“Ο Έλληνας γιατρός” (της Αννίτας Π.Παναρέτου)

0
4355

 

 

Αννίτα Π. Παναρέτου(*)

 

 

Το ιστορικό μυθιστόρημα δεν είναι ένα αμιγές λογοτεχνικό είδος. Ως εκ τούτου, είναι ένα δύσκολο λογοτεχνικό είδος.

Δύσκολο για τον γράφοντα, που υπόκειται σε κανόνες δεοντολογίας, οι οποίοι εν τέλει άπτονται της ηθικής: απολύτως υπεύθυνη και συνεπής προς τη δεοντολογία, η Καρολίνα Μέρμηγκα τονίζει στον επίλογό της «παρακαλώ τον αγαπητό αναγνώστη να μην ξεχάσει ούτε λεπτό ότι αυτό που κράτησε στα χέρια του είναι, μόνο, ένα μυθιστόρημα».

Δύσκολο και για τον αναγνώστη, που καλείται να ανταποκριθεί σε κάποια ρευστά αιτήματα: σε τι ποσοστό είναι (ή πρέπει να είναι) μύθος και σε τι ποσοστό Ιστορία, ένα ιστορικό μυθιστόρημα; Ή, αλλιώς: πόση Ιστορία αναζητεί ο καθένας μας μέσα στον μύθο; Ως προς αυτή την αναλογία μυθοπλασίας-Ιστορίας, Ο Έλληνας γιατρός είναι βέβαιο ότι απηχεί μια πλατιά αναγνωστική προτίμηση (όπως είναι επίσης βέβαιο ότι αρκετοί λάτρεις της καθαρά μυθοπλαστικής λογοτεχνίας θα προτιμούσαν περισσότερο μύθο) κερδίζοντας έτσι ένα πρώτο σημαντικό στοίχημα.

Η αριστοτεχνική πραγμάτωση του ζόρικου εγχειρήματος εξασφαλίστηκε χάρη στον έλεγχο ενός τεράστιου υλικού (βρισκόμαστε μπροστά σε έναν ερευνητικό όγκο και ένα συνθετικό άθλο, και ταυτόχρονα σε μια εξαιρετική ευκαιρία να αξιοποιηθεί η ευρεία φιλολογική σκευή και καλλιέργεια της συγγραφέως ) και στη δεδομένη, υψηλή ποιότητα μιας δόκιμης γραφής, που θα σαγήνευε ακόμα κι αν Ο Έλληνας γιατρός δεν αποτελούσε έναν παραπάνω αναβαθμό της συγγραφικής δεινότητας της Καρολίνας Μέρμηγκα.

Eυρηματική διάρθρωση με σκηνοθετική άποψη: ο αναγνώστης είναι έτοιμος να συνεπαρθεί ήδη από τον σύντομο πρόλογο, όπου ο Κωνσταντίνος Μέρμηγκας μας παρουσιάζεται έμμεσα λίγο πριν το τέλος της ζωής και της πορείας του, όταν τα φωτεινά και τα μελανά σημεία είναι πια συγκεντρωμένα και η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα έχει ολοκληρωθεί.

Άσκηση ισορροπιών με τη διαπλοκή πραγματικότητας-μύθου: στο τέλος των κεφαλαίων συνοψίζονται γεγονότα του αντίστοιχων ετών, επιλεγμένα κατά το δοκούν, ώστε να αποδίδουν το στίγμα και τη χροιά που θέλει η συγγραφέας να προσδώσει στην κάθε χρονιά, ταυτόχρονα όμως επαναφέροντας στην πραγματικότητα τον αναγνώστη που έχει πιθανώς «παρασυρθεί» από το μυθοπλαστικό μέρος του βιβλίου. Κατατοπιστικές υποσημειώσεις βοηθούν ακόμα περισσότερο τους φιλοπερίεργους.

Ώριμη κριτική παρρησία: η επίγνωση βασικών υπαρξιακών αξιωμάτων καθώς και της αντίφασης που συχνά ενέχουν, καθιστά τον αντίλογο ισότιμο με τον λόγο. Έτσι, η Καρολίνα Μέρμηγκα αποδίδει δικαιοσύνη σε πρόσωπα και πράξεις τηρώντας ίσες αποστάσεις, χωρίς μυθοποιήσεις και ρομαντισμούς, αλλά και χωρίς αποδόμηση, προλαμβάνοντας επιχειρήματα και ενστάσεις, πριν καν διατυπωθούν.

Τα παραπάνω θεμελιώδη χαρίσματα του βιβλίου αναδεικνύουν ευέλικτα εκφραστικά μέσα που προσαρμόζονται στις ανάγκες της διατύπωσης με συγκερασμούς και αντιστίξεις, με στοχευμένη ακρίβεια και προσεγμένη αισθητική.

 

Σε ό,τι αφορά την ιστορικότητα, Ο Έλληνας γιατρός είναι ένα ελληνικό χρονικό των δεκαετιών 1880-1940, στη διάρκεια των οποίων η Ελλάδα και η Αθήνα εξελίσσονται και μεταμορφώνονται.

Παρακολουθούμε τις πολιτικές διεργασίες, τις διεθνείς σχέσεις, την οικονομία, την ιατρική, την εκπαιδευτική πραγματικότητα εν γένει, και, ειδικότερα, τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896, τα Λαυρεωτικά, το όνειδος του 1897, το κίνημα του 1909, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εθνικό Διχασμό, τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, τη δίκη και εκτέλεση των Έξι, αλλά και επιμέρους περιστατικά της αθηναϊκής –και όχι μόνο- μικροϊστορίας, τη βασιλική οικογένεια (της οποίας ο Κωνσταντίνος Μέρμηγκας υπήρξε θεράπων γιατρός) και εμβληματικά πρόσωπα –από τον Βενιζέλο και τον Μεταξά, ως τον Κωστή Παλαμά και την  Πηνελόπη Δέλτα, και, από τον Οκτώβριο του 1940, το αποκορύφωμα: την εξαιρετική απόδοση της ελληνικής ζωής, με τις ανατροπές, τα διλήμματα και τις αποφάσεις της, ως πορεία προς μια συλλογική ανάταση που έδωσε σε μια δραματική συγκυρία τον χαρακτηρισμό «ηρωική» –είναι συγκλονιστικό το ραδιοφώνημα που απευθύνει «προς τα Γερμανικά Πανεπιστήμια και τας Ακαδημίας», στη γερμανική γλώσσα, από τον ραδιοθάλαμο του Ζαππείου, στις 16 Δεκεμβρίου 1940, ο Κωνσταντίνος Μέρμηγκας, μέτοχος της γερμανικής παιδείας.

(Συνοψίζοντας: το θελκτικό ανάγνωσμα λειτουργεί –και- ως θελκτικό μάθημα Ιστορίας. Η λιτή, αλλά και ανθρώπινα δραματοποιημένη αφηγηματικότητα, θα μπορούσε να αποτελέσει πρόταση διδασκαλίας και παράδοσης.)

Σε ό,τι αφορά τη μυθοπλασία, αυτή επιστρατεύεται στις περιπτώσεις συμβάντων, συναντήσεων, συζητήσεων, δηλαδή στη στενά νοούμενη καθημερινότητα των προσώπων του βιβλίου (διότι στην ευρύτερα νοούμενη καθημερινότητα ο Κωνσταντίνος Μέρμηγκας, με τη ζωή και τη δράση του, εντάσσεται και αφομοιώνεται μέσα στο ιστορικό πλαίσιο, ενώ, παράλληλα, το διαμορφώνει: ας σημειωθεί, ενδεικτικά μόνο, ότι υπήρξε Καθηγητής της Χειρουργικής, βουλευτής Λακωνίας, Δήμαρχος Αθηναίων, συγγραφέας πολλών επιστημονικών και λογοτεχνικών συγγραμμάτων, μεταφραστής του Φάουστ, καθώς και Γερουσιαστής αντιπρόσωπος της Ακαδημίας Αθηνών, των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης και των Ανωτάτων Σχολών, Πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, Γερουσιαστής-Μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας, Επίτιμος Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Βερολίνου, Αντιπρόεδρος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, Εταίρος της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας, μέλος πολλών επιστημονικών και καλλιτεχνικών συλλόγων).

Ακριβώς επειδή μπαινοβγαίνει από την πραγματικότητα στον μύθο, ο πρωταγωνιστής αναφέρεται πάντα ως Κώστας, ή Κωνσταντίνος, ή Κωνσταντίνος Μ, ή Κ.Μ. Το όνομα δεν προβάλλεται ποτέ ολόκληρο, και οι παραλλαγές του τονίζουν τη βαρύτητα της εκάστοτε εξωτερικής (επίσημης, οικογενειακής, φιλικής, επαγγελματικής, ιστορικής), και -περισσότερο, ίσως-  εσωτερικής περίστασης.

Ο Κ.Μ. και η Ιατρική. Ο Κ.Μ. και η πολιτική. Ο Κ.Μ. και η πατρίδα.  Ο Κ.Μ. και η Ιστορία. Ο Κ.Μ. και το πνεύμα. Ο Κ.Μ. και η οικογένεια.

Κυρίως, ο Κ.Μ και ο Κ.Μ.: η συμπαγής ιδιοσυγκρασία, ο ψύχραιμος, φαινομενικά απρόσιτος άνθρωπος, είρων μέχρι σημείου σαρκασμού (συχνότατα αυτοσαρκασμού), συγκρατημένος στις εκδηλώσεις του, απαρέγκλιτα ταγμένος και «ποτέ από το χρέος μη κινών».

Κι όμως, στον τιθασευμένο ψυχισμό, μια αναπόφευκτη και ακαταμάχητη ρωγμή, η ρωγμή του χρόνου που φεύγει ενσαρκωμένος στην οριστική αποχώρηση του έρωτα, προδίνει μια θυελλώδη φύση και μια διαρκή δοκιμασία.

Το διαδοχικό πέρασμα στο προσκήνιο όλων όσοι τον περιστοιχίζουν φωτίζει ακόμα περισσότερο και από διαφορετικές γωνίες τον Κ.Μ. και τον πολυμέτωπο σιωπηλό μοναχικό του αγώνα.

Ναι, η Καρολίνα Μέρμηγκα (κατά σύμπτωση «Κ.Μ.» και η ίδια) πλάθει έναν χαρακτήρα. Ταυτόχρονα όμως, ο Έλληνας γιατρός αποδεικνύει πόσο αναπάντεχα ταιριαστά μας κληροδοτούνται κάποτε οι πρόγονοι. Φυσικά, ο Κ.Μ., μετέχοντας στα σημαντικότερα τεκταινόμενα μιας μακράς περιόδου, έζησε μια μυθιστορηματική ζωή, που προσφέρεται για αναπαραγωγή. Και, φυσικά, αυτός ο βίος, καθώς και η συγγένεια του αίματος, αποτελούν δυο συνιστώσες απολύτως ικανές να διεγείρουν και να εμπνεύσουν τη συγγραφέα εγγονή. Αλλά υπάρχει και μια κρίσιμη συνισταμένη: η προσωπικότητα πίσω από τον βίο και τον πολιτεία του Κωνσταντίνου Μ. ευνόησε (ίσως και να παρακίνησε) την ταύτιση με την προσωπικότητα της Καρολίνας Μ.

Ο Κ.Μ. τής υπαγορεύει, όσο εκείνη συγκεντρώνει τα τεκμήρια της εποχής του και της ζωής του. Έτσι στοιχειοθετείται το ήθος του βιβλίου. Και το ήθος αυτό (όπου, ανάμεσα σε πολλά άλλα, αναβιώνουν οι αξίες μιας κοινωνίας ακόμα ελληνικής) προσφέρει στην Κ.Μ. το πεδίο και τη δυνατότητα να εκδιπλώσει ένα μέρος του δικού της εαυτού όπως είναι, αλλά και ενός άλλου μέρους όπως θα ήθελε να είναι, μα η δική της εποχή δεν του επέτρεψε να γίνει.

Όλες λοιπόν οι παράμετροι συνέκλιναν σ΄αυτή τη συνάντηση, που έγινε τελικά σύμπραξη. Μια πολλαπλή πρόκληση και μια πολλαπλή αναμέτρηση υπήρξε για την Καρολίνα Μέρμηγκα Ο Έλληνας γιατρός, με ένα αποτέλεσμα περισσότερο από αίσιο: μια πολλαπλή δικαίωση, προς όφελος του αναγνώστη.

 

 

(*) H Αννίτα Π. Παναρέτου είναι Δρ. Φιλολογίας, συγγραφέας

info: Καρολίνα Μέρμηγκα, Ο Έλληνας γιατρός. Μυθιστόρημα.Μελάνι, 2016

 

 

 

 

Προηγούμενο άρθρο80s: love and hate (του Γιάννη Ν. Μπασκόζου)
Επόμενο άρθροΟ Αναγνώστης και το Τρένο στο Ρουφ παρουσιάζουν 3 εκδηλώσεις μυστηρίου :ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΟΛΟΦΟΝΟΣ;

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ