold made fresh < world made fresh: ο κόσμος έγινε φρέσκος < «The Word was made flesh: Και ο Λόγος σαρξ εγένετο»: Κατά Ιωάννην α΄ 14.
[76] Jigs: αργκ. σπασμοί, τρομώδες παραλήρημα (delirium tremens).
[77] Κώστας Αξελός, Προς την Παλνητική Σκέψη, Το Γίγνεσθαι Σέψη του Κόσμου και το Γίγνεσθαι-Κόσμος της Σκέψης. Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ» Ι.Δ.Κοολαρου & Σιας Α.Ε, Αθήνα, 1985 σ. 28.
[78] Streamsbecoming < streams (ρεύματα) + becoming (γίγνεσθαι).
[79] Mahamewetma < mahatma: ινδ. μεγάλη ψυχή.
[80] Drear < dear (αγαπητός) + reader (αναγνώστης).
[81] Profoundly < De Profundis (Εκ Βαθέων) του Όσκαρ Ουάιλντ.
[82] Quis est qui non novit quinnigan (λατ.). Ποιός είναι που δεν ήξερε τον Quin(nigan) < πεντο-, πεντάδυμα + finnegan
[83] Qui: λατιν. Ποιoί, quae: λατιν. Ποιες, quot: πόσοι, (at Quinnigan’s) Quake: σεισμός + wake: αγρύπνια
[84] Abcedminded (< absentminded: αφηρημένος) < abc(edminded): αλφαβήτα.
[85] Allaphbed < alphabet: η αλφαβήτα + allaph < aleph: το πρώτο γράμμα του εβραϊκού αλφάβητου + bed (κρεβάτι) + AL(la)P(hbed) < ALP: ΑΛΠ.
[86] Thοu < Κοράνιο: Εμείς αναφέρεται στον Θεό, Υμείς αναφέρεται στον Μωάμεθ και Εσύ αναφέρεται στο ακροατήριο.
[87] Timefield < time: χρόνος + field: πεδίο.
[88] Volomundo osi videvide: κι όλος ο κόσμος επίσης άδειος.
[89] Nichtsnichtsundnichts < nichts: τίποτα + nichts + und: και + nichts.
[90] Perilwhitened < peril: κίνδυνος, απειλή + whitened: ασπρισμένος.
[91] Passionpanting < passion: πάθος + panting: λαχανιασμένος.
[92] Pugnoplangent < pugno: ιταλ. γροθιά + plangent: σπαρακτικός, γοερός.
[93] Woylde < world: κόσμος + void: κενό.
[94] Dectroscophonious < dectro < dekto: δέκτης + scophonious < scophony: μηχανική τηλεοπτική συσκευή (1938) βασισμένη σε σειρά περιστρεφομένων καθρεπτών και διαμορφωτή συχνότητας φωτός. Η έναρξη του παγκόσμιου πολέμου δεν επέτρεψε τη μαζική παραγωγή της και αντικαταστάθηκε από τον καθοδικό σωλήνα.
[95] As soon astone < as soon as tone + stone: πέτρα
[96] Millicentime < milli: δισεκατομμυριοστό + centime: ένα εκατοστό του γαλλικού φράγκου.
[97] Bairdboard < Baird (John Logie): ο Σκώτος εφευρέτης της πρώτης τηλεοπτικής εικόνας (1925). Επρόκειτο για μικρή εικόνα 30 γραμμών σάρωσης κόκκινου και μαύρου. + board: σανίδα, πίνακας.
[98] Charge: φορτίο, επέλαση.
[99] Barricade : οδόφραγμα + brigade: ταξιαρχία. «The Charge of the Light Brigade: Η Επέλαση της Ελαφράς Ταξιαρχίας», του Τέννυσον (Tennyson).
[100] Photoslope < photo: φωτο + slope: κλίση. Αναφέρεται στην οριζόντια σάρωση της οθόνης της τηλεοράσεως, με κλίση (0,10) ως προς το οριζόντιο επίπεδο.
[101] Missledhropes < misled troops: αποπροσανατολισμένες στρατιές + missile: βλήμα + ropes: σχοινιά. Οι γραμμές τις οθόνης που δείχνουν τη σάρωση.
[102] Glitteraglatteraglutt < glitter: λαμποκόπημα, λαμπύρισμα + a + glatter < clatter: συνεχής κρότος, κροτάλισμα + a + glutt: κορεσμός, πληθώρα.
[103] Sunksundered < six hundred: εξακόσια.
[104] Shlossh < schluss: γερμ. τέλος.
[105] Caeseine < caesium: ευαισθητοποιεί τις οθόνες τηλεοράσεως + casein: καζεΐνη, που χρησιμοποιείται στον πλαστικό σκελετό της τηλεόρασης.
[106] Epiepistle < epi: επί + epistle: επιστολή.
[107] Chest C < just see: απλά δες. Οι παλιοί τενόροι δοκίμαζαν το περίφημο θωρακικό C τους.
[108] Corpo di barragio < corpo di Bacco: ιταλ. μα τον Δία + barragio: ιταλ. φράγμα, φράκτης.
[109] Freakfog < freak: τέρας, φρικιό + fog: ομίχλη.
[110] Slopperish < slipperish: ολισθηρός + sloperish: επικλινής + perish: αφανίζομαι.
[111] Scherzarade < Sahrazad: Σεχραζάτ + scherzο: ιταλ. συλλαβόγριφος.
[112] Nightinesses < nights: νύχτες + ness: ακρωτήριο, κάβος.
[113] Idendifine < idendify: ταυτοποιώ + fine: πρόστιμο, τιμωρία.
[114] Individuone < individual: άτομο + one: ένας, ένα.
[115] Circumveiloped < enveloped: περικυκλωμένος + veil: βέλο, πέπλο + circumvallatus: λατιν. περικυκλωμένος.
[116] Evidencegivers < evidence: πειστήριο, ένδειξη + givers: δότες.
[117] Legpoll < leg: πόδι + poll: δημοσκόπηση, σφυγμομέτρηση.
[118] Irreperible: ιταλ. ανεξιχνίαστος, ασύλληπτος, μη ανακαλυφθείς.
[119] Lealand < leal: αφοσιωμένος + and: και + lea < lee: υπήνεμη πλευρά του πλοίου + land: γη, χώρα.
[120] Luffing < luff: όρτσα: (ναυτικός όρος), κόντρα.
[121] Toyler < tailor: ράφτης. Η ιστορία του ράφτη Kerse και του Νορβηγού καπετάνιου. Ο Έλλμαν (Ellmann) στη βιογραφία του Τζόυς αναφέρει ότι κάποιος είπε στον Τζόυς την ιστορία «ενός καμπούρη Νορβηγού καπετάνιου που παρήγγειλε κοστούμι στον Δουβλινέζο ράφτη J. H. Kerse στην οδό Upper Sackville, αριθμός 34. Το κοστούμι που έραψε ο ράφτης δεν εφάρμοζε καλά και ο καπετάνιος τον κατηγόρησε πως ήταν ανίκανος να ράβει, όποτε ο εκνευρισμένος ράφτης τον κατηγόρησε πως ήταν ανίκανος να ταιριάξει».
[122] Thor < there: εκεί.
[123] tawn < town: πόλη.
[124] Kersse < J. H. Kerse: Δουβλινέζος ράφτης.
[125] Athwartships < amidships: στη μέση του πλοίου.
[126] Buttonhaled < buttonhol: ανοίγω κουμπότρυπες.
[127] Capstan: βαρούλκο + captain: καπετάνιος.
[128] Norweeger’s < Norweger: γερμ. Νορβηγός.
[129] Ding < «ding an sich: το πράγμα καθ’ εαυτό» (Καντ)
[130] Id est: λατ. εκείνο είναι.
[131] Beingtime < for the time being.
[132] Monkblinkers < monk: καλόγερος + blinkers: παρωπίδες.
[133] Timeblinged < time: χρόνος + blinged < bling: φανταχτερός, κραυγαλέος.
[134] Murkblankered < murk: ζόφος, έρεβος + blankered < blank: άγραφος, λευκός, άδειος + blankminded: άσκεφτος.
[135] Neutrolysis < neutron: λατ. ουδέτερος + lysis: (ελλην.): λύσις + neutrality: ουδετερότητα.
[136] Viriditude(< viridis: λατ. πράσινο + verity: πραγματικότητα.
[137] Sager: γερμ. ομιλητής.
[138] Eruberuption < ruber: λατ. κόκκινο + eruption: έκρηξη, έκθυση (εξανθήματος).
[139] Crisscouple < criss-cross: χιαστός, σταυρωτός, μτφ. μπερδεμένος + couple: ζευγάρι.
[140] Eggons < egg: αυγό + ons: (ολλανδ.) εμάς, εμείς + egos: τα εγώ.
[141] Youlk and meelk < yolk: κρόκος + meelk < melk: ολλανδ. γάλα + you and me: εσύ κι εγώ.
[142] Farbiger < far: πολύ + biger: μεγαλύτερος + farbig: γερμ. χρωματιστός.
[143] Pancosmos: ελλ. πάγκοσμος.
[144] Particular: μερικός, Universal: καθολικός. Οι μερικές και γενικές προτάσεις στη λογική.
[145] Ilya Prigogine- Isabelle Stengers, ΤΑΞΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΟΣ, Ο νέος διάλογος του ανθρώπου με τη φύση, Μετάφραση Μαρία Λογιωτάτου, Επιμέλεια Αγγελος Νίκας, Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ, 1986.
[146] Split infinitive: γραμμ. αδόκιμο απαρέμφατο, απαρέμφατο που χωρίζεται με παρεμβολή επιρρήματος.
[147] Mamalujo < Μα(τθαίος) + Μά(ρκος) + Λου(κάς) + Ιω(άννης.
[148] Claymen < clay: πηλός + men: άνδρες.
[149] Timefield < time: χρόνος + field: πεδίο.
[150] Η διχοτόμηση της Ιρλανδίας σε Β. Ιρλανδία και Δημοκρατία της Ιρλανδίας.
[151] Newsky prospect < new: νέος, καινούργιος + sky: ουρανός. Nevsky prospect: οδός στο Πήτερμπορο.
[152] Your exagmination round his factification for incamination of a warping process [< exagmination < exagmen: λατιν. ζυγίζω. factification < fortification: οχύρωση. incamination < incaminare: ιταλ. βάζω στο σωστό δρόμο. warping process < Work in Progress: Έργο εν Προόδω», ο αρχικός τίτλος της Αγρύπνιας των Φίννεγκαν πριν τη δημοσίευσή της. Συλλογή δοκιμίων για το Finnegans Wake, που δημοσιεύθηκαν κατά τη διάρκεια της συγγραφής του έργου.
[153] Strayedline < strayed: ξεστρατισμένος, αδέσποτος + line: γραμμή. + straight line: ευθεία γραμμή.
[154] Fig. < σύντμ. του figure: σχήμα + fig: σύκο, αργκ. αιδοίο, μουνί. Αναφέρεται στο σχήμα της σελ. 7 του Δευτέρου Τόμου (Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν)
[155] Solarsystemised < solar: ηλιακός + systemised: συστηματοποιημένος.
[156] Seriolcosmically < seriol < serial: σειριακός + cosmically: κοσμικώς + κωμικώς.
[157] Haud certo ergo (λατιν.).
