Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου.
‘’Greece in Crisis – The Cultural Politics of Austerity’’ είναι ο τίτλος του τόμου που έχει επιμεληθεί ο Δημήτρης Τζιόβας και ο οποίος κυκλοφόρησε πρόσφατα στην Αγγλία και τις ΗΠΑ από τις εκδόσεις IB Tauris. Οι συνεργάτες του τόμου είναι στην πλειονότητά τους μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας (σε πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού) και εξετάζουν τις ευρύτερα πολιτιστικές (και όχι μόνο τις λογοτεχνικές) επιπτώσεις της κρίσης. Σε συνέντευξη που έκανα με τον Τζιόβα για την ιστοσελίδα του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων (αναρτήθηκε το Σάββατο 28 Οκτωβρίου), η συνομιλία μας επικεντρώθηκε σε τρία ζητήματα. Πρώτον, η κρίση μάς έχει ωθήσει να σκεφτούμε ξανά και ξανά ολόκληρη τη μεταπολιτευτική περίοδο. Δεύτερον, η διαρκής αυτή αναγωγή στο παρελθόν ίσως αποκτήσει κάποια στιγμή (αν δεν έχει ήδη αποκτήσει) και θεραπευτικό χαρακτήρα. Και τρίτον, υπό παρόμοιες συνθήκες, οι καλλιτέχνες έχουν πιθανόν γίνει πιο ευρηματικοί ως προς την αντιμετώπιση της πραγματικότητας.
Δεν είμαι σε θέση να μιλήσω για την ευρηματικότητα των καλλιτεχνών, που απαιτεί μιαν εποπτεία την οποία δεν διαθέτω. Το ότι ο τόμος ανοίγεται στο γενικότερο πεδίο των τεχνών, ξεφεύγοντας από τα όρια της λογοτεχνίας, είναι από μόνο του ιδιαιτέρως ενθαρρυντικό αφού μπορεί να προκαλέσει πολλαπλές αντιδράσεις, συντονίζοντας πολύ διαφορετικές μεταξύ τους οπτικές. Ως προς τον θεραπευτικό χαρακτήρα τον οποίο έχει τη δυνατότητα να προσλάβει η αναγωγή στον παρελθόν, ο Τζιόβας έχει απόλυτο δίκιο. Αν κρίνουμε από την πορεία που έχει διαγράψει η πεζογραφία της κρίσης, οι συγγραφείς έχουν όντως σκάψει σε βάθος το έδαφος κι έχουν πράγματι αναδείξει ιστορικές πτυχές των οποίων ο εντοπισμός δεν μοιάζει ακόμα και σήμερα αυτονόητος. Προκύπτει, βέβαια, ένα θέμα – το ότι η συναναστροφή με το παρελθόν, όσο επίμονη κι αν είναι, δεν αποτελεί καλλιτεχνικό εχέγγυο και το ότι υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να οδηγήσει σε αποτυχίες και καταπτώσεις.
Ο Τζιόβας προλαβαίνει στη συνέντευξη μια τέτοιου τύπου ένταση με την ακόλουθη παρατήρηση: «Καμιά φορά και μη πετυχημένα κείμενα λειτουργούν ως οδοδείκτες μιας εποχής. Μπορεί για παράδειγμα Η φωτιά του Δημήτρη Χατζή να είναι στρατευμένη λογοτεχνία, εξακολουθούμε όμως να τη διαβάζουμε ως τεκμήριο της αντίστασης και της δεκαετίας του 1940». Δεν εγείρεται, νομίζω, καμιά αμφιβολία γι’ αυτό. Ακόμα κι όταν η λογοτεχνία νιώθει ότι πρέπει να υπαχθεί στις εξωτερικές προτεραιότητες του καιρού της, εξακολουθεί με κάποιον τρόπο να τον εντάσσει στο ιστορικό του πλαίσιο και να υποδεικνύει κάτι από το κλίμα και το πνεύμα του. Έτσι, όμως, θα πάμε περίπου αυτομάτως στην πρώτη παρατήρηση του Τζιόβα: ότι η εικόνα μας για τη μεταπολίτευση (είμαστε πλέον όλοι, γηραιότεροι και νεότεροι, παιδιά της) έχει αναθεωρηθεί κατ’ επανάληψη και θα αναθεωρηθεί προφανώς κατ’ επανάληψη και στο μέλλον. Κι εκείνο που χρειαζόμαστε όλοι τώρα (συγγραφείς, καλλιτέχνες, ακαδημαϊκοί και κριτικοί) είναι η κριτική φρόνηση: να μην απαξιώσουμε, με άλλα λόγια, το παρελθόν από το οποίο καταγόμαστε, χωρίς, βεβαίως, να υποκύψουμε από την άλλη μεριά στην οποιαδήποτε μυθοποίησή του. Και στο σημείο αυτό ο ρόλος της λογοτεχνίας και των τεχνών δεν αποκλείεται να αποδειχθεί εξαιρετικά κρίσιμος. Όλα θα εξαρτηθούν από την πλαστικότητα, τη δύναμη και την ποικιλομορφία των αποχρώσεων.
