Του Γιάννη Ν. Μπασκόζου.
Η πορεία των εκδόσεων Μέλισσα ακολουθεί το νήμα της εποχής και είναι μια ακόμα ψηφίδα στο ψηφιδωτό των ανθρώπων που ξεχώρισαν κι έγιναν οδηγοί στον χώρο τους. Όπως και άλλοι εκδοτικοί οίκοι οι πρώτοι εκδότες στην πλειονότητά τους προήλθαν από φτωχόπαιδα της αριστεράς που είχαν πάθος με το βιβλίο και το διάβασμα. Δούλεψαν για το βιβλίο και την προώθησή του γιατί πίστευαν στην αναζωογονητική του δύναμη. Την ίδια εποχή που ξεκίνησαν οι εκδόσεις Μέλισσα υπήρχαν κι άλλες εκδόσεις, κυρίως προσωποπαγείς όπως οι εκδόσεις Μόρφωση του Νίκου Αντωνόπουλου, ο οποίος ήταν και αρχικά συνεργάτης του Γιώργου Ραγιά. Άλλοι εκδότες ήταν ο Μιχάλης Γεροντής που είχε εκδώσει το Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό (σκοτώθηκε το 1956 στις διαδηλώσεις για την Κύπρο), ο Φυτράκης, ο Ηλίας Κωνστανταρόπουλος (των σημερινών εκδόσεων Μίνωας, που διευθύνει τώρα ο γιος του Γιάννης), ο Ελευθερουδάκης, ο Γκοβόστης, ο Δίφρος, ο Νίκος Βότσης, ο Κίμων Καμπούρης …Επρόκειτο για μια πραγματική αναγέννηση που τροφοδότησε με βιβλία στην εικοσαετία 1950-1970 τους έλληνες αναγνώστες και έθεσαν τη βάση για την νέα ανανεωτική γενιά εκδοτών που κυριάρχησε στη μεταπολίτευση. Κι ενώ αρκετοί εκδοτικοί έσβησαν η Μέλισσα κατάφερε να βρει νέο στίγμα, να διατρέξει τις εποχές και να είναι σήμερα εδώ με τη νέα γενιά έτοιμη να καβαλήσει το κύμα των καιρών με τα νέα της σχέδια.
Εμπνευστής της Μέλισσας ήταν ο Γιώργος Ραγιά. Γεννήθηκε στα 1925 στα Λουσικά (Σουδενέικα Αχαίας), χωριό κοντά στην Πάτρα, ο τόπος όμως καταγωγής του ήταν τα ιστορικά Σουδενά των Καλαβρύτων, από όπου οι γονείς του και οι περισσότερες οικογένειες είχαν μετοικήσει. Πρωτότοκος γιος πολυμελούς οικογένειας προοριζόταν για σπουδές αλλά ο πόλεμος και η κατοχή ανέτρεψε τα σχέδια του και εντάχθηκε στην αντίσταση από τις γραμμές της ΕΠΟΝ. Ακολούθησε η απελευθέρωση, οι αγώνες, οι εξορίες: Αη Στράτης, Ικαρία, Μακρόνησος.
Αρχές του 1950 έρχεται στην Αθήνα. Όπως πολλοί αριστεροί, που δεν μπορούσαν να εργαστούν «ούτε ως σκουπιδιάρηδες σε δήμο»- όπως ήταν η έκφραση της εποχής- λόγω αριστερών φρονημάτων, έκανε διάφορες δουλειές, εργάστηκε σε συνεργείο απολύμανσης και απεντόμωσης, πούλαγε ρολόγια κ.ά Μέχρι που μπήκε στον χώρο των βιβλίων, αρχικά με τη διακίνηση βιβλίων κι αργότερα με την έκδοση τους.
Οι πρώτες του εκδόσεις με την επωνυμία «Πήγασος» ξεκινούν το 1953 και στεγάζονται στην οδό Κλεισθένους 17, που μετονομάστηκε γρήγορα σε εκδοτικό οίκο «Μέλισσα> Συνεργάτης του ο Νίκος Μόσχος. O Μόσχος έγραφε μελέτες και μυθιστορήματα ενώ εξέδιδε κι ένα περιοδικό (Φαντασία; ). Λίγο μετά εγκατέλειψε τη Μέλισσα. Το 1955 ο εκδοτικός οίκος μετακομίζει στην οδό Ακαδημίας 34. Το 1958 μεταφέρεται στην οδό Πανεπιστημίου 34 (στοά Τενενέ) και το 1978 στη Ναβαρίνου 10. Το 2003 νέα έδρα το σημερινό βιβλιοπωλείο και εκδοτικό στην οδό Σκουφά 58. Στη Θεσσαλονίκη δημιουργεί το Βιβλιοπωλείο Ραγιά , στην Τσιμισκή το οποίο μετά από λίγο καιρό αναλαμβάνει ο αδελφός του Τάκης.
Ο Γ.Ραγιάς αγαπούσε την ιστορία, οι δύο συνοδοιπόροι του και συνεργάτες του στο περιοδικό Τα Ιστορικά Βασίλης Παναγιωτόπουλος και Σπύρος Ασδραχάς έχουν αναφερθεί πολλές φορές σε αυτό και μάλιστα ο Β. Παναγιωτόπουλος λέει ότι κινήθηκε μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα «ιστορισμού» που γοήτευε την αριστερά , και που λειτούργησε ως προνομιακό υπόστρωμα της αριστερής νεολαίας. Ίσως, λέω εγώ, γιατί η αριστερά πίστευε ακράδαντα, τότε, ότι η ιστορία είναι με το μέρος της.
Όλοι όσοι τον γνώρισαν λένε ότι ήταν ένας ήπιος άνθρωπος. Ο Δημήτρης Παλαιολογόπουλος, ο αγαπητός κύριος Μήτσος, ο πιο παλιός του υπάλληλος και συνεργάτης, μου έλεγε τις προάλλες ότι δεν τον άκουσε ποτέ να υψώνει τη φωνή του ακόμα κι όταν όλοι γύρω του ήταν εκνευρισμένοι από κάποιο γεγονός.
Και δεν επρόκειτο για καμιά εύκολη εποχή. Διώξεις, επισκέψεις της λογοκρισίας, φυλακίσεις – όπως όταν εξέδωσε το μυθιστόρημα «Οι φοιτητές» του Γιούρι Τριφόνοφ που του στοίχησε τη φυλάκιση για κάποιες εβδομάδες. Με την κήρυξη της δικτατορίας το 1967 η Μέλισσα σφραγίζεται, ο δεύτερος οίκος μετά το Θεμέλιο, κι έμεινε κλειστός για μέρες.
Οι πρώτες εκδόσεις της Μέλισσας ήταν χωρίς κάποιο ιδιαίτερο στίγμα, Πέρλ Μπακ (που αγαπούσε πολύ ο Ραγιάς), Γκράχαμ Γκριν (Ο τρίτος άνθρωπος), Κρόνιν (Η εποχή των ονείρων), παιδικά διηγήματα του Άλκη Τροπαιάτη, Αντρέ Μωρουά (Βιογραφία Λόρδου Μπάιρον, Γράμματα και τραγούδια της καρδιάς κ.ά. Το 1955 αρχίζει να εκδίδεται σε τεύχη η Παγκόσμια Ιστορία της ΕΣΣΔ ( σε μετάφραση Ανδρέα Σαραντόπουλου, θεώρηση Νίκου Αλεξίου και επιμέλεια Θανάση Καπνουτζή) και ακολουθεί το 1956 η Ελληνική Επανάστασις του Δ.Κόκκινου, που κυκλοφορεί επίσης σε φυλλάδια. Το 1956 κυκλοφορούν και δύο βιβλία, που εγκαινίασαν μια σειρά από τα πρώτα ελληνικά μπεστ σέλερ, του σεξολόγου Γεωργίου Ζουράρι, με τους καταπληκτικούς τίτλους : «Αυνανισμός, το πάθος εις το φως της επιστήμης» και «Έρως, εκλογή συζύγου, γάμος». Το 1957 κυκλοφορούν τα «Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη», (στο περίπτερο με 5 δραχμές το τεύχος), σε επιμέλεια Σπύρου Ασδραχά χωρίς τα σχόλια του Γ.Βλαχογιάννη, πράγμα που θα ξεσηκώσει μια σχετική συζήτηση στην Αυγή.(επιστολές, Αυγή, Σεπτέμβριος 1957).
Το 1960 κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος των Απάντων του Λένιν. Το 65 η Βιογραφία Τολστόι αλλά και τα Άπαντα του θεατρικού συγγραφέα Δημήτρη Μπόγρη. Το 1968 κυκλοφορεί ένα σπάνιο βιβλίο για τα ελληνικά εκδοτικά χρονικά, Το Ιστορικό Λεύκωμα της Ελληνικής Επαναστάσεως, για τα οποίο οι εκδόσεις Μέλισσα βραβεύονται από την Ακαδημία Αθηνών. Οι ασφυκτικές πιέσεις της λογοκρισίας αναγκάζουν τον Γ. Ραγιά να στραφεί στις εκδόσεις τέχνης, να τις αγαπήσει, να τις αναπτύξει και να βάλει τις βάσεις της ανανέωσης του εκδοτικού οίκου. Το 1971 κυκλοφορούν οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, ένα εμβληματικό έργο με τη συμμετοχή πολλών καλών μεταφραστών. Το 1973 κυκλοφορούν οι Έλληνες ζωγράφοι. 1η Σεπτεμβρίου 1981 κυκλοφορούν Τα Ιστορικά, ένα περιοδικό με μελέτες για την ιστορία, που παραμένει ως έχει μέχρι σήμερα.
Τα longseller του εκδοτικού οίκου είναι «Το Αιγαίο- επίκεντρο ελληνικού πολιτισμού» (1992), με εισαγωγή του Οδυσσέα Ελύτη και ένα πλήθος καλών συγγραφέων και ο «Τσίλερ – η τέχνη του κλασικού» της Μάρως Καρδαμίτση – Αδάμη (2006), όπως και «Ο Παρθενώνας»(1993) σε επιμέλεια Π. Τουρνικιώτη, το πρώτο που πωλείται και στο εξωτερικό εγκαινιάζοντας υπό την Άννη (Ουρανία – Ιουλία) Ράγια μια νέα κατεύθυνση στον εκδοτικό οίκο. Και η μεγαλύτερη αποτυχία θα αναδειχθεί ένα βιβλίο για το οποίο ο Ραγιάς είχε πάθος – το Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών. (4 τόμοι 500 σελ. 5.000 λήμματα, 80 συγγραφείς).
Το 1994 στις αρχές μπαίνει στο εκδοτικό η Άννη Ραγιά και δύο χρόνια αργότερα η αδελφή της Αθηνά. Με σπουδές international business στις ΗΠΑ ( στο Χάρβαρντ) η Άννη Ραγιά – αν και θα ήθελε να μείνει κι άλλο στην Αμερική – θα αναλάβει το εκδοτικό. Είναι εξάλλου η εποχή που η υγεία του Γιώργου Ραγιά αρχίζει να κλονίζεται. Μαζί της η μητέρα της Ειρήνη στα οικονομικά, η θεία της Χρυσάνθη, που κρατούσε το μαγαζί και η θεία Νίνα η δικηγόρος της οικογένειας. Το εκδοτικό κομμάτι και τις σχέσεις με τους συγγραφείς διατηρούσε ο Ραγιάς. Η Άννη ασχολήθηκε με τη μετάφραση των βιβλίων στην αγγλική γλώσσα και την προς έξω προώθησή τους. Το 1994 πρωτοπήγε στην Φρανκφούρτη, είδε ότι κάθε χώρα προωθεί τους πολιτιστικούς της θησαυρούς, και σκέφτηκε «γιατί όχι και εμείς οι έλληνες;». «Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεότερα χρόνια» ήταν το πρώτο της βιβλίο που κατάφερε να εκδοθεί στο εξωτερικό και μάλιστα από τον εκδοτικό οίκο Abrahams. Πρώτο της βιβλίο, με το οποίο ασχολήθηκε μόνη της από την αρχή έως το τέλος ήταν της Φωτεινής Ζαφειροπούλου «Αριστουργήματα Αρχαίας Ελληνικής Γλυπτικής»(2005). Πρώτον συγγραφέα που γνώρισε ήταν ο Μανόλης Κορρές που ήρθε με σχέδια τρίμετρα οπλισμένος με ιστορίες και την εντυπωσίασε, κάνοντας την να αναλογιστεί «αν όλοι οι συγγραφείς είναι τόσο καλά προετοιμασμένοι». Φυσικά στην αρχή ξεκίνησε με τη χαμαλοδουλειά του εκδοτικού. Βοήθησε στην οργάνωση των αρχείων των σλάιτς( μιλάμε για χιλιάδες σλάιτς) , την οργάνωση των καταλόγων, να στηθούν οργανογράμματα, πράγματα όχι τόσο εύκολα σε μια οικογενειακή επιχείρηση «όπου όλοι είχαν συνηθίσει να κάνουν κουμάντο για όλα».
Όμως τα κατάφερε. Οι εκδόσεις Μέλισσα αριθμούν δεκάδες σπουδαία εκδοτικά επιτεύγματα με ζηλευτούς συνεργάτες. Οι τίτλοι που εκδίδουν κάθε χρόνο δεν ξεπερνούν τα δάκτυλα του ενός χεριού. Αλλά πρόκειται για λευκώματα , αρχαιολογικές μελέτες και πολιτιστικές εκδόσεις που απαιτούν πολύ χρόνο και λεπτοδουλειά. Οι εκδόσεις Μέλισσα ετοιμάζουν νέα επέκταση , αυτή τη φορά στον χώρο του παιδικού βιβλίου, με τον Χρήστο Μπουλώτη ,όπου και εκεί φαντάζομαι θα έχουν να δώσουν κάτι ξεχωριστό. Οι εκδόσεις Μέλισσα είναι σήμερα ένα εργαστήριο ακριβών αισθημάτων αγάπης για το καλό βιβλίο γι αυτό και τις τιμάμε.
(Διηγείται ο κύριος Μήτσος). Κάποιος ηλικιωμένος επισκεπτόταν το μαγαζί στη Στοά Τενενέ, και ζητούσε πληροφορία για το πρόβλημα του, τη δυστητική λειτουργία. Είχε γίνει φορτικός και ο Ραγιάς ρώτησε τον Ζουράρι τι να κάνει. Ο γιατρός του λέει : «τρίψε μια ασπιρίνη και δώστη ως θαυματουργή σκόνη”. Ο ηλικιωμένος κύριος καταχάρηκε και ερχόταν κάθε βδομάδα να πάρει το «φάρμακο», πίστευε μάλιστα ότι είδε καλυτέρευση.
(Διηγείται ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Φιλιππίδης ). Ο Γιώργος Ραγιάς ποτέ δεν έκανε κάτι βιαστικό. Κράταγε πολλά πράγματα μέσα του, άκουγε, αλλά «κρατούσε τα ρολά κατεβασμένα». Όταν «σήκωνε τα ρολά», έπαιρνε ,δηλαδή, τις αποφάσεις του αμέσως μετά γινόταν συγκεκριμένος, ρύθμιζε τις ενέργειες που έπρεπε να γίνουν χωρίς κανένα δισταγμό. Κατάφερνε να παίρνει από τον καθένα ό,τι καλύτερο και να διαμορφώνει μια τελική απόφαση, την οποία υπηρετούσε μέχρι το τέλος.
(Διηγείται ο Σταύρος Πετσόπουλος, ΑΓΡΑ). Νέος εκδότης έχω βγάλει το πρώτο μου βιβλίο, μια ποιητική συλλογή. Οι βιβλιοπώλες της Αθήνας το πήραν και μου έδωσαν κάτι πρόχειρες αποδείξεις σε χαρτιά. Ποτέ δεν τα πλήρωσαν. Πηγαίνοντας στη Θεσσαλονίκη να δειγματίσω στον Τάκη Ραγιά, έμεινα έκπληκτος καθώς αυτός πήρε 10 αντίτυπα και τα πλήρωσε. Δέκα χρόνια μετά μαζί με τις εκδόσεις Ύψιλον γιορτάζουμε τα 10χρονα μας. Ο μόνος εκδότης που ήρθε να μας τιμήσει στη σχετική εκδήλωση που οργανώσαμε ήταν ο Γιώργος Ραγιάς.
( Ομιλία στην εκδήλωση για τη Μέλισσα, 11-11-2013, στον Ιανό , Σταδίου 24)
