Ευριπίδης Γαραντούδης
Κύριε Χάρη,
αφιερώσατε δύο συνέχειες της στήλης σας «Ασκήσεις μνήμης» στην «Εφημερίδα των συντακτών» («Χειμωνάς κατά βούληση», 29 Σεπτεμβρίου 2018, και «Χειμωνάς κατά βούληση (β΄)», 6 Οκτωβρίου 2018· αμφότερα τα κείμενα τα αναρτήσατε στη συνέχεια στο διαδικτυακό blog σας: http://yannisharis.blogspot.com/) για να κρίνετε και να επικρίνετε το δημοσίευμά μου «Ο Γιώργος Χειμωνάς μέσα από τα κατάλοιπα του αρχείου του» («Το Βήμα», 26 Αυγούστου 2018, «Βιβλία», σ. 5 και https://www.tovima.gr/2018/08/23/books-ideas/otan-o-xeimwnas-synantise-ton-seferi/).
Η αρχική αντίδρασή μου ύστερα από την ανάγνωση των δύο κειμένων σας ήταν να τηρήσω τη στάση που σε αρκετές ανάλογες με τη δική σας περιπτώσεις ακολούθησα, δηλαδή τη διδαχή του Βιργίλιου στον Δάντη στην περίφημη Κωμωδία του: non ragioniam di lor, ma guarda e passa (μιλιά γι’ αυτούς· μόν’ κοίτα τους και πέρνα! – μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη). Το γραπτό σας, όμως, δεν αφορά μόνο εμένα (και τον Χειμωνά), θίγει και ορισμένα ζητήματα γενικότερου ενδιαφέροντος· έτσι έκρινα, εντέλει, ότι οφείλω να δώσω αυτή τη δημόσια απάντηση.
Για ποιο λόγο με κατηγορείτε στο κείμενό σας; Με κατηγορείτε επειδή, έχοντας δημοσιεύσει ένα ανέκδοτο γραπτό του Χειμωνά, ως δείγμα των αρχειακών καταλοίπων του, τα οποία παραχωρήθηκαν από τον γιο του Θανάση Χειμωνά στο νεοσύστατο Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το αλλοιώνω ή το παραποιώ· και το παραποιώ επειδή δεν λαμβάνω υπόψη μου τις επί του χειρογράφου διαγραφές και διορθώσεις του συγγραφέα του και, συνεπώς, όπως ισχυρίζεστε, διαμορφώνω το κείμενο κατά τη βούλησή μου. Συγκεκριμένα, γράψατε ότι «[ο Γαραντούδης] δεν λαμβάνει υπόψη τις βασικότερες διορθώσεις του ίδιου του δημιουργού [του Χειμωνά]». Σε άλλο σημείο γράψετε ότι «κάποια ουσιώδη […] προβλήματά του [του κειμένου] θέλησε να τα απαλείψει ο συγγραφέας του. Όχι δυστυχώς ο εκδότης του». Και, τέλος, γράψατε: «με χέρι σταθερό [ο Χειμωνάς] διέγραψε […] φράσεις, που θα τον εξέθεταν, λέω εγώ, πάντως τις διέγραψε, τελεία και παύλα. Όμως, αλλιώς έκρινε ο εκδότης του, και παρά πάσα λογική, δεοντολογία, ηθική κτλ. κτλ. τις διατηρεί. Χειμωνάς κατά βούληση δηλαδή, όπως θέλουμε και όπως μας αρέσει».
Πού βασίζονται, όμως, κύριε Χάρη, οι ισχυρισμοί σας για την αυθαίρετη, κατά τη βούλησή μου, έκδοση του κειμένου του Χειμωνά; Σε κάποια δική σας έρευνα; Όχι. Βασίζονται απλούστατα στο ότι κάνατε αντιβολή ανάμεσα στη φωτογραφία του χειρογράφου που δημοσίευσα και στη μεταγραμμένη μορφή του στην οποία διατηρήθηκαν και τα διαγραμμένα στο χειρόγραφο κειμενικά μέρη. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, σας ήταν τόσο δύσκολο ή αδιανόητο να υποθέσετε, εσείς, που είστε τακτικός συνεργάτης εφημερίδων, ότι η μεταγραμμένη μορφή του χειρογράφου στο δημοσίευμά μου δεν ακολούθησε τα σημάδια μιας φιλολογικής έκδοσης, προκειμένου έτσι να δηλωθούν οι διαγραφές ή οι διορθώσεις, εξαιτίας των όρων που συχνά επιβάλλονται από ένα έντυπο ευρείας κυκλοφορίας, όπως μια εφημερίδα;
Για του λόγου μου το αληθές, σας πληροφορώ ότι η φωτογραφία του χειρογράφου του Χειμωνά και το μεταγραμμένο κείμενό της στάλθηκαν αρχικά στον φίλο δημοσιογράφο Μανόλη Πιμπλή για να δημοσιευτούν στο ένθετο «Βιβλιοδρόμιο» της εφημερίδας «Τα Νέα» (τα σχετικά ηλεκτρονικά τεκμήρια βεβαιότατα υπάρχουν και την ιστορία αυτή μπορεί να επαληθεύει ο Μανόλης Πιμπλής). Το μεταγραμμένο κείμενο, έτσι όπως στάλθηκε στον Πιμπλή, ήταν το παρακάτω:
(Υπήρξε και μία τέταρτη [συνάντηση], που δεν μπορείς να την πεις συνάντηση. Πήγα στην κηδεία τέσσερις ώρες νωρίτερα για να βρω θέση μέσα στην εκκλησία. Ήρθε όλος ο κόσμος. Η λειτουργία τελείωσε κι ένας βίαιος συνωστισμός άρπαξε [διαγράφεται και διορθώνεται σε:] τάραξε το πλήθος. Σε μια πλαϊνή θύρα του ναού είδα την Ζωή Νάσιουτζικ να γέρνει, να καταποντίζεται. «Θα την ποδοπατήσουν» σκέφθηκα [διαγράφεται και διορθώνεται σε:] σκέφθηκα αδιάφορα. Το πλήθος γέμισε τους δρόμους, αργά έρρεε προς το νεκροταφείο, με σιωπή. Αραιά συνθήματα Ελευθερία! ξεσπούσαν σαν λυγμοί. Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, η ζωή του, ο θάνατός του, όλα τα είχε παραλάβει εκείνο το απέραντο [διαγράφεται και διορθώνεται σε:] αναρίθμητο πλήθος και πήγαινε με πλατειούς ταραγμένους κυματισμούς πήγαινε όλα [διαγράφεται] να τα παραχώσει. Στο νεκροταφείο φθάσαμε λίγοι, επειδή οι χωροφύλακες έκοψαν την πορεία. Σκορπίσαμε ανάμεσα στους αλαζονικούς [διαγράφεται] τάφους. Ερχόταν κι έφευγε [διαγράφεται] Σαν από πολύ μακρυά [διαγράφεται και διορθώνεται σε:] μέσα από τη γη ερχόταν ο ψαλμός του ιερέα. Ξαφνικά πετάχθηκε ένας κοντός άνθρωπος, μεσόκοπος, και φώναξε δυνατά Δημοκρατία! Δημοκρατία! Το πρόσωπό του αλλοιωμένο, πρησμένο, παραπατούσε και φώναζε. Όμως κανείς δεν πήρε την φωνή του, και η κραυγή του [διαγράφεται] πήγε χαμένη. Την αισθάνθηκα γελοία, θύμωσα, αγρίεψα. Ποια φωνή, ποιος κρότος, ποια βοή μπορεί ποτέ να σκεπάσει, πώς να διακόψει τον ακατάπαυστο ψίθυρο των νεκρών, να παραβγεί με την ατέλειωτη σιωπή τους.) [διαγράφεται]
Ιδού και η φωτογραφία του χειρογράφου του Χειμωνά, για όποιον θελήσει ξανά να κάνει την αντιβολή:
Ύστερα, όμως, από την απομάκρυνση του Πιμπλή από τη διεύθυνση του «Βιβλιοδρομίου», απέσυρα το κείμενό μου από τα «Νέα» και το έστειλα στο «Βήμα». Από το «Βήμα», όμως, μου ζήτησαν, μεταξύ άλλων αλλαγών, να εξομαλύνω το μεταγραμμένο κείμενο, αφαιρώντας τα φιλολογικά σημάδια του. Τόσο απλή είναι η ιστορία της «αυθαιρεσίας» μου, κύριε Χάρη.
Από πού, λοιπόν, πηγάζει η βεβαιότητά σας για την αυθαιρεσία μου ως φιλολογικού εκδότη και για τη λογική, δεοντολογική και ηθική ανεπάρκειά μου; Σας απαντώ: από την επηρμένη ημιμάθειά σας. Με άλλα λόγια, από το ότι προφανώς δεν έχετε ξαναδεί στη ζωή σας χειρόγραφο του Χειμωνά. Θα μπορούσαμε, όμως, να δείτε αρκετά χειρόγραφά του, όσα δημοσίευσα και σχολίασα στις δύο εκδόσεις που επιμελήθηκα με έργα του: Γιώργος Χειμωνάς, Πεζογραφήματα, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Χρονολόγιο: Ευριπίδης Γαραντούδης, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτης 2005, σσ. 800, και Γιώργος Χειμωνάς, Χειρόγραφα από το αρχείο του Αλέξανδρου Ίσαρη. Ο αδελφός – Άγιος Γεώργιος – Μετείκασμα – Επιστολές, Πρόλογος Αλέξανδρος Ίσαρης, Επιμέλεια έκδοσης-Επίμετρο Ευριπίδης Γαραντούδης, Αθήνα, Ίκαρος 2006, σσ. 242. Αν είχατε συμβουλευτεί αυτές τις εκδόσεις, θα γνωρίζατε ότι ο Χειμωνάς υπέβαλε όλα τα κείμενά του σε εντατική επεξεργασία, επιφέροντας αλλαγές και κάνοντας διαγραφές, που συχνά στη συνέχεια αναθεωρούσε. Βεβαίως όλα αυτά λαμβάνονται υπόψη στην έκδοση, αναλόγως του τύπου της. Και, κυρίως, ποιος είστε εσείς, κύριε Χάρη, ποιο λογοτεχνικό κείμενο έχετε εκδώσει, ώστε μπορείτε να δώσετε σε εμένα μαθήματα ηθικής και δεοντολογίας σε ζητήματα εκδοτικής μεθοδολογίας, όταν προφανέστατα αγνοείτε ότι ως επιστήμονας με πολύχρονη και εντατική ενασχόληση και με τον κλάδο της εκδοτικής έχω επιμεληθεί, με αυστηρούς μεθοδολογικούς κανόνες, εκδόσεις λογοτεχνικών και κριτικών κειμένων του Διονυσίου Σολωμού, του Ανδρέα Κάλβου, του Στέφανου Μαρτζώκη, του Μιχάλη Περίδη, του Γεράσιμου Σπαταλά, του Τάκη Σινόπουλου, του Αναστάσιου Δρίβα κ.α. (βλ. σχετικά τις ιστοσελίδες: http://uoa.academia.edu/EvripidisGarantoudis και http://www.phil.uoa.gr/tomeis/tomeas-neoellhnikis-filologias/melh-dep-mnef-biografika/euripidis-garantoudis.html);
Περνώ, στη συνέχεια, στα ζητήματα ευρύτερου ενδιαφέροντος που θίγει το κείμενό σας. Στην αρχή του αναφέρεστε επικριτικά στους πανεπιστημιακούς φιλόλογους που, όπως γράψατε, «διαμεριζόμενοι εαυτοίς τα ιμάτιά του [του νεκρού λογοτέχνη], στήνουν από ένα τόσο δα χαρτάρι ολόκληρες μελέτες, άρθρα για το βιογραφικό τους και την πανεπιστημιακή εξέλιξή τους». Προφανώς η φράση σας αυτή αποτελεί μια γενικευμένη επίκριση των πανεπιστημιακών φιλολόγων που νέμονται ιδιοτελώς, όπως πιστεύετε, τα αρχειακά κατάλοιπα των νεκρών λογοτεχνών, και δεν γίνεται να αφορά εμένα, δεδομένου ότι, όντας πλέον στην πολυπόθητη βαθμίδα του Καθηγητή, δεν έχω άλλα περιθώρια πανεπιστημιακής εξέλιξης. Η φράση σας, κύριε Χάρη, είναι μια εξόφθαλμη ένδειξη εκείνης της γενικευμένης ανυποληψίας για τα θεσμικά περιβάλλοντα που μαστίζει μια υπανάπτυκτη κοινωνία, όπως η ελληνική, όπου κυριαρχούν η αναξιοκρατία και η μετριότητα. Αλλά, αναρωτιέμαι και πάλι, αν όντως είναι αυτή η άποψή σας εν γένει για τη φιλολογία και ειδικότερα για τον κλάδο της εκδοτικής; Αν όντως είναι αυτή η άποψή σας, τότε δεν έχετε καταλάβει στοιχειώδη πράγματα τόσο για τη λογοτεχνία όσο και για τη φιλολογία, οργανικό και αναπόσπαστο μέρος του ίδιου του λογοτεχνικού φαινομένου, καθώς σε πολύ μεγάλο βαθμό η σοβαρή φιλολογία, ως συστηματική επιστήμη που ασκείται από ειδικούς, προσδιορίζει τους όρους της διάσωσης, της διάδοσης και της ερμηνείας της άξιας λόγου λογοτεχνίας. Κι αυτό ίσχυε για τα σχολεία όλων και εποχών και ισχύει και σήμερα. Όσο για τη φημολογούμενη φράση του Οδυσσέα Ελύτη, την οποία επικαλείστε ως γνώστης της λογοτεχνικής κουζίνας ή ως θαμώνας των λογοτεχνικών καφενείων, «Σκίζετε! Σκίζετε! Κυκλοφορούνε -ίδηδες», γιατί, αλήθεια, διστάζετε να γράψετε ρητά ότι ο Ελύτης αναφέρεται, χαριτολογώντας (αυτό το δικαίωμα το έχουν ακόμα και οι πολύ καλοί ποιητές), στον Γ.Π. Σαββίδη; Γνωρίζετε, άραγε, κύριε Χάρη, το εκδοτικό έργο του Σαββίδη; Είστε σε θέση να κρίνετε αν αυτό το έργο προσδιόρισε ευεργετικά τους όρους με τους οποίους σήμερα ένας μέσος καλλιεργημένος αναγνώστης διαβάζει σημαντικούς νεοέλληνες ποιητές το έργο των οποίων ο Σαββίδης επιμελήθηκε φιλολογικά, όπως ο Καβάφης, ο Σεφέρης και ο Καρυωτάκης; Επίσης, ο ισχυρισμός σας ότι ο Ελύτης «έσχιζε» και ότι «φρόντιζε επιμελέστατα να μην αφήσει κατάλοιπα» είναι εντελώς εσφαλμένος, επειδή και στο σημείο αυτό είστε εντελώς αδιάβαστος. Ο Ελύτης άφησε κατάλοιπα που σήμερα υπάρχουν και φυλάσσονται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (βλ. http://www.ascsa.edu.gr/index.php/archives/odysseus-elytis-scope-and-content). Το αρχείο του απαρτίζεται από έξι ενότητες: την αλληλογραφία, τα χειρόγραφα, την κριτική και τις εκδόσεις, τα εικαστικά έργα, τις μελέτες για το έργο του και τέλος την προσωπική βιβλιοθήκη του. Μόνο η αλληλογραφία του καλύπτει 25 αρχειακούς φακέλους. Και ανάμεσα στα χειρόγραφά του περιλαμβάνονται τα σημαντικότερα από τα ποιητικά έργα του σε χειρόγραφη μορφή με σχόλια και διορθώσεις από τον ίδιο. Όλο αυτό το υλικό είναι προσβάσιμο από κάθε σοβαρό μελετητή του έργου του. Αν, όμως, δεν δημοσιεύονται αρχειακά τεκμήρια του Ελύτη, αυτό οφείλεται στη βούληση της πνευματικής κληρονόμου του Ιουλίτας Ηλιοπούλου (ακριβέστερα, εκτίθενται σε εκθέσεις και δημοσιεύονται σε έντυπα μόνο από την ίδια).
Προαναγγέλλοντας κατά κάποιο τρόπο τα δύο κείμενά σας «Ο Χειμωνάς κατά βούληση», στην επιφυλλίδα σας «Καλοκαιριάτικα ληγμένα και μη» («Εφημερίδα των συντακτών», 1η Σεπτεμβρίου 2018) είχατε το θράσος (της άγνοιας, για άλλη μια φορά) να γράψετε ότι «σκάει υπόθεση τυμβωρυχίας, βάναυσης κακοποίησης του Γιώργου Χειμωνά!», χωρίς όμως να κατονομάσετε τον τυμβωρύχο. Αν εγώ είμαι ο τυμβωρύχος αρχειακών κατάλοιπων συγγραφέων (που αγαπώ, σέβομαι και υπηρετώ αποδεδειγμένα σε όλη τη διάρκεια της επιστημονικής πορείας μου), εσείς, κύριε Χάρη, επιπολάζετε ως φελλός στη δημοσιογραφική επιφάνεια πραγμάτων που είτε δεν γνωρίζετε είτε γνωρίζετε πλημμελώς.
