του Στρατή Χαβιαρά
«Πάντοτε φανταζόμουν ότι ο Παράδεισος θα μοιάζει με μια μεγάλη βιβλιοθήκη». Κάπως έτσι το είπε ο Jorge Louis Borges που έζησε να τιμηθεί με τον τίτλο του Διευθυντή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αργεντινής Δημοκρατίας, τον οποίο είχα την τύχη να γνωρίσω το 1968 και να συζητήσω μαζί του στη δεύτερη επίσκεψη του στο Harvard, σε μια από τις 76 βιβλιοθήκες του.
Φθινόπωρο του 1949, είκοσι χρόνια νωρίτερα, γύριζα νωρίς απ’ την οικοδομή λόγω βροχής. Ήμουν δεκατεσσάρων με κοντά παντελονάκια, πέδιλα και, τι μου ήρθε; ανέβηκα τα μαρμαρένια σκαλιά της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στην Πανεπιστημίου, αλλά μπροστά στην πύλη της, STOP! Ένας γίγαντας.
«Τι θέλεις εσύ»;
«Να διαβάσω ένα βιβλίο».
«Μπα; Άντε χάσου».
Ντροπαλός από ανέχεια και άλλες ακραίες καταστάσεις, δεν αξιώθηκα να δω το εσωτερικό ενός γήινου Παραδείσου μέχρι να προσληφθώ, είκοσι χρόνια αργότερα, σε άλλη γη, στη μεγάλη βιβλιοθήκη έρευνας του Harvard – μνημείο στον Harry Elkins Widener που χάθηκε στα είκοσι τέσσερα του χρόνια στο ναυάγιο του Τιτανικού. Το Παγόβουνο, «The Iceberg» ήταν ο τίτλος του πρώτου περιοδικού στη συντακτική ομάδα του οποίου πήρα μέρος με σχέδια εξωφύλλων, επώνυμα και ανώνυμα άρθρα.
200 μέτρα απόσταση από την Widener, είναι η μικρότερη βιβλιοθήκη Lamont όπου γνώρισα τον Γρηγόριο Μέγα (το ονοματεπώνυμο του εδώ σε μετάφραση). Μέλος υπέθεσα μικρής ομάδας φοιτητών (αλλά με περίμενε έκπληξη), μάθαιναν τι; Eλληνικά. Δάσκαλός τους ο βιβλιοθηκάριος Ted Alevizos. Λεπτός το δέμας, ψηλός, μα χαμηλός στους τόνους, ο Γρηγόρης είχε μεταναστεύσει με τους γονείς του απ’ τη μεταπολεμική Ουγγαρία στις ΗΠΑ, 5 ετών.
Η έκπληξη: μέσα σε τέσσερα χρόνια είχε ολοκληρώσει το μεταπτυχιακό, το διδακτορικό και το πιο απίστευτο, είχε ήδη διοριστεί Καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Harvard, δίπλα στο πάνθεο των μεγάλων δασκάλων του, Albert Lord, Zeph (Ζευ!) Stewart και Cedric Whitman, που είχα την τύχη να γνωρίσω και την τιμή να μιλήσω μαζί τους.
Το 1970 εκδόθηκε το πρώτο βιβλίο του Γρηγόρη με τίτλο Ελληνικές διάλεκτοι και η μεταμόρφωση μιας Ινδο-ευρωπαϊκής διαδικασίας (Harvard University Press).
To ’73 διαδέχθηκα την Αγγελική Λαΐου στην Προεδρία του Ελικώνα (The Helicon Society – Harvard-MIT), αλλά εξουδετερώθηκα πανηγυρικά από το άνετο με τη δικτατορία στην Ελλάδα Δ.Σ. του. Την επόμενη χρονιά κάλεσα τον Μάριο Βίτι για μια διάλεξη στο πανεπιστήμιο, αλλά δεν πρόλαβα να τον παρουσιάσω και μια ομάδα Ελλήνων φοιτητών που στη διάρκεια της επταετίας κάνανε το κορόιδο, άρπαξαν το μικρόφωνο, ακύρωσαν την ομιλία του Βίτι και έβγαλαν πατριωτικά λογύδρια για το Πολυτεχνείο. Οι ελληνόπαιδές μας, εκ του ασφαλούς.
Το 1974 εκδόθηκε το νέο έργο του Γρηγόρη, Συγκριτικές μελέτες στην Ελληνική και Ινδική μετρική (Harvard University Press), όπου εισάγει «καινά δαιμόνια» αναπτύσσοντας μια νέα θεωρία για την προέλευση του Ομηρικού εξάμετρου, εξετάζοντας με μια φρέσκια δημιουργική ματιά την παραδοσιακή άποψη για την ελληνική μετρική.
Όταν το 1974 τα πράγματα στην επαγγελματική μου ζωή πήραν τ’ απάνω τους και ο διευθυντής των διευθυντών του κεντρικού συστήματος των βιβλιοθηκών του Harvard μού πρόσφερε τον πρώτο μου «Officer of the University» διορισμό, αναλαμβάνοντας τα ηνία της Αίθουσας Ποίησης Woodberry Poetry Room και του Farnsworth Room, είχα το θράσος να θέσω ως όρο για την αποδοχή του το άνοιγμα της Αίθουσας Ποίησης στο ευρύτερο κοινό της περιοχής, δηλαδή και εκτός της πανεπιστημιακής κοινότητας για την οποία είχε δημιουργηθεί.
Δεν μου έκρυψε την έκπληξή του ο ανώτερος μου. Το ερεύνησε αλλά δεν βρήκε προηγούμενο στην ιστορία της Αίθουσας. Με κοίταξε στα μάτια επίμονα και με ρώτησε, «Αλήθεια, Στρατή, γιατί θέλεις να το κάνεις αυτό; Όπως ξέρεις είμαστε ιδιωτικό πανεπιστήμιο». Και όταν αναζήτησα μέσα μου την απάντηση, ανατρίχιασα σύγκορμος. Ύστερα από τόσα χρόνια ήρθε αυτόματα στη μνήμη το περιστατικό με το «Άντε χάσου» του γίγαντα και του εαυτού μου ως συρρικνωμένου Καφκικού ήρωα «Μπροστά στο νόμο».
Ο ανώτερός μου περίμενε. Αναφέρθηκα μόνο στην πλούσια λογοτεχνική παράδοση της Νέας Αγγλίας καθώς και την πλούσια δραστηριότητα των ποιητών και των ανθρώπων των γραμμάτων, ειδικότερα με τον επικείμενο εορτασμό της 200ής επετείου της Ανεξαρτησίας. Τον είδα διστακτικό. «Άφησε με να το σκεφτώ», πρόσθεσε. Δεν ακουγόταν διόλου αισιόδοξος.
Ο ανώτερος του ανωτέρου μου ήταν ο θρυλικός Κοσμήτορας Τεχνών και Επιστημών Henry Rosovsky, και όταν ένα πρωί πηγαίνοντας στο γραφείο του με αντιχαιρέτησε κουνώντας το κεφάλι με χαμόγελο, κατάλαβα πως η πρόταση μου για την Αίθουσα Ποίησης είχε εγκριθεί.
Να προσθέσω εδώ ότι από το 2000, όταν ολοκληρώθηκε η θητεία μου και παρέδωσα τα κλειδιά του Παραδείσου στον διάδοχό μου, το πανεπιστήμιο περιόρισε πάλι την πρόσβαση σε βιβλία, περιοδικά και μαγνητοφωνήσεις ποίησης αποκλειστικά σε όσους δίδασκαν, σπούδαζαν ή εργάζονταν στο Harvard.
Όμως εκείνο που σημάδεψε θριαμβευτικά το έτος 2000, ήταν η επιβράβευση του Γρηγόρη με την ανάληψη των καθηκόντων του Διευθυντή του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στην Ουάσιγκτον.
Έχω ήδη γράψει σε άλλα memoire για τον Κοσμήτορα Rosovsky, τον Γιώργο Σαββίδη στην Έδρα Σεφέρη, και άλλα σημαντικά για μένα πρόσωπα και πράγματα στο Harvard, καθώς και για τον αντιχουντικό ακτιβισμό μέσα και γύρω απ’ τα πανεπιστήμια της περιοχής της Βοστόνης. Η Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα, το μηνιαίο περιοδικό Eleutheria, η Κυριακάτικη ραδιοφωνική εκπομπή The Voice of Greece στο WILD Radio Boston και ιδιαίτερα οι λίγοι τολμητίες κόντρα στις διασυνδέσεις του μεγαλομπακάλη Tom Pappas, τάραζαν συστηματικά το χουντικό κατεστημένο της αλλοδαπής με αρθρογραφίες, ποίηση, ειδήσεις και συνεντεύξεις όπως αυτή με την Ελένη Βλάχου («Τα αυτιά τους εδώ έχουν τοίχους»), και τον James Becket, συγγραφέα του Barbarism in Greece.
Αξέχαστη θα έμενε και η χαλάστρα στα σχέδια του χουντικού Υπουργού Παιδείας Νικήτα Σιώρη, τον οποίο αδιάντροπα το State Department περιέφερε στα πανεπιστήμια της περιοχής λόγω της «αναβάθμισης» των εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της Ελλάδας. Αξέχαστη χάρις στον Γρηγόρη: Η ανακοίνωση της επίσημης επίσκεψης του στο Harvard ενεργοποίησε τα μέλη της Επιτροπής και χωριστήκαμε σε δυο ομάδες: η μια θα τον γιουχάιζε στην είσοδο της Βιβλιοθήκης Widener, η άλλη θα τον ξεμπρόστιαζε στο μονοπάτι προς το εστιατόριο της Συγκλήτου (Faculty Club), όπου ο Σιώρης θα μεγαλοπιανόταν με τον Πρόεδρο του Πανεπιστημίου, Nathan Pusey.
Όταν φτάσαμε στα δυο σημεία της υποδοχής, μας περίμενε η πιο ευχάριστη έκπληξη: παραταγμένοι ήδη, κρατώντας πανό και πινακίδες με αντιχουντικά συνθήματα για την παιδεία, ήταν ο Γρηγόρης με τουλάχιστον μια σαρανταριά φοιτητές τού τμήματος Κλασικών Σπουδών – ο «Άριστος των Αχαιών» με τους μαθητές του.
Σε άρθρο της η ημερήσια εφημερίδα των φοιτητών, Harvard Crimson, έγραψε μεταξύ άλλων, «Ο Cedric H. Whitman, Καθηγητής Κλασικής Ελληνικής Λογοτεχνίας τηλεφώνησε στον υπεύθυνο της υποδοχής εκφράζοντας την έντονη αποδοκιμασία του και την ελπίδα ότι η επίσκεψη του Σιώρη θα ακυρωθεί».
Τελικά ούτε στο εστιατόριο της Συγκλήτου, ούτε στη Widener τόλμησε να εμφανιστεί ο Υπουργός, αλλά με άκρα μυστικότητα, ο υπεύθυνος της υποδοχής τον φυγάδευσε να γευματίσει στην άλλη όχθη του ποταμού Charles, στη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων.
Time passes. To 1979 κυκλοφόρησε ένα νέο βιβλίο του Γρηγόρη. Τίτλος του, Οι Άριστοι των Αχαιών: Έννοιες του Ήρωα στην Αρχαϊκή Ελληνική Ποίηση, εκδότης το Johns Hopkins University Press.
Όταν ιδρύθηκε στο Harvard η Έδρα George Seferis – of Modern Greek Literature and Culture, μάθαμε και ότι τα Νέα Ελληνικά άρχισαν να διδάσκονται εκεί από το 1828 χάρις σε κάποιον Αλέξανδρο Νέγρη ο οποίος είχε πολεμήσει στην Επανάσταση του ’21, και στη συνέχεια από τον Σοφοκλή Ευαγγελινό Αποστολίδη (1807-1883)[1].
Με τον Γιώργο Σαββίδη στην Έδρα Σεφέρη, την Αγγελική Λαϊου στην Ιστορία του Βυζαντίου και το Dumbarton Oaks, και τον Γρηγόριο Μέγα στις Κλασικές Σπουδές και το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, κάτι άρχισε να γίνεται, αν όχι να ψήνεται στο πρώτο πανεπιστήμιο της Αμερικής, τόσο που οι πιο δημοφιλείς κονκάρδες στη νέα χιλιετία διαλαλούσαν: «Kiss me, I am Greek».
Το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών στην Ουάσιγκτον ιδρύθηκε το 1960 με τη γενναιόδωρη χορηγία του Ιδρύματος Mellon, ενώ η έκταση στην οποία χτίστηκε, παραχωρήθηκε από την Marie Blaine Beale στη μνήμη του γιού της Walker Blaine Beale, που σκοτώθηκε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η χορηγία του Ιδρύματος Mellon έγινε «… αποκλειστικά για τη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού κέντρου ερεύνης με σκοπό την προβολή του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων»[2]. Η διοίκηση του Κέντρου σύντομα περιήλθε στο Πανεπιστήμιο Harvard.
Όταν ο Γρηγόρης ανέλαβε τη διεύθυνση του ΚΕΣ στην Ουάσιγκτον, όχι μόνο δεν έπαψε να διδάσκει τα δημοφιλή μαθήματα του στο πανεπιστήμιο, αλλά ξεκίνησε διαπραγματεύσεις για την ίδρυση και στην Ελλάδα ενός Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, «ώστε να ενισχυθούν και να επεκταθούν οι δημιουργικές διασυνδέσεις μεταξύ Harvard, άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, καθώς και επιστημόνων και εταίρων σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο[3]».
Μάρτυς μου η Κλωθώ, η επιλογή της Αργολίδας για το στήσιμο του ΚΕΣ, θα βασιζόταν στο ίδιο σκεπτικό με εκείνην των Ιώνων προγόνων μου που έχτισαν, στην ίδια ακτή, μόλις 7 χιλιόμετρα απ’ τ’ Ανάπλι, τον προσφυγικό συνοικισμό τους.
Το 2003 ο Δήμος Ναυπλιέων ξεκίνησε την αναπαλαίωση του ιστορικού νεοκλασικού Μεγάρου Ιατρού, πρώην Δημαρχείου, το οποίο εκμίσθωσε στο ΚΕΣ για να στεγάσει τις πολλαπλές υπηρεσίες και δραστηριότητες του, όπως την ελεύθερη πρόσβαση σε ερευνητές στην ψηφιακή βιβλιοθήκη του Harvard, την προσφορά υποτροφιών, τη δημιουργία καινοτόμων προγραμμάτων στις τέχνες και τις επιστήμες, τα εργαστήρια τέχνης του γραπτού λόγου, της θεατρικής γραφής κ.α. – δωρεάν στο ευρύ κοινό. Το Κέντρο άνοιξε στις 28 Ιουνίου 2008 και από τότε έχει γίνει φάρος πολιτισμού.
Παράλληλα ο Γρηγόρης συνεχίζει και τη συγγραφή έργων στον τομέα της Ομηρικής Ποίησης και Ποιητικής, της θεωρίας δηλαδή του αυθόρμητου, έμμετρου, ή πεζού λόγου στην εκτέλεση του, και του αρχαίου ήρωα. Παραθέτω εδώ τίτλους των έργων του (μεταφρασμένους από την Αγγλική), με την ελπίδα ότι η βελτίωση της οικονομίας θα αφυπνίσει το ενδιαφέρον των Ελλήνων εκδοτών και του αναγνωστικού κοινού:
Ελληνική μυθολογία και ποιητική (Cornell University Press, 1990)
Ο Όμηρος του Πινδάρου: Η Λυρική Έκσταση του Επικού Παρελθόντος (Johns Hopkins University Press, 1990)
Η ποίηση ως εκτέλεση, στον Όμηρο και αλλού (Cambridge University Press, 1996).
Ομηρικά ερωτήματα (University of Texas Press, 1996).
Η ραψωδία του Πλάτωνα και η μουσική του Ομήρου: η ποιητική των Παναθηναίων στην κλασσική Αθήνα (Harvard University Press, 2002)
Ομηρικές απαντήσεις (University of Texas Press, 2003)
Το κείμενο και η γλώσσα του Ομήρου (University of Illinois Press, 2004)
Όμηρος ο κλασσικός (University of California Press, 2009)
Όμηρος ο προκλασσικός (University of California Press, 2010)
Ο αρχαίος Έλληνας Ήρωας σε 24 ώρες (Harvard University Press, 2013).
Από το 2013, ο Γρηγόρης προσφέρει το πιο δημοφιλές μάθημα του στο Harvard, τον Αρχαίο Έλληνα Ήρωα και διαδικτυακά, δωρεάν. Μέσα σε λίγα χρόνια το παρακολούθησαν χιλιάδες ενδιαφερόμενοι από όλο τον κόσμο. Για να τον στηρίξει το πανεπιστήμιο κάλεσε αποφοίτους των κλασσικών σπουδών να εργαστούν εθελοντικά ως μέντορες και επικεφαλής ομάδων συζήτησης. Διαβάζουμε ότι ενεγράφησαν μέχρι σήμερα πάνω από 70.000 φοιτητές.
Από το 1994 ως το 2000 ο Γρηγόριος Μέγας υπηρέτησε ως Προκαθήμενος του Τμήματος Κλασικών Σπουδών και το ακαδημαϊκό έτος 1990-1991 ως πρόεδρος της Εταιρίας Φιλολόγων της Αμερικής.
Ποιος είναι ο Γρηγόριος Μέγας; Μεγάλωσε ως Gregory Nagy: Όλοι γνωρίζουμε ότι το όνομά του κατάγεται απ’ το ελληνικό «γρηγορείν». Το επώνυμο, Nagy, στα ουγγρικά σημαίνει «μέγας».
Στις 18 Ιανουαρίου 2019, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος, απένειμε στον Gregory Nagy το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής υπογραμμίζοντας «την ιδιαίτερη συμβολή του στην Αρχαϊκή και Κλασική Ελληνική Ποίηση και Λογοτεχνία, αλλά και στις Αρχαίες Παραδόσεις και στη Γλωσσολογία»[4]
Η Ελλάδα ευγνωμονούσα.
[1] Η ωραία αυτή ιστορία, σήμερα στο https://moderngreek.classics.fas.harvard.edu/about
[2] Πηγή: https://chs.harvard.edu/CHS/article/display/1387.who-we-are
[3] Πηγή: https://chs.harvard.edu/CHS/article/display/44.chs-gr-home-en-
[4] Πηγή: https://www.naftemporiki.gr
