Του Αριστοτέλη Σαϊνη.
Γράφω για να μην ξεχνώ
Δεν γράφω για να ξεχάσω.
Μην ξεχνάτε ότι γράφω.
(από τη συγκεντρωτική έκδοση «Δρόμοι της Μελάνης»,
εκδ. Νεφέλη 2005)
(φωτό : Μαρία Αλβανού)
ΛΕΞΙΚΟ ΑΝΑΜΝΗΣΕΩΝ: Ιδιόρρυθμο βιβλίο συναγωγής βιογραφικής ύλης δι’ αλφαβήτου που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 2013 από τις εκδόσεις Μελάνι. Η μπορχεσιανή, μεταξύ άλλων, αντίληψη της λογοτεχνίας ως συνόλου της ανθρώπινης μνήμης (ή λήθης, ως αξεχώριστων όψεων του ίδιου νομίσματος) που βρίσκει προνομιακό χώρο καταγραφής της στα Λεξικά, ανιχνεύεται στην αφετηρία του τελευταίου –με την έννοια του μέχρι στιγμής- βιβλίου του Γιώργου *Χουλιάρα (Θεσσαλονίκη 1951), γνωστού ποιητή της χειμαζόμενης *Γενιάς του ’70 (Εικονομαχικά 1972, Η άλλη γλώσσα 1981, Ο θησαυρός των Βαλκανίων 1988, Fast food Classics 1992 και Γράμμα 1995) αλλά και βασικού συνεργάτη των λογοτεχνικών περιοδικών *«Τραμ» (1971-1996) και *«Χάρτης» (1982-1988).
Το βιβλίο αποτελείται από μια σειρά κείμενα, η τιτλοφόρηση και η αφηγηματική ανάπτυξη των οποίων έχουν τη μορφή λεξικογραφικού λήμματος. Ό,τι είναι το μόρφημα για τη γλωσσολογική ανάλυση (ή το μύθημα για τον μύθο) είναι το λεξικογραφικό λήμμα για το Λεξικό Αναμνήσεων: η μικρότερη ενότητα του (αυτό)-βιογραφικού λόγου. Όπως σε κάθε τυπικό λεξικό, λήμματα-κείμενα διαφορετικού μεγέθους (άλλα με την ακαριαία ακρίβεια αποφθέγματος, άλλα με την προσήκουσα, σε πυρήνα διηγήματος, έκταση) και ειδολογικού προσανατολισμού (μονόλογοι, διάλογοι, καταγραφές ονείρων, ημερολογιακές σημειώσεις, κυκλικές αφηγήσεις, παραβολικά αφηγήματα, ανεκδοτολογικές και εγκυκλοπαιδικές αναφορές, χιουμοριστικές επιστημονικές διατριβές και ειρωνικά ψευδοδοκίμια κ.ά.), «γραμμένα με τον τρόπο των απομνημονευμάτων, όπως άλλωστε όλες οι ιστορίες» (Ω-Α), βρίσκουν τον ειρμό τους στη λεξικογραφική δομή του βιβλίου. Ο αναγνώστης που θα πιάσει στα χέρια του το βιβλίο, θα βρει το κείμενο του οπισθόφυλλου, ως εικός, στην οικεία θέση του Λεξικού (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ), αλλά και το λήμμα ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ (ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ), ως είθισται, στο μπροστινό αυτί του βιβλίου. Τέλος, μπορεί να συμπληρώσει και «Δελτάριο συμμετοχής σε απομνημονεύματα» (ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ).
Χωρίς σαφή αρχή και χωρίς τέλος, τα λήμματα του βιβλίου είναι σαφώς προσανατολισμένα στην πράξη της ανάγνωσης (όσο ο αναγνώστης αποκτά δυνατότητες πλοήγησης, τόσο ο συγγραφέας χάνει τον απόλυτο έλεγχο). Συνειρμοί και υπαινιγμοί διαρκώς τα εμπλουτίζουν με υπερκειμενικό τρόπο, ακολουθώντας το επιμέρους δίκτυο των παραπεμπτικών σχέσεων στο εσωτερικό του ιδίου του Λεξικού, της συμπαντικής Βιβλιοθήκης ή μιας Εγκυκλοπαίδειας… της ανθρώπινης ζωής (ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ), «η τραγωδία» της οποίας είναι «ότι πρόκειται για κωμωδία» (ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΚΩΜΩΔΙΑ).
Μια μαγική ποιητική του χώρου, γεμάτη σκοτεινά υπόγεια και κρυμμένες καταπακτές, ανοίγει προνομιακούς χώρους κατάδυσης στην «αρχαιολογία της παιδικής ηλικίας», οι φανταστικές, σχεδόν προλεκτικές, αποτυπώσεις στην παιδική ψυχή διασταυρώνονται με εσωτερικούς περιπάτους στις αναμνήσεις των φοιτητικών χρόνων (στο Όρεγκον των ΗΠΑ και στη Νέα Υόρκη όπου σπούδασε ο συγγραφέας), εμπειρίες από την επαγγελματική σταδιοδρομία στο εξωτερικό (πανεπιστημιακός λέκτορας, σύμβουλος πολιτιστικών φορέων και ακόλουθος Τύπου) διαπλέκονται με την εμπειρία της επιστροφής στη δυστοπική Ελλάδα του σήμερα, βιβλιοφαγικές εμπειρίες εναλλάσσονται με ονειρικές καταβυθίσεις, γεύσεις (το κανταΐφι σε ρόλο προυστικής Μαντλέν: ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΓΛΥΚΟ) και μυρωδιές («Βρομά Ιωάννου στους φωταγωγούς της Θεσσαλονίκης»: ΟΔΙΚΑ ΠΤΗΝΑ), δημιουργούν μια συναισθητική μέθη στον αναγνώστη.
Η αφύπνιση του ερωτικού ενστίκτου και οι πρώτες επαφές με την τέχνη, ή καλύτερα η κλασική τριπλέτα των τραυματικών συχνά εμπειριών του Έρωτα, του Θανάτου και της Τέχνης -σημαδιακές εμπειρίες διαμόρφωσης σε κάθε αυτοβιογραφική αφήγηση που σέβεται το όνομά της- βρίσκει την οικεία της θέση στο λεξικό, αποτυπώνοντας την εξελικτική πορεία του ήρωα από μια κατάσταση άγνοιας και απειρίας προς μια κατάσταση γνώσης ή ωριμότητας και τούμπαλιν. Η προσφιλής οικογενειακή Πινακοθήκη του συγγραφέα συνομιλεί με το λογοτεχνικό του Εικονοστάσι (ξεχωριστή αναφορά στον παραγνωρισμένο Νάσο Θεοφίλου: ΣΥΝΟΥΖΙΑ), ενώ το ύφος είναι γεμάτο «Χουλιαρισμούς», παραπομπές εις εαυτόν (βλ. το μονόστιχο «Ερωτικόν»: ΚΟΥΡΤΙΝΕΣ) αλλά και παιχνίδια αντίστροφης μετάφρασης (ΕΔΩ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΙΑ ΑΜΕΡΙΚΗ), τα οποία ο αναγνώστης πρέπει να προσεγγίζει έχοντας πάντα στο νου το ερώτημα αν «όσα χάνονται στη μετάφραση τα κερδίζει το πρωτότυπο;» (ΙΣΟΖΥΓΙΟ).
Τι είναι λοιπόν το Λεξικό αναμνήσεων; Αλφαβητικό αυτομυθιστόρημα; Λεξικογραφική αυθιστόρηση; Αλφαβητικές «ψηφίδες» ενός μυθιστορήματος καλλιτεχνικής μαθητείας; Ετερόκλητη συλλογή απομνημονευμάτων; Αέναα επεκτεινόμενη σειρά ποικιλόμορφων αναμνήσεων; «Μηχανή αναζήτησης» (ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ) που επιβάλλει εναλλακτικές αναγνωστικές διαδρομές; Αποφεύγοντας τη συμπερίληψη του βιβλίου στη χορεία των μεταμοντέρνων πειραματισμών που θα έκανε τον συγγραφέα να ανατριχιάζει (POST–ANCIENT: «Θα λέγατε ότι είστε post-modern;» ρώτησαν σε μια συνέντευξη. «Θα έλεγα ότι είμαι post–ancient» απάντησα), είναι προτιμότερο να διαβάσουμε το βιβλίο ως σοβαρή παρωδία του αυτοβιογραφικού είδους (από τον ιερό Αυγουστίνο στον ανίερο Σαρτρ), αν και «στην εποχή μας το γελοίο δυστυχώς έχει χάσει τη σοβαρότητα που διέθετε άλλοτε» (ΓΕΛΟΊΟ & ΣΟΒΑΡΟ). Παρά τη χρωματισμένη με χιούμορ και ειρωνεία κειμενική επιφάνεια του βιβλίου, που δίνει την εντύπωση παιγνιώδους κειμενοκατασκευής, η απόβλεψη είναι σοβαρή: η πλαστότητα που χαρακτηρίζει τις λογοτεχνικές συμβάσεις. Σύμφωνα τέλος με τον κριτικό Αχιλλέα *Κυριακίδη στο Λεξικό αναμνήσεων περιέχεται το τρίτο -μετά τα «Παιδικά παπούτσια» του Έρνεστ *Χέμινγουεϊ («Πωλούνται παιδικά παπούτσια, αφόρετα») και τον «Δεινόσαυρο» («Όταν ξύπνησα, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμα εδώ») του Αουγκούστο *Μοντερόσσο- ωραιότερο «νανο-διήγημα» στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας: «Δε θέλω να με θυμάσαι είπε, και πλησίασε» [ΘΥΜΑΡΙ (ελάχιστη ανάμνηση)].
Όπως μας θυμίζει η χειρόγραφη επιγραφή που μας εισάγει στον ελεγειακό αυτοβιογραφικό κόσμο του Ρολάν Μπαρτ, τα λήμματα και του ανά χείρας λεξικού πρέπει να θεωρηθούν ότι ειπώθηκαν από έναν ήρωα μυθιστορήματος. Εξάλλου, στο λήμμα ΕΠΙΤΑΦΙΟ διαβάζουμε: «Θα ήθελα να είμαι κάποιος άλλος που θα ήθελε να είμαι εγώ».
ΒΛ. ΚΑΙ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΄70, ΧΟΥΛΙΑΡΙΣΜΟΣ, ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ (ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗ) ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, I Ching, Хазарски речник / Hazarski rečnik, 马桥词典; / Mǎqiáo Cídiǎn
Δημ. Αλεξίου (επιμ.), Γενιά του ’70, σελ. 457-464· Ε. Αρανίτσης, εφ. Ελτπ. 22.7.1992 [ββ. Fast Food Classics]· Μ. Πίνη, εφ. Ελτπ. 7.7.2005 [ββ. Δρόμοι της Μελάνης]· Β. Καλαμαράς, εφ. Ελτπ, 12.8.1995 [συνέντ.]· Αχιλλέας Κυριακίδης, «Το νανο-διήγημα στην ελληνική πεζογραφία», Μεγάλη Περιοχή, Εκδ. Πατάκη, 2014.