Της Νίκης Κώτσιου.
Ο Mr Vertigo(:κύριος ζαλάδα) ίσως δεν είναι από τα πλέον αντιπροσωπευτικά έργα του Πολ Όστερ, ωστόσο το ζήτημα της ταυτότητας είναι κι εδώ ο κύριος άξονας που επανέρχεται επιτακτικά και άμεσα, όπως συμβαίνει και στα πιο εμβληματικά εγχειρήματα του συγγραφέα, όπως π.χ. η Τριλογία της Νέα Υόρκης.
Αφηγητής και πρωταγωνιστής είναι ο Γουόλτ Ρόουλι, που ξεκινά ως Παιδί-Θαύμα αλλά καταλήγει ένας συμβατικός μεσήλικας με λίγο-πολύ προβλέψιμη ζωή. Ο μικρός Γουόλτ είναι ένα χαμίνι του Σεντ-Λιούις που εντοπίζεται από το Δάσκαλο Γεχούντι γύρω στα 1920 και εκπαιδεύεται ώστε να μάθει να πετάει. Ο Δάσκαλος Γεχούντι είναι ένας Ούγγρος με εβραϊκές καταβολές που ξέρει να ανιχνεύει τη σφραγίδα της δωρεάς πάνω σε όσους φέρουν το σπάνιο αυτό χάρισμα και δεν αργεί να δει πάνω στον παρατημένο Γουόλτ όλα εκείνα τα στοιχεία που υπόσχονται ένα συναρπαστικό μέλλον. Έτσι λοιπόν ο Γεχούντι «στρατολογεί» τον Γουόλτ, τον μεταφέρει στη φάρμα του και τον υποβάλλει σε μια σειρά από δοκιμασίες, που προετοιμάζουν το παιδί σωματικά και ψυχικά για το μεγάλο κατόρθωμα, δηλαδή τη θαυμαστή ανύψωση πάνω από το έδαφος και την επιτυχή παραμονή στον αέρα για εύλογο διάστημα. Αν και ο Γουόλτ δεν εμφανίζεται πάντα υπάκουος, στο τέλος αναγνωρίζει την αυθεντία του δασκάλου και τον δέχεται ως μέντορά του και καθοδηγητή στο δύσκολο εγχείρημα κόντρα στο νόμο της βαρύτητας. Εκτός όμως από μέντορας, ο Γεχούντι αναλαμβάνει και ρόλο πατέρα έναντι του Γουόλτ καταφέρνοντας να γίνει ένα πολύ πειστικό υποκατάστατο πατρικής φιγούρας για το ορφανό παιδί. Εφεξής παιδί και δάσκαλος γίνονται αχώριστοι και ζούνε πλέον ως πατέρας και γιος, ο Γουόλτ υπάγεται αυτοβούλως στις εκπαιδευτικές δοκιμασίες που επινοεί ο Γεχούντι και ο Γεχούντι αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τη φροντίδα του Γουόλτ εκτελώντας πλέον χρέη άτυπου γονιού. Και πράγματι το θαύμα γίνεται, ο Γουόλτ κατορθώνει να ανυψωθεί και να καλλιεργήσει περαιτέρω το ταλέντο του αυτό παρουσιάζοντάς το ενώπιον κοινού σαν επικερδή ατραξιόν, απ’ την οποία αποκομίζει φήμη και βεβαίως χρήμα.
Στο πρώτο μέρος του Mr Vertigo παρακολουθούμε τη σταδιακή μεταμόρφωση και διαμόρφωση του καλλιτέχνη μέσα σε ένα ονειρικό κλίμα μαγικού σχεδόν ρεαλισμού με πολλά μυθικά στοιχεία. Ο Γουόλτ κατακτά την καλλιτεχνική ταυτότητα, αφού πρώτα πραγματοποιήσει μια σειρά από εξωπραγματικούς άθλους που τον τοποθετούν πέραν της μετριότητας και της κανονικότητας πιστοποιώντας κάτι έξοχο και εξαιρετικό. Ο Γεχούντι ως μέντορας τροφοδοτεί με τις καίριες παρεμβάσεις του την όλη διαδικασία και δρομολογεί την πορεία προς το θαυμαστό, που δεν αργεί να φέρει αποτελέσματα. Έχοντας στα χέρια του ένα εύπλαστο υλικό πρώτης τάξεως, ο Γεχούντι πλάθει ένα αξεπέραστο αριστούργημα, που κάνει θραύση. Ο Γουόλτ ως Παιδί-Θαύμα και καλλιτέχνης της ανύψωσης κατακτά τα πλήθη έχοντας προηγουμένως υποστεί δοκιμασίες ψυχής και σώματος, που τον έχουν αποκαθάρει και τον έχουν καταστήσει πρακτικά αβαρή. Η διάπλαση και βαθμιαία διαμόρφωση του νεαρού καλλιτέχνη, η αποκρυστάλλωση του καλλιτεχνικού ήθους περιγράφεται γλαφυρά σε όλα τα επιμέρους εξελικτικά στάδια, σε όλες τις πτυχές, σε όλες τις διαστάσει. Ο Γουόλτ κατακτά το αδύνατο μέσα από τη ριζική εγκατάλειψη του πρότερου εαυτού και το πλήρες «άδειασμα» από κάθε λογής, υλικό ή πνευματικό, περισπασμό, που τον κρατά δεμένο στη γη. Με καρδιά καθαρή και καταυγασμένη από φως, ανοίγεται στον κόσμο της τέχνης και της μεγαλοσύνης, πάντα υπό το άγρυπνο βλέμμα και την αιγίδα του προστατευτικού Γεχούντι.
Όμως το χάρισμα σιγά-σιγά εξαντλείται. Μετά την πτήση, έρχεται η πτώση. Ο Γουόλτ συνέχεια χάνει ύψος, μέχρι που πέφτει οριστικά, τόσο πραγματικά όσο και συμβολικά. Καθώς μεγαλώνει, ολοένα και περισσότερο απομακρύνεται από εκείνη την ευδαιμονική ψυχοσωματική κατάσταση, που του επέτρεπε να ανυψώνεται και να ξεχωρίζει από ψηλά. Κι όταν ο Γεχούντι σκοτώνεται με τρόπο εξόχως επεισοδιακό, τότε ο Γουόλτ, πρώην Παιδί-Θαύμα τώρα πια, ξαναβρίσκεται πάλι στο μηδέν και πρέπει να οργανώσει εκ νέου τη ζωή του σε νέες βάσεις. Μαζί με το δάσκαλο Γεχούντι, πεθαίνει κι ένα κομμάτι από την ψυχή του Γουόλτ. Η οδυνηρή απώλεια τον ενηλικιώνει απότομα και τον εισάγει βίαια στη σκοτεινή πλευρά της πραγματικότητας. Αυτός που μέχρι τότε υπόκειτο στην ξεκάθαρα ευεργετική επίδραση του δάσκαλου-πατέρα που έσπευδε να αποσοβήσει κάθε κακό, πρέπει τώρα μόνος να διασώσει τον εαυτό του μέσα σε έναν κόσμο πτώσης και παρακμής. Χωρίς τον μέντορά του ο Γουόλτ παραπαίει και στραβοπατά, στη ζωή του δεν υπάρχουν πια υψηλές συγκινήσεις και μπλεγμένος με τον υπόκοσμο, περνά σε άλλες ανύποπτες σφαίρες, που ούτε καν φανταζόταν. Ωστόσο, πιάνει και πάλι την καλή ως επιχειρηματίας αυτή τη φορά. Και πάλι όμως γκρεμίζεται, και πάλι πέφτει θεαματικά απ’ τα ψηλά στα χαμηλά. Τα όνειρά του θρυμματίζονται για μια ακόμη φορά.
Η αποδόμηση του αμερικάνικου ονείρου στοιχειώνει εξακολουθητικά την πρόζα του Πολ Όστερ. Στα έργα του, η επιτυχία έρχεται και παρέρχεται αστραπιαία, είναι τόσο απατηλή και εφήμερη που εξαερώνεται προτού καλά-καλά γίνει αισθητή. Το χρήμα ξεγλιστρά και εξαχνούται, όλα χάνονται εν ριπή οφθαλμού. Ο Γουόλτ ξεπερνά αδιάκοπα τον εαυτό του, μία δύο τρεις φορές ακραγγίζει το απόλυτο, αλλά στο τέλος προσγειώνεται με πάταγο σε μια πραγματικότητα που επιμένει να τον διαψεύδει. Η ωμότητα των πραγμάτων εισβάλλει τελεσίδικα τη στιγμή ακριβώς που όλα φαίνονται ειδυλλιακά. Η δεύτερη πτώση του Γουόλτ περιγράφεται με τρόπο ρεαλιστικό. Το γύρισμα της τύχης είναι τόσο απότομο και αμετάκλητο, που δημιουργεί δέος. Η ακολουθία των γεγονότων είναι καταιγιστική, το αποτέλεσμα δραματικό. Η μαγεία του πρώτου μέρους εξαφανίζεται για να δώσει τη θέση της στο στυγνό ρεαλισμό του αναπόφευκτου. Φαίνεται πως η πτώση είναι το πεπρωμένο του ήρωά μας.
Στο τελευταίο μέρος, ο Γουόλτ μας συστήνεται ως συγγραφέας και μας μυεί στο συγγραφικό του εργαστήρι. Είναι αυτός που γερασμένος πια και σημαδεμένος από τις αλλεπάλληλες απώλειες ενός δύσκολου βίου, παρακολουθεί από απόσταση το ξετύλιγμα της ζωής του ανακαλύπτοντας μέσα στη γραφή μια άλλου είδους «πτήση». Αναλύοντας την τεχνική του, διαπιστώνει ότι είναι λίγο-πολύ ίδια με την παλιά εκείνη μέθοδο που του επέτρεπε να ανυψώνεται και να παρακολουθεί τον κόσμο από ψηλά. Ο Γουόλτ επιμένει μετ’ επιτάσεως πως ο καλλιτέχνης είτε της πτήσης είτε της γραφής(που είναι κι αυτή μια πτήση με άλλους όρους) πρέπει να εγκαταλείπει τον εαυτό του, να τον απεκδύεται εντελώς ώστε να μπορεί να εισάγεται στην έκσταση της δημιουργίας και της υπέρβασης.
«Κατά βάθος, δεν πιστεύω ότι απαιτείται κάποιο ιδιαίτερο χάρισμα για να ανυψωθεί κανείς από το έδαφος και να αιωρηθεί στον αέρα. Το έχουμε όλοι μέσα μας, και με αρκετή σκληρή δουλειά και συγκέντρωση κάθε ανθρώπινο πλάσμα είναι ικανό να επαναλάβει τους άθλους που έκανα ως Γουόλτ το Παιδί Θαύμα. Πρέπει να μάθεις πώς να παύεις να είσαι ο εαυτός σου. Εκεί αρχίζουν όλα, και καθετί άλλο έρχεται μετά. Πρέπει να αφήσεις τον εαυτό σου να εξαχνωθεί. Άσε τους μυς σου να χαλαρώσουν, ανάσανε ωσότου νιώσεις την ψυχή σου να κυλάει έξω απ’ το σώμα σου, κι ύστερα κλείσε τα μάτια. Έτσι γίνεται». Ο ίλιγγος και το θαύμα της δημιουργίας, η καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία αλλά και η αναπόφευκτη παρακμή συναντιούνται σ’ αυτό το εμπνευσμένο μυθιστόρημα του Πολ Όστερ, που χαρτογραφεί την ψυχή του καλλιτέχνη, με όλες τις ιδιοτροπίες, τις αντιφάσεις μα και το μεγαλείο της.
info: Πολ Όστερ :Mr Vertigo, μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, σελ. 344, εκδ. Μεταίχμιο,2016
