της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Στη δική μας εφηβεία δεν είχαμε βιβλία ειδικά για την ηλικία μας αφού η δημιουργία των εφηβικών σειρών είναι φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Τα βιβλία που διαβάζαμε ήταν τα βιβλία που σήμερα ανήκουν στη λογοτεχνία των ενηλίκων. Δεν ξέρω τι καταλαβαίναμε στα 14-15 διαβάζοντας Ντοστογιέφσκι, Καμύ, Καζαντζάκη ή τη γενιά του ’30. Το μόνο που μπορώ να πω είναι πως τουλάχιστον προσπαθούσαμε και επιμέναμε στα νοήματα και τριβόμασταν με τη γλώσσα που τα απέδιδε.
Σήμερα ένα μεγάλο ποσοστό εφηβικών βιβλίων ασχολείται με εξαιρετικά επίκαιρα και ενδιαφέροντα θέματα που αφορούν τους έφηβους και χρησιμοποιεί το δικό τους ιδιόλεκτο για να τους μιλήσει. Η γλώσσα των περισσότερων εφηβικών βιβλίων είναι αυτή που ξέρουν και χρησιμοποιούν οι νέοι και η οποία, ενώ δεν είναι φτωχή, συνήθως στερείται βάθους στην απόδοση των νοημάτων. Λείπει η συγκίνηση που προσφέρει η λογοτεχνία. Έχει δημιουργηθεί δηλαδή ένας νέος ‘κανόνας’ με αποτέλεσμα οι έφηβοι να δυσκολεύονται ή να αποφεύγουν να διαβάζουν απαιτητική λογοτεχνία. Για του λόγου το αληθές, αναφέρουμε την έρευνα που παρουσίασε η Σ. Καλασαρίδου στην Έκθεση βιβλίου της Θεσσαλονίκης με θέμα τους δανεισμούς στις δημόσιες βιβλιοθήκες της Θεσσαλονίκης, όπου διαπιστώνεται ότι οι έφηβοι δανείζονται ως επί το πλείστον ‘εύπεπτα και ευπώλητα’ βιβλία που απέχουν πολύ από το να ανήκουν στην υψηλή λογοτεχνία.
Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο της συλλογής διηγημάτων Μια ζωή ψαρεύοντας, του Τσέχου συγγραφέα Ότα Πάβελ (1930-1973): … σαν άλλος Τομ Σώγερ της Κεντρικής Ευρώπης τρέχει πάνω κάτω σε ποτάμια, λίμνες και λιβάδια γιατί βιάζεται να μεγαλώσει και να αποδράσει από μια δύσκολη εποχή που περνούσε η Ευρώπη… Ο Πάβελ και ο Μαρκ Τουέιν με τον Τομ Σώγερ δεν είχαν το μυαλό τους στους νεαρούς αναγνώστες. Το ίδιο και ο Ουίλιαμ Γκόλντινγκ με τον Βασιλιά των μυγών ή ο Ντ. Τζ. Σάλιντζερ με τον Φύλακα στη σίκαλη (νέος τίτλος στην καινούρια έκδοση: Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης, εκδ. Γράμματα). Ωστόσο τα τρία τελευταία βιβλία θεωρούνται, τουλάχιστον στον αγγλοσαξωνικό κόσμο, κλασικά νεανικά αναγνώσματα. Η διεισδυτική ματιά των συγγραφέων στον ψυχισμό της εφηβείας είναι εκείνη που τα καθιστά λογοτεχνικά και μπορεί να τα φέρει κοντά στους εφήβους.
Όταν τα αδέλφια και ο πατέρας του Ότα κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατέληξε να είναι ο μόνος άντρας του σπιτιού. Κι έγινε ένας ‘μικρός άντρας’ που έμαθε τις συμπεριφορές των ανθρώπων και τον τρόπο να επιβιώνει. Το ψάρεμα ήταν για τον Ότα κάτι παραπάνω από χόμπι. Κυρίως του έδωσε ελευθερία κινήσεων, όπως έγραψε λίγο πριν πεθάνει στο αυτοβιογραφικό κείμενο που κλείνει το βιβλίο, τον έμαθε να μένει μόνος με τον εαυτό του, να σκέφτεται, και ως ενήλικος να ζει τις αναμνήσεις του. Σε καθένα από τα 15 διηγήματα της συλλογής, αυτές τις αναμνήσεις- τις τόσο καθοριστικές- ο συγγραφέας τις φέρνει στην επιφάνεια και πλέκει γύρω τους τον ιστό της εφηβικής του ζωής.
Στο Μια ζωή ψαρεύοντας είναι οι ιδιορρυθμίες του πατέρα και οι αλλαγές που έφεραν οι Γερμανοί και η κατοχή της χώρας –ο φόβος που υπάρχει αλλά δεν κυριαρχεί, οι καταδότες που παραφυλούν, οι πονηριές που προφυλάσσουν- οι οποίες διαταράσσουν την κανονικότητα της καθημερινότητας αφήνοντας ως σταθερά την αγάπη για το μεγάλο ψάρι. Όλα τα υπόλοιπα, για εκείνον το μισοεβραίο (μητέρα χριστιανή, πατέρας εβραίος με το όνομα Πόπερ, το οποίο άλλαξε σε Πάβελ για να του αφαιρέσει την εβραϊκότητα), είναι αναμνήσεις που παρεμβάλλονται στην ελευθερία που του δίνει η εξοχή και το ψάρεμα. Και δεν την ακυρώνουν.
Η συλλογή διηγημάτων του Πάβελ δεν είναι από εκείνα τα απαιτητικά λογοτεχνικά κείμενα και μπορεί να διαβαστεί από εφήβους. Χρειάζεται όμως νεαρούς αναγνώστες υπομονετικούς σαν τους ψαράδες στο ψάρεμα. Επίσης χρειάζεται έμπειρους κι επίμονους αναγνώστες γιατί στα διηγήματά της συλλογής, τα οποία είναι εντελώς έξω από τις προδιαγραφές των εφηβικών βιβλίων, οι παρατηρήσεις και οι προβληματισμοί του ήρωα αποτελούν τον πυρήνα όσων απασχολούν από πάντα τους εφήβους, όπως για παράδειγμα οι αστοχίες των γονιών τους, η ανάληψη ευθυνών, οι διαδρομές της κοινωνικής υποκρισίας, οι σχέσεις μεταξύ νέων και ενηλίκων, οι ηθικές αξίες.
Το ενδιαφέρον στο βιβλίο του Πάβελ είναι ο τρόπος που βγαίνουν στην επιφάνεια οι ‘μικρές ιστορίες-αναμνήσεις’ ως πυρήνας της διηγημάτων και αυτές είναι που εισάγουν τον αφηγητή στην κοινότητα των ενηλίκων και τον αναγνώστη στη διαχρονία της εφηβείας ανεξάρτητα από την εποχή κατά την οποία διαδραματίζονται τα διηγήματα. Δεν γράφτηκαν δηλαδή επί τούτου ώστε να διδάξουν ή να επισημάνουν κάτι, όπως συμβαίνει στα βιβλία για νέους. Αν υποτεθεί η λογοτεχνία διδάσκει, μπορεί να το κάνει μέσα από άλλα κανάλια. Με τη δύναμη της ίδιας της γραφής της.
Αυτή η γραφή, η όχι κατ’ επιταγή, διαφοροποιεί το Μια ζωή ψαρεύοντας από τα συνηθισμένα εφηβικά βιβλία και ταυτόχρονα το προτείνει από την πίσω πόρτα σ’ αυτή την ηλικιακή κατηγορία αναγνωστών.
Ότα Πάβελ
Μια ζωή ψαρεύοντας
Μετ. Κώστας Τσίβος
Πρόλογος Δημήτρης Νόλλας
Εκδ. Ίκαρος
