Οι Μαρία Τοπάλη και η Νίκη Κωνσταντίνου – Σγουρού συζητούν για το βιβλίο Ίμοτζεν και Ίζαμπελ Γκρίνμπεργκ, Η Μαρί Κιουρί και οι κόρες της.Μια ιστορία για τη δύναμη, την επιστήμη και την αδελφοσύνη, Μετάφραση: Λένια Ζαφειροπούλου, Εκδόσεις Πατάκη, 2025
Η Μαρία στη Νίκη:
Επειδή εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν τόσο πολλά παιδικά βιβλία, περνούσαμε σχετικά σύντομα από τα λίγα εικονογραφημένα και από τα κλασικά παραμύθια σε κάτι χοντρά πολυσέλιδα «τούβλα», που συχνά τα είχαμε κληρονομήσει από τους γονείς μας. Με αυτόν τον τρόπο διάβασα κάμποσους Ιούλιους Βερν και κάμποσες Περλ Μπακ και Πολυάννες της μαμάς μου, κι αμέσως κατόπιν άρχισαν οι Καζαντζάκηδες και οι Στέφαν Τσβάιχ, ενώ πήγαινα ακόμη στο δημοτικό. Ε, και κάπως έτσι διάβασα, νομίζω, αρκετά νωρίς, τη βιογραφία της Μαρί Κιουρί που ήταν γραμμένη από την κόρη της, την Εύα. Θυμάμαι πόσο με εντυπωσίαζε ήδη το γεγονός ότι το βιβλίο έγραφε επάνω «Μαρί Κιουρί» με μεγάλα γράμματα, γιατί αυτός ήταν ο τίτλος, και «Εύα Κιουρί» με μικρότερα, γιατί αυτή ήταν η συγγραφέας. Τίποτε δεν θυμάμαι από το βιβλίο αυτό, παρά μόνο ότι με εισήγαγε στο θέμα «Μαρί Κιουρί», κι αυτό ήταν κάτι πολύ επαναστατικό αλλά και πολύ στέρεο ταυτόχρονα στην εποχή της μαμάς μου αλλά ακόμα και στη δική μου.
Η Κιουρί ήταν για όλες εμάς, μαμάδες, κόρες και αδελφές, μια απτή (επιτέλους!) και όχι μυθική ηρωίδα. Και μολονότι η φυσική ήταν ένας τομέας στον οποίο έτρωγα τα μούτρα μου, τόσο πολύ με είχε συνεπάρει η ιστορία αυτής της ακάθεκτης Πολωνέζας, που για κάποιο χρονικό διάστημα το είχα πιστέψει βαθιά ότι τίποτε δεν άξιζε σε αυτή τη ζωή για ένα νεαρό κορίτσι, παρά μονάχα να αφιερωθεί στον περιοδικό πίνακα των στοιχείων, που έκρυβε φαίνεται μέσα του όλες τις μυστικές συνταγές που οδηγούσαν ταυτόχρονα στο Παρίσι, στον έρωτα, στη δόξα, στην αθανασία. Κατά σύμπτωση δε η μεγαλύτερη ξαδέρφη μου, η πρώτη δηλαδή της τρίτης θηλυκής γενιάς μετά τη γιαγιά και τις αδερφές της και τη μαμά και τις δικές της αδερφές, αυτή λοιπόν, η πρώτη μεγάλη ξαδέρφη είχε σπουδάσει χημεία, και είχε παντρευτεί έναν χημικό. Αυτή με μύησε και στον περιοδικό πίνακα! Μα…τι λέγαμε λοιπόν, τόσον καιρό; Η Μαρί και ο Πέτρος Κιουρί, η Μιράντα και ο Τάκης- ξεκάθαρο πράγμα η μεταφορά του ιστορικού μοντέλου στα καθ’ ημάς! Και μάλιστα η Μιράντα έφτιαξε και το πρώτο fondue που δοκιμάσαμε στην οικογένεια, από την πρώτη αυθεντική συσκευή και το ανάλογο σερβίτσιο. Καταλαβαίνεις πόσο εύκολα εναρμονιζόταν η ιδέα του ραδίου, του πολωνίου, του ουρανίου με την ιδέα της γαλλικής κουζίνας και του λιωμένου τυριού. Η Πολωνία η ίδια χανόταν σαν εξωτική επίγευση στα βάθη της ιστορίας. Σάμπως κι εμείς, οι γυναίκες του σογιού, δεν είχαμε ποντιακή καταγωγή; Όλες, φαίνεται, οι σημαντικές γυναίκες αυτού του κόσμου έρχονται από κάπου αλλού, με λίγα μπαγκάζια και μπόλικη ταλαιπωρία, αλλά εντέλει τα καταφέρνουν – και πολύ καλά μάλιστα.
Αυτό το υπέροχα εικονογραφημένο, μεγάλου σχήματος βιβλίο, που γράφτηκε και εικονογραφήθηκε από δυο αδελφές (!), τις Ίμοτζεν και Ίζαμπελ Γκρίνμπεργκ, με οδήγησε να καταδυθώ με απόλαυση στο παλιό εκμαγείο της παιδικής μνήμης. Το γέμισε πρόσωπα, χρώματα, πληροφορίες. Δεν είχα ιδέα για τη μεγάλη θυσία της Μαρί, να πάει να εργαστεί για χρόνια για να επιτρέψει στην αδερφή της να σπουδάσει. Και όλος αυτός ο διασταγμός μετά, το τσακισμενο ηθικό, η θυελλώδης αναζωπύρωση. Κι από τότε, όλο το βιβλίο μια σειρά από τραγωδίες και θριάμβους, από τρομερά χτυπήματα που ακολουθούνταν, ακριβώς, από αναζωπυρώσεις. «Κιουρί» μοιάζει να είναι ένα ξόρκι αντοχής, συνέχειας, μεταλαμπάδευσης, που, μάλιστα, έφτασε να μεταβολίσει τη φυσικοχημεία σε πολιτικό ακτιβισμό και σε συγγραφή- έτσι σχηματίστηκε η αλυσίδα από τη Μαρί στην πρωτότοκη Ιρέν που ακολούθησε τα επιστημονικά βήματα της μάνας και του πατέρα της και από εκεί στην Εβ, την «Εύα» του παλιού βιβλίου μου, που ίσως ευθύνεται με τα γραπτά της σε μεγάλο βαθμό για τον τρόπο που γνωρίσαμε και αγαπήσαμε τη μητέρα της. Προσφυγιά και πόλεμος και κρύο. Παγωμένα δάχτυλα και σκούρα μακριά ρούχα, και κάτι πρόσωπα φωτεινά, με πλατιά ήσυχα και ψηλά μέτωπα να σηματοδοτούν την αλλαγή στον πολιτισμό, με χίλιους τρόπους.
Γυναίκες που ήρθαν αντιμέτωπες με την πιο σκληρή και βάρβαρη πατριαρχία, που στερούνταν τα στοιχειώδη δικαιώματα και υπήρξαν τόσο δυνατές, ενωμένες και δοσμένες στην υπόθεσή τους, που σάρωσαν εντέλει τα εμπόδια σαν να ήταν φυσικά φαινόμενα οι ίδιες. Καμιά φορά σκέφτομαι ότι η Μαρί, η Ιρέν και η Εβ δεν είναι πρόσωπα αλλά ονόματα σε έναν μετεωρολογικό χάρτη. Πολύ τυχερές ήμασταν που τις είχαμε, και πολύ καλά έκαναν οι αδερφές Γκρίνμπεργκ και μας τις έδωσαν ξανά σε τόσο λαχταριστή συσκευασία. Κανονικό δώρο! Παρασύρθηκα, σόρρυ, είπα πολλά. Και ξέρεις πόσο εύκολα θα μπορούσα να πω άλλα τόσα;
Η Νίκη στη Μαρία:
Ανυπομονούσα πολύ να διαβάσω αυτό το βιβλίο για να μάθω επιτέλους τι έκανε η Μαρί Κιουρί και γιατί είναι σημαντική. Αν θέλω να είμαι ειλικρινής, δεν είχα μια εντελώς ξεκάθαρη εικόνα: είχα διαβάσει κυρίως σκόρπια σχόλια και βιογραφικά στοιχεία σε αυτούς τους τόμους με σπουδαίες γυναίκες που άλλαξαν τον κόσμο. Οπότε ήξερα πως άλλαξε τον κόσμο, αλλά δεν ήξερα πώς. Έχω γελάσει επίσης πολύ με ένα μικρό κόμικ του Αντώνη Βαβαγιάννη, Κουραφέλκυθρου, που λέγεται «Άβολες στιγμές στο σπίτι των Κιουρί» και περιγράφει μια σκηνή στο οικογενειακό τραπέζι, όπου όλοι οι παρευρισκόμενοι χαριτωμένα (;) πιέζουν την Εύα/Εβ «να πάρει επιτέλους ένα νόμπελ» με τον τρόπο που σε άλλες οικογενειακές μαζώξεις θα τη ρωτούσαν πότε θα παντρευτεί και αν το σκέφτεται για κανένα παιδάκι. Εκεί όλοι έχουν νόμπελ. «Για σένα το λέμε, βρε Εύα. Το νόμπελ είναι ευτυχία» μονολογεί -μάλλον- ο Πιερ. Νομίζω πως αυτό το βιβλίο βοηθάει στα αλήθεια να γνωρίσει η αναγνώστρια τη Μαρί Κιουρί και τις επίσης ενδιαφέρουσες κόρες της, όχι μόνο ως κινηματογραφικές ηρωίδες, όχι μόνο μόνο ως πρόσωπα που βιογραφούνται αλλά και ως επιστημόνισσες. Ο τρόπος που είναι γραμμένο και εικονογραφημένο το βιβλίο επιτρέπει στην επιστημονική πληροφορία να δεθεί με την πλοκή και με τρόπο όσο χρειάζεται αναλυτικό να γίνει κατανοητή. Βάζει επίσης σε σειρά τα γεγονότα: η Εβ δεν έκατσε ποτέ ενήλικη στο ίδιο τραπέζι με τον μπαμπά της και παρόλο που δεν έγινε επιστημόνισσα με κάποιον τρόπο παρέλαβε κι εκείνη ένα νόμπελ (που είναι άλλωστε ευτυχία)! Η σχέση της μαμάς με τις κόρες της μοιάζει να έχει αγκαθάκια που παρακάμφθηκαν. Καταφέρνει να τραβήξει το ενδιαφέρον των παιδιών, αφού τους λέει μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία – μια συναρπαστική για την ακρίβεια ιστορία, που δεν γίνεται να μην τους κεντρίσει το ενδιαφέρον, όπως συνέβη σε σένα παιδί μπροστά στη βιογραφία της Κιουρί – η οποία συνδυάζεται με εισαγωγικές δόσεις επιστημονικής γνώσης (τι είναι επιτέλους αυτή η ραδιενέργεια και η πυρηνική ενέργεια), ιστορία (δύο πόλεμοι και μάλιστα το τέλος του δεύτερου με την εικόνα της βόμβας στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι), πολιτικό σχόλιο και φεμινισμό. Παράλληλα, εμφανίζονται άνθρωποι, έννοιες, πληροφορίες από αυτές που όλες τις ξέρουμε κάπως και βγάζει τόσο νόημα να είναι εκεί: UNICEF, ο Αϊνστάιν κτλ. Είναι μια βιογραφία πολυεπίπεδη, εμπνευστική, που συγκινεί και προβληματίζει. Είναι η βιογραφία της Μάνυα Σκλοντόφσκα, που πολλοί δεν μπορούσαν να προφέρουν το επώνυμό της, που έγραψε το όνομά της στα γαλλικά ως Μαρί φτάνοντας στο Παρίσι. Οι δυσκολίες δεν κρύβονται, το πείσμα εικονογραφείται.
Εικονογραφούνται επίσης διάλογοι που μάλλον δεν συνέβησαν στα αλήθεια, αλλά θα ήταν τέλειο να είχαν συμβεί, όπως η μικρή επανάσταση του Πιερ που ζητάει «έδρα για τη Μαρί». Στην ιστορία αυτή, η πατριαρχία έχει μερικά τρυφερά αντίβαρα. Μερικές ρωγμές. Ο Πιερ που θαυμάζει τη Μαρί και της δίνει χώρο. Ο γάλλος παππούς (και όχι η γιαγιά) που έρχεται να βοηθήσει με την ανατροφή των παιδιών για να μπορεί η Μαρί να δουλεύει ακόμα πιο πολύ. Αυτές οι αρρενωπότητες μπορούν να είναι εξίσου εμπνευστικές με τις δυναμικές θηλυκότητες. Υπογραμμίζονται εκτός από τον δυναμισμό και την αποφασιστικότητα και κάποιες ακόμα ποιότητες που μοιάζουν χρήσιμες: η αλληλεγγύη και η υποστήριξη, η ανάγκη για διακοπές πλάι στη θάλασσα, γέλια και βόλτες με το ποδήλατο. Η πολιτική δράση και η εμπλοκή στα κοινά: η Μαρί αξιοποιεί την έρευνά της για τη θεραπεία των τραυματιών και διασχίζει τη χώρα προσφέροντας, η Ιρέν και ο σύντροφός της κλειδώνουν την έρευνά τους σε μια κρύπτη για να μην πέσει σε λάθος χέρια κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και συντρίβονται όταν βλέπουν ότι όσα ανακάλυψαν αξιοποιήθηκαν για την κατασκευή της ατομικής βόμβας, θέτοντας έτσι το ζήτημα της ευθύνης του επιστήμονα και της ηθικής.
Τέλος, εικονογραφούνται τα κρεβάτια. Εκείνα που αγκαλιάζουν τις γυναίκες εξαντλημένες και άρρωστες. Που γίνονται φωλιά τους και τις φροντίζουν όταν δεν αντέχουν άλλο. Που χωράνε το τοξικό ράδιο, την κατάθλιψη, που ζεσταίνουν τα παγωμένα δάχτυλα. Κάποτε λιτά και κάποτε γεμάτα με τετράδια και βιβλία και σημειώσεις…
Ίμοτζεν και Ίζαμπελ Γκρίνμπεργκ, Η Μαρί Κιουρί και οι κόρες της.Μια ιστορία για τη δύναμη, την επιστήμη και την αδελφοσύνη, Μετάφραση: Λένια Ζαφειροπούλου, Εκδόσεις Πατάκη, 2025
