Λέσχες ανάγνωσης – συμπεράσματα μιας συζήτησης (της Βενετίας Αποστολίδου)

της Βενετίας Αποστολίδου

Στο πλαίσιο της 15^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου πραγματοποιήθηκε στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη μια ημερίδα /συνάντηση των λεσχών ανάγνωσης της Θεσσαλονίκης. Συμμετείχαν 27 λέσχες, αριθμός εντυπωσιακός, ο οποίος όμως δεν αντιστοιχεί σε όλες τις λέσχες ανάγνωσης που δραστηριοποιούνται στην πόλη. Υπάρχουν και άλλες με τις οποίες δεν κατορθώσαμε να επικοινωνήσουμε, παρόλη την ανοικτή πρόσκληση συμμετοχής που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Δήμου. Ούτως ή άλλως, η πρώτη αυτή εξερευνητική συνάντηση μας έδειξε ότι υπάρχει μεγάλη προθυμία για συζήτηση και πολλά ενδιαφέροντα θέματα που θίχτηκαν αλλά δεν συζητήθηκαν επαρκώς. Οι πέντε ώρες που διήρκεσε η ημερίδα αποδείχθηκαν λίγες για να εκφραστούν τόσοι άνθρωποι, συντονιστές και μέλη λεσχών, με πολλές ίδιες αλλά και διαφορετικές εμπειρίες. Οι διοργανωτές (το Εργαστήριο για τη Μελέτη της Ανάγνωσης και της Γραφής του ΑΠΘ και το Τμήμα Περιφερειακών βιβλιοθηκών του Δήμου Θεσσαλονίκης) υποσχόμαστε να επανέλθουμε με δεύτερη συνάντηση η οποία θα αξιοποιήσει την εμπειρία της πρώτης.

Η συνάντηση επιβεβαίωσε πρώτα πρώτα τη γενική παραδοχή ότι οι λέσχες ανάγνωσης είναι γυναικεία υπόθεση και μάλιστα των ηλικιών άνω των 45. Ελάχιστοι είναι οι άνδρες που συμμετέχουν αλλά ελάχιστοι είναι και οι νέοι, αν εξαιρέσει κανείς μια λέσχη φοιτητών του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ. Η σχέση φύλου και ανάγνωσης μας έχει απασχολήσει στη στήλη αυτή και δεν θα ήθελα να επανέλθω. Το νέο στοιχείο που προστίθεται τώρα είναι ότι οι άνδρες που διαβάζουν δεν θέλουν να συμμετέχουν σε λέσχες ανάγνωσης, δεν θέλουν να μοιράζονται τις αναγνώσεις τους, εν τέλει τις προσωπικές σκέψεις τους. Οι νεότερες ηλικίες είναι παγιδευμένες προφανώς ανάμεσα στο επάγγελμα, τη δημιουργία οικογένειας, τη μη ανάγνωση. Το προφίλ των περισσοτέρων μελών είναι γυναίκες που έχουν συνταξιοδοτηθεί και έχουν μεγαλώσει τα παιδιά τους.

Ένα πολύ σοβαρό ζήτημα είναι η επιλογή των βιβλίων. Οι λέσχες που λειτουργούν στο πλαίσιο των δημοτικών βιβλιοθηκών (πάνω από 20), λόγω και της οικονομικής κρίσης, περιορίζονται στις επιλογές τους από τα βιβλία της βιβλιοθήκης και αυτό είναι ένα πρόβλημα. Παρόλο που οι εκδότες χαρίζουν συνήθως τα νέα βιβλία που τους ζητούνται, πολλά μέλη διαβάζουν το ίδιο αντίτυπο μέσα σε ένα αυστηρό χρονικό πλαίσιο, συνθήκη ιδιαίτερα αγχωτική. Νομίζω πως με την ευκαιρία αυτή, θα πρέπει να τονίσουμε, για μια ακόμη φορά, πως οι δημοτικές και δημόσιες βιβλιοθήκες χρειάζονται χρήματα για την ανανέωση των συλλογών τους. Οι λέσχες ανάγνωσης, τις οποίες φιλοξενούν και οι οποίες δίνουν ζωή στις βιβλιοθήκες, θα μπορούσαν να αποτελέσουν το κλειδί της ανανέωσης της συλλογής, παραγγέλλοντας τα βιβλία που επιλέγουν σε αρκετά αντίτυπα. Επίσης θα βοηθούσε πολύ και ο διαδανεισμός ανάμεσα στις βιβλιοθήκες, έτσι ώστε να συγκεντρώνεται ένας ικανός αριθμός αντιτύπων. Αυτή θα ήταν μια πραγματική στήριξη στις λέσχες ανάγνωσης. Άλλες λέσχες που λειτουργούν στο πλαίσιο συλλόγων ή βιβλιοπωλείων αγοράζουν βέβαια τα βιβλία που διαβάζουν και εκεί η επιλογή είναι πιο ελεύθερη. Αρκετές λέσχες έχουν ειδικά ενδιαφέροντα όπως η αστυνομική λογοτεχνία ή, στην περίπτωση μας, η λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Η τελευταία προτιμάται είτε επειδή έτσι μπορούν να προσκαλούνται ευκολότερα οι συγγραφείς, πράγμα το οποίο είναι επιθυμητό από τις περισσότερες λέσχες, είτε επειδή υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία της πόλης και η ανάγνωση της λογοτεχνίας συνδέεται με γνωριμία με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Μία μόνο λέσχη ανέφερε ότι διαβάζει εκτός από λογοτεχνία και δοκίμιο ενώ μία άλλη είναι προσανατολισμένη κυρίως προς το ξένο μυθιστόρημα. Δυο τρεις ακολουθούν θεματικούς κύκλους, πράγμα που σημαίνει πως τοποθετούν την ανάγνωση των βιβλίων σε ένα ευρύτερο ιστορικό ή επιστημονικό πλαίσιο, καλώντας και ειδικούς για να τους διαφωτίσουν για το συγκεκριμένο θέμα.

Στις περισσότερες λέσχες ο συντονιστής είναι εκείνος που προτείνει τα βιβλία και αυτό δείχνει βέβαια ότι ο ρόλος του ενέχει στοιχεία καθοδήγησης, ακόμη και «διδασκαλίας». Αποτελεί πόλο συσπείρωσης, απολαμβάνει εκτίμησης και επωμίζεται αρκετή δουλειά για τον συντονισμό, την ενημέρωση των μελών, την τροφοδότηση της ιστοσελίδας εάν υπάρχει, την οργάνωση άλλων δραστηριοτήτων που μπορεί να κάνει η λέσχη. Ωστόσο είναι φανερό πως όσο πιο ενδυναμωμένα είναι τα μέλη, τόσο περιορίζεται ο ρόλος του συντονιστή: προτείνονται βιβλία και από άλλους, γίνεται ψηφοφορία είτε ακολουθείται μια σειρά. Μάλιστα υπάρχει και μια λέσχη που δεν έχει συντονιστή, δείγμα υψηλής συλλογικής ευθύνης. Όλοι οι συντονιστές έχουν αγωνία για την ενεργή συμμετοχή των μελών στη συζήτηση και επινοούν τρόπους για να κάνουν τους πιο διστακτικούς να μιλήσουν. Ένας από αυτούς είναι η χρήση οπτικοακουστικού υλικού γύρω από τον συγγραφέα, η παρακολούθηση ταινίας που βασίζεται σε βιβλίο, η θέσπιση μιας ορισμένης σειράς στη συζήτηση που να ευνοεί την έκφραση των πιο διστακτικών και να αποθαρρύνει το «καπέλωμα» από  τους πιο ομιλητικούς. Το ζήτημα της οργάνωσης της συζήτησης απασχολεί ιδιαίτερα, με γνώμονα πάντα την εμβάθυνση στο βιβλίο και την αποφυγή έντονων περισπασμών. Λ.χ. τέθηκε το ερώτημα εάν η παρουσία του συγγραφέα αποθαρρύνει την ελεύθερη έκφραση απόψεων, ειδικά στις περιπτώσεις που κάποιος θα είχε και αρνητικά σχόλια. Άλλοι πάλι επιθυμούν διακαώς τη γνωριμία και τη συζήτηση με τον συγγραφέα.

Το βέβαιο είναι πως στις λέσχες ανάγνωσης αναπτύσσεται μια δυναμική που επηρεάζει, ακόμη και αλλάζει, το κάθε μέλος χωριστά. Όλοι οι συμμετέχοντες παραδέχτηκαν ότι έχουν μάθει καινούρια πράγματα, έχουν διαβάσει βιβλία που δεν θα διάβαζαν ως μοναχικοί αναγνώστες, έχουν αναπτύξει την κοινωνικότητά τους και τις ανθρώπινες και κοινωνικές σχέσεις τους. Τούτο φαίνεται από το μεγάλο εύρος παράλληλων δραστηριοτήτων που πραγματοποιούν πολλές λέσχες: επισκέψεις σε μουσεία, ξεναγήσεις, παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων, εκδρομές σε μέρη τα οποία αναφέρονται στα βιβλία, οργάνωση άλλων εκδηλώσεων στις βιβλιοθήκες όπως δράσεις φιλαναγνωσίας για παιδιά, συγκέντρωση και δωρεά βιβλίων σε σχολεία και απομακρυσμένες βιβλιοθήκες, λογοτεχνικούς διαγωνισμούς, μαραθώνιους ποιητικών αναγνώσεων. Κορυφαία ωστόσο δραστηριότητα είναι οι αναγνώσεις που πραγματοποιούν τα μέλη δύο λεσχών σε ΚΑΠΗ, γηροκομεία και ιδρύματα, μια πολύτιμη προσφορά αγάπης, όπου η ανάγνωση σημαίνει προσοχή, τρυφερότητα, επαφή με τον γύρω κόσμο, ξύπνημα του πνεύματος, των αναμνήσεων και τόσα άλλα. Κλείνοντας, η εντύπωσή μου είναι πως οι λέσχες ανάγνωσης αποτελούν ίσως τη σπουδαιότερη κληρονομιά του ΕΚΕΒΙ, ένα από τα καλύτερα πράγματα που έχουν συμβεί στην ελληνική κοινωνία τις δύο τελευταίες δεκαετίες.