Της Νίκης Κώτσιου.
Η προσωπική μνήμη είναι πάντα υποκειμενική αλλά συγχρόνως αναγκαία για την ανασύσταση του ιστορικού γεγονότος,που αποκτά μια κάποια αντικειμενική υπόσταση καθώς συγκροτείται μέσα από την πληθώρα των βλεμμάτων που το παρακολούθησαν και το έζησαν.Κάθε ξεχωριστό βλέμμα επικαθορίζεται με τη σειρά του από μία πλειάδα παραγόντων,κοινωνικών πολιτικών αλλά και ψυχολογικών,που προσδιορίζουν την ιδιαιτερότητά του και την οπτική του πάνω στα πράγματα και το κόσμο.Η μνήμη διασώζει μέσα στο χρόνο όσα αποτύπωσε το βλέμμα και περισυνέλεξε η ψυχή,και τελικά παρουσιάζει μία εκδοχή του παρελθόντος,φιλτραρισμένη και διυλισμένη από όλα όσα συναπαρτίζουν τη μοναδικότητα του ανθρώπινου προσώπου.Το υλικό της μνήμης περιφρουρεί,λοιπόν,την αλήθεια του προσώπου πρωτίστως,που μπορεί να μην είναι αναγκαστικά αντικειμενική αλλά που αποβαίνει καθοριστική για την ταυτότητα του υποκειμένου.
Το Φυλαχτό είναι φτιαγμένο από τις αναμνήσεις της μυθιστορηματικής Αουξίλιο Λακουτύρ,μιας ουρουγουανής ποιήτριας που έχει καταφύγει στο Μεξικό και που για να επιβιώσει κάνει διάφορες δουλειές του ποδαριού φροντίζοντας ωστόσο να μετέχει ενεργά στους προοδευτικούς πνευματικούς κύκλους της εποχής και στις παρέες των νεαρών ποιητών.Δεν είναι η πρώτη φορά που συναντάμε την Αουξίλιο στο έργο του Μπολάνιο.Η ίδια αυτή Αουξίλιο είχε κάνει ένα σύντομο ολογοσέλιδο πέρασμα στους Άγριους Ντετέκτιβ αλλά στο Φυλαχτό επανέρχεται πανηγυρικά ως πρωταγωνίστρια πια και πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια για να παρουσιάσει διευρυμένη την ιστορία της. Κι όχι μόνον αυτή αλλά επίσης επανεμφανίζεται και ο Αρτούρο Μπελάνο, το πάγιοalteregoτου συγγραφέα, που έχει έναν σημαίνοντα ρόλο και δεν παραλείπει να αφήνει διακριτό και ανεξίτηλο το ίχνος του στις πιο κρίσιμες στιγμές.
Όταν λοιπόν το καθεστώς θα οργανώσει μια βίαιη καταστολή φοιτητικών κινητοποιήσεων στην Πόλη του Μεξικού,η Αουξίλιο θα βρεθεί εγκλωβισμένη για μέρες μέσα στις τουαλέτες της Φιλοσοφικής Σχολής όπου έχει παγιδευτεί, και μέσα από την κρυψώνα της θα παρακολουθήσει έντρομη το ξετύλιγμα της βίας.Η τραυματική αυτή εμπειρία επιδρά πάνω της με τρόπο καταλυτικό καθώς από κει και πέρα θα προσπαθήσει να δώσει λεκτική και αφηγηματική υπόσταση σε όσα έζησε στο διάστημα του εγκλεισμού της στην κατειλημμένη από το στρατό σχολή,για να λυτρωθεί από το τραύμα αλλά και για να αντισταθεί με τον τρόπο της στην επέλαση της βίας.
Παραδόξως,σ’αυτή την οιονεί μαρτυρία,την επινοημένη μαρτυρία που είναι στην πραγματικότητα ένας μονόλογος εις εαυτόν,η Αουξίλιο αποφεύγει με μια αξιοπρόσεκτη εμμονή την περιγραφή της βίας,μολονότι υπήρχε άφθονη στα τεκταινόμενα,και προτιμά να περιστρέφεται γύρω από το βίο και την πολιτεία των νεαρών ποιητών του κύκλου της,που υπέστησαν το διωγμό και δοκίμασαν τα δεινά του ολοκληρωτισμού.Η Αουξίλιο είναι και η ίδια ποιήτρια.Αποσιωπώντας τη βία που είναι μέρος των ηγεμονικών πρακτικών της εξουσίας,αρθρώνει έναν λόγο άλλης τάξεως και αρνείται να προσχωρήσει στον κώδικα και τη μέθοδο του δυνάστη.
Συγχρόνως,αποτίει φόρο τιμής στη γενιά όλων εκείνων των νεαρών λατινοαμερικάνων ποιητών της δεκαετίας του ΄60 και του ’70 που φιμώθηκαν από τις δικτατορίες και δεν αφέθηκαν να πραγματοποιήσουν ή τουλάχιστον να προσεγγίσουν τα οράματά τους μέσα σε ομαλές πολιτικές συνθήκες.Αυτήν ακριβώς την ακυρωμένη γενιά των νέων δημιουργών θέλει να τιμήσει η Αουξίλιο αρθρώνοντας και η ίδια έναν λόγο ανάγλυφα ποιητικό και αποκαλώντας τον εαυτό της «μητέρα της μεξικάνικης ποίησης»,δηλαδή προστάτιδα της μνήμης και του έργου εκείνης της ποιητικής γενιάς που εξωθήθηκε στην παρακμή, την πτώση και την καταστροφή,προτού προλάβει να δημιουργήσει και να μεγαλουργήσει.
Αρχίζοντας το μονόλογό της,η αφηγήτρια κάνει λόγο για μια ιστορία τρόμου που έχει να αφηγηθεί, αλλά επισημαίνει με έμφαση ότι δεν πρόκειται για μια παραδοσιακή και τυπική ιστορία τρόμου.Υπάρχει πράγματι ένα έγκλημα σε βάρος ενός λαού αυτή τη φορά,υπάρχουν θύματα και θύτες. Διεσταλμένα και καταχρηστικά,θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί μία ακόμη «αστυνομική»ιστορία, ενταγμένη πάντα στην εξόχως ιδιάζουσα προβληματική που χαρακτηρίζει τον Μπολάνιο. Εδώ δεν ενδιαφέρουν,ωστόσο,οι τρομερές σκηνές της αιματοχυσίας και της φρίκης( και απ’αυτή την άποψη το Φυλαχτό εντάσσεται στα λιγότερο βίαια έργα του συγγραφέα) αλλά οι πιο λεπτές αποχρώσεις του κακού πάνω στις ζωές και τις ψυχές των επιζησάντων.Η Αουξίλιο επιχειρεί να ξορκίσει το τραύμα που τη στοιχειώνει μέσα από μια χαοτική κατά τόπους αφήγηση, που δεν έχει σκοπό να παραγάγει έναν συνεκτικό λόγο ή μια αξιόπιστη αναπαράσταση των γεγονότων,αλλά να εκτονώσει την ψυχική ένταση εντός της και να δώσει διέξοδο στο συναίσθημα. Όχι όμως μόνο αυτό.
Hφωνή της Αουξίλιο είναι μια γυναικεία φωνή που καταθέτει με θάρρος μια περιθωριακή ιστορική μαρτυρία ενάντια στη φωνή ενός στρατοκρατικού καθεστώτος ανδρών, που έχει τη δυνατότητα να επιβάλλει και να παγιώνει την επίσημη εκδοχή της ιστορίας αποσιωπώντας τις εκδοχές που αντίκεινται στον κυρίαρχο λόγο της εξουσίας.Σ’αυτό έγκειται εξάλλου η σημασία του εγχειρήματος,στη διάσωση δηλαδή της ιστορικής μνήμης των υπο-προνομιούχων που στερήθηκαν την πρόσβαση στο μέλλον και είδαν τα όνειρα και τις ζωές τους να στραγγαλίζονται.Πρόκειται όμως και για ένα είδος θρήνου,αφού η Αουξίλιο πενθεί το ακυρωμένο μέλλον των συντρόφων της και συγχρόνως βασανίζεται από τις χαρακτηριστικές τύψεις που συνήθως βασανίζουν τους επιζώντες των καταστροφών.Η ιδιαίτερη αυτή φωνή που συναιρεί το ατομικό με το συλλογικό και το προσωπικό βίωμα με την περιπέτεια ενός ολόκληρου λαού,λειτουργεί συγχρόνως και ως μία συνηγορία υπέρ της λογοτεχνίας που ναι μεν δεν μπορεί να αλλάξει τα πράγματα αλλά μπορεί πολύ καθοριστικά να διασώσει τη μνήμη και με τον τρόπο της να παρηγορήσει και να αποκαταστήσει ένα μέρος της αλήθειας.
INFO: Roberto Bolano, Φυλαχτό,μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος,εκδ.Άγρα,2013
