του Χρήστου Τσιάμη (ανταπόκριση από το Μανχάταν)
Η επανάσταση του τίτλου δεν είναι μια διαπίστωση. Είναι το θέμα μιας προκήρυξης για μια επανάσταση που είναι δυνατή, σήμερα, σε μια χώρα μικρή, σαν την Ελλάδα, μια επανάσταση κατ’ ιδίαν (όχι δηλαδή με όχλο στους δρόμους), μια επανάσταση με τα βιβλία που μπορεί να φέρει αλλαγές σε μια εποχή τελματική, στην οικονομία, (εξυπακούεται) στην παιδεία, μα ακόμα και στου λαού την υγεία! Μπορεί να συμβεί αν ο καθένας για ένα διάστημα της μέρας (δυο τρείς ώρες, ας πούμε) σταματήσει να πληκτρολογεί τα «έξυπνα τηλέφωνα» (και συσκευές παραμφερείς). Αν, δηλαδή, ο καθένας στην χώρα αυτή κάνει μια στάση εργασίας (γιατί, αν το καλοσκεφτείς, έχει καταλήξει να είναι δουλειά η ενασχόληση με τα «κοινωνικά μέσα» τα ηλεκτρονικά), μια στάση εργασίας καθημερινή από τους μονοπωλιακούς ιστότοπους (facebook, instagram, google κλπ) που δεν προσφέρουν ουσιαστικά στην οικονομία την τοπική κι επωφελούνται χρηματικά από του καθενός τα ‘κλικ.’ Η εξοικονόμηση πόρων και χρόνου από τα μπιχλιμπίδια της ηλεκτρονικής τηλεφωνίας θα μπορούσε τότε να διοχετευθεί αμέσως στα βιβλία κι έτσι να δημιουργηθούν ένα σωρό ντόπιες θέσεις εργασίας, από την παραγωγή, στη διανομή, στη διαφήμιση και στην πώληση του βιβλίου. Το σύνθημα, λοιπόν, της επανάστασης αυτής είναι: «αγοράστε βιβλία κι αλλάξτε την οικονομία, την παιδεία, την υγεία!»
Μπορεί ο Μπόμπ Ντύλαν να είχε πεί πως δεν χρειάζεσαι μετεωρολόγο να σου πεί κατά πού φυσάει ο άνεμος, εμείς όμως χρειάζεται να έχουμε τον νού μας σε αυτούς που έχουνε καλή οσμή και που μυρίζονται κατά πού θα φυσήξουν οι ούριοι άνεμοι, οι οικονομικοί. Κι έτσι η προσοχή μας στρέφεται στον πανέξυπνο επιχειρηματία, και πλουσιότερον άνθρωπο του κόσμου, τον Τζέφ Μπέζος, ιδρυτή και πρόεδρο της τεράστιας εταιρείας ηλεκτρονικού εμπορίου “Αμαζών” (Amazon) που άρχισε (και συνεχίζει) σαν ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο και τώρα διακινεί τα πάντα στο σύμπαν των καταναλωτικών προϊόντων. Ο κύριος Μπέζος, που οι δραστηριότητες του, πέραν από το εμπόριο προϊόντων, συμπεριλαμβάνουν την ιδιοκτησία μιας μεγάλης έντυπης εφημερίδας (“Γουάσινγκτον Πόστ”), μεγάλων εγκαταστάσεων αποθήκευσης ψηφιακών στοιχείων στο λεγόμενο «σύννεφο» (“cloud”), μέχρι και μιας εταιρείας που σκοπός της είναι το ταξίδι και η βιομηχανική παραγωγή στο διάστημα, αυτός ο κύριος Μπέζος, λοιπόν, τελευταία μάς εξέπληξε ανοίγοντας βιβλιοπωλεία (ναι, με ράφια, τραπέζια κλπ.) σε διάφορες μεγάλες πόλεις της Αμερικής συμπεριλαμβανομένης και της Νέας Υόρκης. Πολλά μπορεί να είναι τα κίνητρα αυτού του πανούργου επιχειρηματία για το εγχείρημα αυτό, ανάμεσα τους όμως υπάρχει και μια αναγνώριση της ανάγκης (ή πρόβλεψη της ανάγκης) για επιστροφή στον φυσικό κόσμο του βιβλίου μετά από τόσα χρόνια περιπλάνησης στον άϋλο κυβερνοχώρο.
Επί πλέον, το παραπάνω εγχείρημα λαμβάνει χώρα όταν τα τελευταία μαντάτα μας λένε ότι κάποιες, μεσαίου μεγέθους, αλυσίδες βιβλιοπωλείων στην Αμερική κλείνουν και ότι οι πωλήσεις, γενικώς, στα βιβλιοπωλεία την τελευταία δεκαετία είχαν πτώση κατά σαράντα, περίπου, τοις εκατό. Ταυτοχρόνως, όμως, ακούμε τον ιδιοκτήτη μια παλιάς αλυσίδας βιβλιοπωλείων, ακόμα εν λειτουργία, να λέει ότι ναι μέν οι αλυσίδες βιβλιοπωλείων είναι δύσκολο να ανταγωνιστούν με την εταιρεία “Αμαζών”, κι έτσι έχει περάσει η εποχή τους, αλλά “αν ακολουθήσεις την αντίθετη κατεύθυνση”, δηλαδή του ανεξάρτητου βιβλιοπωλείου “που έχει ρίζες στην τοπική κοινωνία…τότε μπορείς να βγάλεις κανένα φράγκο.”
Προσέχουμε λοιπόν τι γίνεται τριγύρω μας και συμπαιρένουμε ότι το σύνθημα, για μια επανάσταση του βιβλίου, που εκφωνήσαμε στην αρχή του κειμένου δεν είναι και τόσο αβάσιμο και αφελές από άποψη οικονομική, όπως ίσως βιαστούν να το χαρακτηρίσουν μερικοί. Μια επανάσταση που αρχίζει με μια ιδιωτική συμπεριφορά και πράξη για τον καθένα από εμάς: την αγάπη και (στην έμπρακτη μορφή της) την αγορά του έντυπου βιβλίου.
Ας μήν ξεχνάμε ότι όλες οι επαναστάσεις που είχαν μια θετική και μόνιμη επίδραση στην ανθρωπότητα δεν ήταν του είδους του οπερατικού, με δράμα επί σκηνής δηλαδή, με εκρήξεις ρητορείας ενώπιον του εξεγερμένου λαού, με πράξεις βίας και περίπλοκων θεωριών παρερμηνεία, τέλος με ήχο και φώς που σβήνει αδόξως σαν ένα καταναλωμένο κοκτέϊλ μολότωφ. Αντίθετα πολλές σημαντικές επαναστάσεις ξεκίνησαν από μια μάχη ατομική: το αποτέλεσμα προβληματισμού, μιας ιδέας, μιας επιμονής, και συνεχούς δουλειάς προσωπικής. Ας θυμηθούμε έναν νεαρό Ιταλό λάτρη των γραμμάτων, τον Poggio Braciollini, που ψάχνει ακόρεστα για συγγράμματα των αρχαίων και ανακαλύπτει, σχεδόν στα πρόθυρα της λήθης (από επικείμενη φυσική καταστροφή), στις αρχές του 15ου αιώνα, το ποίημα του Λουκρητίου “Περί της φύσεως των πραγμάτων”, που επιμελώς το αντιγράφει και από εκεί ξεκινάει το όμορφο ταξίδι της ανθρωπότητας από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα. Ας θυμηθούμε πάλι έναν ανήσυχο και ευρηματικό τεχνίτη, τον Γερμανό Ιωάννη Γουτεμβέργιο που, στα μέσα του ίδιου αιώνα, επιννοεί και κατασκευάζει την τυπογραφική μηχανή κι έτσι δημιουργεί μια επανάσταση στη διάδοση της γνώσης που συνεχίζεται επί των ημερών μας (αυτή κι αν είναι μια “διαρκής επανάσταση”!) και με τι μεγαλειώδεις επιπτώσεις! Αρχές του 16ου αιώνα, ο Μάρτιν Λούθερ, Γερμανός θεολόγος και καθηγητής πανεπιστημίου, ενοχλείται από τη συμπεριφορά της ηγεσίας της Καθολικής Εκκλησίας και γράφει τις περίφημες “Ενενήντα πέντε Θέσεις” του. Ο ίδιος δεν ταξίδεψε ποτέ μακριά από την βάση του. Χάρις στην τυπογραφία, όμως, μέσα σε λίγες μέρες οι ιδέες του είχαν διαδοθεί σε όλη τη Γερμανία, σε λίγους μήνες σε όλη την Ευρώπη. Και νά η Μεταρρύθμιση και ο Διαφωτισμός! Ετσι και στην Αμερική, στα τέλη του 18ου αιώνα διαδίδονται οι ιδέες του Τόμας Πέϊν με το φυλλάδιο του “Κοινή Λογική” και η αμερικανική επανάσταση ακολουθεί. Και να μην ξεχνάμε πως μια μεγάλη επανάσταση στον κόσμο της ποίησης ήταν ενός ατόμου επιχείρηση καθ’ όλα. Ξεκίνησε από έναν νεαρό που έγραψε εμπνευσμένα ποιήματα, τα στοιχειοθέτησε, τα τύπωσε και τα εξέδωσε ο ίδιος (γράφοντας ακόμα και τις δικές του κριτικές σαν απάντηση στην επίσημη αδιαφορία!). Συνέβη στην Αμερική του 1855. Ο νεαρός ποιητής λεγόταν Γουόλτ Γουίτμαν, και η ποιητική του συλλογή ήταν τα περίφημα πιά “Φύλλα Χλόης”.
Ακόμα και οι επαναστατικές ανακαλύψεις, πιό πρόσφατα, που μας τις προσφέρουν η τεχνολογία και η επιστήμη, έχουν την απαρχή τους σε στριμωγμένα εργαστήρια και γραφεία όπου, “εν αρχή”, αναπτύσσουν και δοκιμάζουν τις ιδέες τους κάποιοι μοναχικοί, επιστήμονες και μηχανικοί. Και με τα χρόνια συναντιούνται σε μικρούς κύκλους και εμβαθύνουν, και διευρύνουν, και εμπλουτίζουν τη γνώση του κόσμου της υψηλής τεχνολογίας που οδηγεί στα προϊόντα της τεχνολογικής επανάστασης που απολαμβάνουμε σήμερα. Δεν είναι παγκοίνως γνωστά τα ονόματα αυτών των επιστημόνων επαναστατών. Μαθαίνουμε γι αυτούς σιγά σιγά στα επικήδεια άρθρα των εφημερίδων. Βέβαια, ξέρουμε πολύ καλά τους νεαρούς, που έχουν ταλέντο για το εμπόριο και μετατρέπουν την τεχνολογική επανάσταση σε προϊόν κατανάλωσης. Νεαρούς που ακούνε στο όνομα Μπίλλ, ή Μαρκ, ή Σεργκέϊ, ή Στηβ…
Εδώ θα ακολουθήσουμε μια παρακαμπτήριο για να εξετάσουμε ένα φαινόμενο περίεργο. Παλιότερα οι νέοι ειδικά αντιστέκονταν στη δύναμη του καπιταλιστικού κεφαλαίου που την θεωρούσαν καταστρεπτική για τα κοινά, για το καλό της κοινωνίας. Και η προσωποποίηση του κεφαλαίου, που το οργανωτικό του σχήμα είναι η εταιρεία (corporation), ήταν άνδρες προχωρημένης συνήθως ηλικίας, με «τσακιστή» την εμφάνιση και το ύφος βασιλικό που τους τοποθετούσε, από το παρουσιαστικό τους και μόνο, στο αντίθετο στρατόπεδο μέσα στον πόλεμο των ιδεών.
Είχαν έναν μόνο σκοπό, να προωθήσουν το προϊόν και τα κέρδη τους, και για να το επιτύχουν θα χρησιμοποιούσαν αδίστακτα κάθε μέσο, από την διασκεδαστική ή και παραπλανητική διαφήμιση μέχρι και την εκμετάλλευση ολόκληρων λαών μέσω της επιρροής τους στον πολιτικό κόσμο μιας χώρας ή μιας υπερδύναμης. Επομένως, παλιά, για τους νεαρούς “αντιστασιακούς” η όψη του εχθρού ήταν αναγνωρίσιμη, χωρίς καμιά αμφιβολία. Τις μέρες μας, όμως, τα μεγαθήρια, οι πολυεθνικές εταιρείες, που έχουν την απαρχή τους στην πληροφορική, την τεχνητή νοημοσύνη και άλλες τεχνολογίες παρεμφερείς, έχουν ιδρυθεί και διοικούνται από νεαρούς (πολλοί από αυτούς ακόμα φοιτητές όταν ξεκινούσαν τις επιχειρήσεις τους). Κι έτσι οι νέοι σήμερα ταυτίζονται μαζί τους γιατί όταν τους αντικρίζουν βλέπουν τη δική τους μορφή: το πώς ντύνονται, το πώς μιλούν, τι ζητάνε απ’ τη ζωή τους. Και επί πλέον, τα προϊόντα που τούς προσφέρουν είναι παιχνίδια – δώρα, αυτό ακριβώς που ζητάει η ψυχή τους. Κι έτσι, αυτοί οι νεαροί ηγέτες εταιρειών είναι υπεράνω κάθε υποψίας (που μας κάνει να ανακαλέσουμε στη μνήμη το προφητικό του Διονύση Σαββόπουλου “σ’ ευχαριστώ, ω εταιρεία!”). Κι εδώ έγκειται ο κίνδυνος. Γιατί οι νέες αυτές εταιρείες δεν χρειάζονται όπως παλιά της υπερδύναμης την πυγμή για να εξαπλωθεί η επιχειρησιακή τους αυτοκρατορία. Η επίδραση τους επάνω στον καθένα μας είναι υποδόρια. Παγκοσμίως. Κι έτσι, αλλοιώς τώρα απειλείται του καθενός η ελευθερία. Αυτοί οι νεαροί τεχνογνώστες είναι τώρα η νέα τάξη, η καθεστηκυία.
Και για να επανέλθουμε στο θέμα που θίξαμε στην αρχή (σε σχέση με την αμέσως παραπάνω διαπιστωση), το να κλείσουμε τα “έξυπνα τηλέφωνα” και να τα βάλουμε στην άκρη για κάμποσες ώρες στο διάστημα της ενεργούς ημέρας είναι σήμερα για τον καθένα η πράξη η επαναστατική! Μιλήσαμε για το αποτέλεσμα αυτής της πράξης επάνω στην οικονομία της χώρας ίσως με κάποια υπερβολή. Δεν είναι αδιανόητο όμως να συμβεί όντως κάποια αισθητή αλλαγή. Τουλάχιστον, πρέπει να δοκιμαστεί. Είναι στο χέρι μας. Ένας, ένας να αγοράσουμε βιβλία (για τους εαυτούς μας, για φίλους, για συγγενείς), κατά συρροή, να αδειάσουμε τα βιβλιοπωλεία! Και να παρακολουθήσουμε την ανάσταση ενός τουλάχιστον κλάδου της οικονομίας. Και της υγείας, και όχι μόνο της πνευματικής…
Εχουν γίνει έρευνες κι έχει διαπιστωθεί ότι το καλύτερο φάρμακο κατά της μελαγχολίας, που οδηγεί σε γενική κατάπτωση της υγείας, είναι η ανθρώπινη επαφή κατά κυριολεξία. Οταν δηλαδή κάποιος σε αγγίζει τρυφερά σε μια δύσκολη στιγμή βελτιώνονται, λένε οι ειδικοί, οι λειτουργίες του οργανισμού που επιδρούν θετικά στην υγεία. Ετσι, κι ένα βιβλίο που το αγγίζουμε και μας “αγγίζει” μπορεί να γίνει μια καινούργια γνωριμία, μια ζεστή επαφή, που με τον τρόπο της συμβάλλει στη δική μας ευζωία.
Ο Ντοστογιέφσκι μας είχε αφήσει το εξής μήνυμα:
“Πλείστα όσα εδώ στη γή μας είναι απόκρυφα. Στη θέση τους όμως μας έχει δοθεί μια μυστική και μυστήρια αίσθηση ενός ζωντανού συνδέσμου με τον άλλο κόσμο, τον ύψιστο κόσμο τον ουράνιο. Και οι ρίζες της σκέψης και των αισθημάτων μας δεν βρίσκονται εδώ αλλά σε κόσμους άλλους. Γι αυτό και οι φιλόσοφοι λένε πως είναι αδύνατο να κατανοήσουμε εδώ στη γή την ουσία των πραγμάτων. Ο Θεός πήρε σπόρους από άλλους κόσμους και τους έσπειρε εδώ στη γή, και έφτιαξε τον κήπο του. Κι ότι μπορούσε να φυτρώσει, φύτρωσε, αλλά όμως ζεί και μεγαλώνει μόνο μέσω της αίσθησης ότι βρίσκεται σε επαφή με άλλους κόσμους μυστήριους. Αν η αίσθηση αυτή ατονίσει μέσα σου ή καταστραφεί, ό,τι είχε αναπτυχθεί εντός σου πεθαίνει. Και τότε, γίνεσαι αδιάφορος για τη ζωή, και ως και να την μισήσεις μπορείς. Αυτό πιστεύω.”
Και αυτό είναι ένα μήνυμα (από τους “Αδελφούς Καραμάζοφ”) για την πιό μεγάλη επανάσταση του εαυτού μας σήμερα ενάντια στην αφαιρετική ταχύτητα και στον ανούσιο κόσμο της οθόνης των “’εξυπνων” ηλεκτρονικών χειροσυσκευών. Και αυτή η επανάσταση του εαυτού πάει χέρι χέρι με την επανάσταση (δηλαδή την επανεμφάνιση) του έντυπου βιβλίου. Κάτι πολύ απλό και εξαιρετικά δυνατό (σαν την εικόνα ενός παιδιού που μετράει τ’ άστρα): ένας άνθρωπος μ’ ένα βιβλίο μπροστά του ανοιχτό, σαν ουρανός, και τόσοι άλλοι κόσμοι που περιμένουν να ενωθούν μαζί του. Αυτό. Τίποτα παραπάνω.
Σημειώση: τα δύο προηγούμενα σχετικά άρθρα του Χ.Τσιάμη εδώ
και εδώ