Θ.Π. Τάσιος (*)
Όταν ο άλλος σου λέει «έρχεσαι να παρουσιάσεις το βιβλίο-μου;», εσύ καταλαμβάνεσαι απο αντιφατικά συναισθήματα: α) Χάρη μου κάνουνε (αφού νομίζουν οτι «ξέρω» – ενώ εγώ ξέρω πως δέν ξέρω). β) Τους ευχαριστώ όμως, διοτι άν δεχθώ (και πώς να αρνηθείς μια τόσο κολακευτική πρόταση), θα αναγκασθώ να μάθω – άρα κέρδος. (Το ζήτημα βέβαια είναι άν εντωμεταξύ προλαβαίνεις να μάθεις αρκετά. Θα δείξει).
Είπε ο συγγραφέας «Γένος» (δηλαδή, μεταξύ-μας, «έθνος»), και δέν καλοσκέφθηκε οτι θα μπορούσε να μπλέξει στην παλαιά αμφισβήτηση του όρου και του πράγματος. Ωστόσο, τέτοιος κίνδυνος, πράγματι δέν υπήρξε εδώ. Για δύο λόγους: Πρώτον διοτι ο Τόμος δέν αναφέρεται βέβαια στις συνθήκες της ελληνικής εθνογένεσης. Και δεύτερον διοτι απ’ την πολλαπλή Πορεία του Γένους (συνειδησιακή, πολιτική, οικονομολογική κ.λπ.), ασχολείται (το λέει ρητώς) μόνον με την λεγόμενη «πνευματική» – και μάλιστα μόνον μ’ εκείνην που εκφράζεται με τις εκδόσεις έντυπων βιβλίων. Άρα, κινείται σε στενότερη ατραπό, και με ασφάλεια.
Στην πραγματικότητα όμως, ετούτη η μερική θεώρηση δέν είναι και τόσο «μερική»: Η επανάσταση του έντυπου βιβλίου, όπως ξέρομε, έχει «δυσανάλογα σπουδαίες επιπτώσεις σε πολλές απ’ τις συνιστώσες της εθνοσύνης[1]: Καλλιέργεια Ιστορικής Μνήμης, καλλιέργεια Γλώσσας, υποστήριξη κοινών οικονομικών συμφερόντων μέσω της Εκπαίδευσης, κ.ά. Δεν πρόκειται λοιπόν για βιβλίο-«όχημα», που λέει ο σεμνός Στάικος, αλλα για συρμό ολόκληρον!
Πολύ δε περισσότερο (και μας το θυμίζει ο Συγγραφέας) που στην περίπτωση του ελληνικού έθνους, φαίνεται και στην πράξη οτι ίσχυσε συχνότατα[2] το Ισοκρατικόν περι της «Κοινής Παιδείας». Άς μου επιτραπεί μάλιστα να προσθέσω εδώ και το σχετικό ετυμολογικό επιχείρημα οτι έναντι του διεθνώς χρησιμοποιημένου όρου Natio (που σημαίνει την εκ γενετής κοινότητα – απ’ το ρήμα nascor γεννιέμαι), το ελληνικό λήμμα Έθνος παράγεται απ’ τη ρίζα «έθος» – ανάγεται δηλαδή όντως σε, άς τις πούμε, πνευματικότερες ιδιότητες – και δέν στηρίζεται σε δήθεν γονιδιώματα. Αυτά για μερικούς-μερικούς.
Εντάξει ˙ πάμε τώρα.
Πρόκειται για τον 1ο τόμο ενος 4-τομου έργου (μας έχει συνηθίσει ο χαλκέντερος Στάικος σ’ αυτά τα Oeuvres Flèves). Μέσα στις περίπου 400 σελίδες-του καλύπτει του δύσκολους αιώνες, 13ο έως 16ο – πρίν δηλαδή απ’ τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Και, για να φανεί η πυκνότητα (κι η υπευθυνότητα θα έλεγα) του έργου, σας λέω οτι οι βιβλιογραφικές-του παραπομπές είναι πάνω απο 1000…
Αρχιμάστορας τυπογράφος ο ίδιος ο Στάικος, την έχει καλοφροντισμένη, εικονογραφημένη, ξομπλιασμένη κι αυτήν την έκδοση – θα την χαρείτε.
Μόνο που δέν έστερξε να ικανοποιήσει και τη δική-μου διαστροφή: Δέν κατάφερα να εντοπίσω και να ’φχαριστηθώ τυπογραφικές αβλεψίες ˙ κάπου θα υπάρχουν, πάντως, δέ γίνεται.
Η παρουσιαστική-μου γραμμή δέν είναι η περιγραφή κι ο σχολιασμός των κύριων περιεχομένων του Τόμου. Τον Τόμο θα τον ζήσετε εσείς που θα τον πάρετε στα χέρια-σας και θα τον διαβάσετε.
Εγώ, με την άδειά σας, θα ήθελα να θέσω στην κρίση-σας μερικές εντυπώσεις που γεννιόνταν καθώς έκαμα το δικό-μου διάβασμα. Εντυπώσεις ή διδάγματα του ίδιου του βιβλίου – τα οποία πάντως τα παρουσιάζω κι απ’ τη δικιά-μου σκοπιά – κι ελπίζω να μη μου βρεί σφάλματα ο αγαπητός Συγγραφέας.
- Μια πρώτη εντύπωση, σπουδαίας σημασίας, είναι οτι ο Στάικος θεωρεί τους Έλληνες της Διασποράς στη Δύση – όλους, ως σημαντικό τμήμα του Γένους, παρά το σχετικώς μικρό-των πλήθος. Οι επόμενοι Τόμοι, είμαι βέβαιος, θα δείξουν πόση δυσανάλογη σημασία για το μέλλον του Γένους θα έχουν οι ανώνυμοι κι οι επώνυμοι που ζούσαν εκτός των στενών ορίων που περιέγραφε ο Πλήθων. (Άλλωστε, στην άλλη άκρη των γεγονότων, ο Κασαμούλης θα μας διαβεβαιώσει αργότερα οτι οι έμποροι και οι λόγιοι έμπασεν στ’ άρματα και τους Αρματωλούς.)
- Μια άλλη ρωμαλέα θεώρηση του Στάικου είναι οτι στα εκδοτικά δεδομένα των βιβλίων της ελληνικής γραμματείας που τυπώνονται στη Δύση, οι περισσότεροι Έλληνες επιμελητές, φιλόλογοι, τυπογράφοι, συνοδεύουν το όνομά-τους με δηλωτικόν της ευρύτερης πατρίδας-τους, όπως Πελοποννήσιος, Βυζάντιος, Θετταλός, Κρής κ.λπ. – ενα ισχυρό δείγμα εθνικότητας, σε εποχές όπου η Ελλάδα ως κρατική οντότητα δέν υπήρχε. Κι εδώ έχει τη θέση-της η υπόμνηση ενος επεισοδίου ακραίου εθνοτοπικισμού, απ’ τον μέγιστο Δάσκαλο Μάρκο Μουσούρο (αυτόν τον εμπνευστή και συμπαραστάτη του Άλδιο Μανούτιου). Ο οποίος Μουσούρος στον έμμετρο χαιρετισμό της έκδοσης «Μέγα Ετυμολογικόν» των Βλαστού και Καλλιέργη, καμαρώνει τους συντοπίτες-του Κρητικούς:
«Διοτι Κρητικός είν’ αυτός που τα σκάλισε,
Κρητικός κι αυτός που αράδιασε τους χάλκινους τύπους,
Κρητικός αυτός που θα κίνησε ένα-ένα,
Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι
και Κρητικός κάνει τα έξοδα»
Έμμον αντιδιαστολή με τους Ιταλούς ήθελε να κάνει.
Τί εποχή, θεέ μου…
- Ο Συγγραφέας φαίνεται οτι αναγνωρίζει τη σημασία που έχει η Οικονομία στην πορεία του Γένους ˙ και γι’ αυτό θ’ αναφερθεί μές στον Τόμο στο Εμπόριο, τη Γεωργία και τη Ναυτιλία – δια βραχέων είν’ αλήθεια, θέλοντας μόνον να υπομνήσει την μέθοδο εργασίας μιας ευρύτερης έρευνας, αφού η παρούσα έρευνα αφορά ειδικότερα τη λεγόμενη πνευματική πορεία. «Πνευματική» βεβαίως είναι και η θρησκεία – ενα απ’ τα συνηθέστερον αναγνωριζόμενα συστατικά της εθνοσύνης. Προσοχή όμως ˙ ο Τόμος-μας έχει επιβιβασθεί στο όχημα των εκδόσεων του έντυπου βιβλίου. Επομένως, ο Συγγραφέας-μας θα μιλήσει (πάλι δια βραχέων) και για την οργάνωση των θεσμών και των πολιτισμικών εκδηλώσεων της Ανατολικής Εκκλησίας, θα επικεντρώσει όμως το ενδιαφέρον-του λεπτομερώς στις πάμπολλες εκδόσεις ελληνικών θρησκευτικών βιβλίων που γίνονταν (στην Ιταλία κυρίως) μετά την Άλωση.
- Άλλωστε, όπως παρουσιάζεται στον Τόμο, η κυκλοφορία του βιβλίου είναι (σχεδόν μαθηματική) «εκτιμήτρια» της αναίρεσης της απαιδευσίας του Γένους.
Μια απαιδευσιά στην οποία άλλωστε συνέβαλαν και οι ποικιλώνυμοι πολυεθνικοί τυχοδιώκτες που, υπο το διάτρητο σύνθημα «Σταυροφορία», πέτυχαν Κερδοφορία στο σβέρκο των Ρωμιών, μετά το 1204. Ο Στάικος μας θυμίζει και τη σουρεαλιστική περιπέτεια των νήσων του Αιγαίου (εκεί γύρω στα 1206) που πέρασαν διαδοχικώς στα χέρια των εξής νταβατζήδων:
- Λατίνος Αυτοκράτορας της Κωνσταντινουπόλεως ˙ μετά
- Πρίγκηψ της Αχαΐας ˙ μετά
- Ανδεγανοί της Σικελίας ˙ και μετά
- Βενετοί.
Παρα ταύτα, η συντριπτική πλειονότητα των νησιωτών δέν ταυτίσθηκε με κανέναν απο τους αλλογενείς κατακτητές τους – αντιθέτως αφομοίωσαν πλήθος απ’ αυτούς.
Είναι λοιπόν χαρακτηριστικό του Τόμου οτι παράλληλα με την πορεία του εθνικού «οχήματος» (του βιβλίου), παρακολουθεί και ποικίλους άλλους τομείς, οι οποίοι συνιστούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο τροχιοδρομείται η πορεία του Γένους.
- Γι’ αυτό και εβράδυνα να έλθω και στο κύριο αντικείμενο του Τόμου, τις εξονυχιστικές λεπτομέρειες των εκδόσεων ελληνικών βιβλίων στη Δύση. Το αντικείμενο αυτό είναι και η απόλυτη ειδικότητα του Στάικου. Τον θυμάμαι πέρυσι τέτοια εποχή μέσα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη στη Βενετιά να παρουσιάζει την μεγάλη Έκθεση Λασκαρίδη με όλα σχεδόν τα αντίτυπα ελληνικών εκδόσεων του Άλδου Μανούτιου, γύρω στα 1500. Απ’ τους δημοσιογράφους που του πήραν συνέντευξη, ξεχώρισα εκείνον της Corriere della Sera – παράδειγμα υψηλής μορφώσεως και ενημέρωσης πάνω στο θέμα. Ωστόσο, ο Στάικος τον κουκούλωσε, τόσο εκτεταμένη είναι η έρευνά-του στο θέμα (δεκαετίες τώρα)…
- Άν διαλέξομε, τώρα, ελάχιστα εμβληματικά περιεχόμενα του Τόμου, θα άρχιζα με τη δήλωση του μεγάλου Δασκάλου Ιανού Λασκάρεως, επιμελητή της έκδοσης «Ανθολογία Επιγραμμάτων» του Μάξιμου Πλανούδη (Φλωρεντία, 1494). Η δήλωση συνοψίζει όλη τη στοχοθεσία εκείνων των σπουδαίων Ελλήνων – δια στόματος Απόλλωνος κατα τη δλωση:
- «Η Ελλάδα, δές, ανθίζει εκ νέου» (άμεση αναφορά στη σημασία του βιβλίου για την ανάσταση του Γένους). Και
- «Ο Προμηθεύς έπεισε τον νού του Διός οτι χωρίς σοφίαν, η ευχαρίστηση των θνητών είναι ενα τίποτε».
Ετούτο το τελευταίο είναι μια έμμεση μέν, σαφέστατη δέ, παραπομπή στον πλατωνικό Πρωταγόρα, όπου ο Ζεύς συμφωνεί και δίνουν στους τλήμονες θνητούς Τεχνολογίαν την πρώτη φορά, Αιδώ και Δίκην τη δεύτερη – και τώρα, λέει ο Λάσκαρις, δώστε-του και την Σοφίαν. (Ο Αριστοτέλης άλλωστε, στα Ηθικά Νικομάχεια, θεωρούσε των εκ Σοφίας ηδονήν ως ηδίστην πασών).
- Ο ίδιος ο Λάσκαρις αργότερα, στο Ελληνικό Γυμνάσιο στη Ρώμη (ιδρυμένο απ’ τον πεφωτισμένο Πάπα Λέοντα Ι΄) θα μεριμνήσει να λειτουργεί καί ενα Τυπογραφείο Ελληνικών εκδόσεων, ώστε οι Ελληνόπαιδες (κρυπτο-ορθόδοξοι δε σε ενα ποσοστό) να μπορούν να βρούν δουλειά σε ιταλικά τυπογραφεία ως αντιγραφείς, διορθωτές ή και επιμελητές. Εδώ, στη φροντίδα για το Γένος δια των εκδόσεων, προσετίθετο και μια μέριμνα πρακτικά.
- Άν μου επιτρέπετε, συνιστώ να προσέξετε ιδιαιτέρως τις σελίδες 237 έως 248, όπου ο άλλος σπουδαίος Κερκυραίος Νικόλαος Σοφιανός παρουσιάζει ενα οιονεί εκπαιδευτικό πρόγραμμα – διοτι περιηγούμενος στην Ελλάδα ως θηρευτής χειρογράφων (στα μέσα του 16ου αιώνα), είχε διαπιστώσει το χαμηλό πνευματικό επίπεδο του ντόπιου πληθυσμού. Εκδίδει λοιπόν στη Βενετία (1544) το «Περι παίδων αγωγής» του Πλουτάρχου. Ό,τι χρειαζόταν. Εκεί, στο προλογικό-του σημείωμα, μεταφέρει τη γνώμη δέκα επιφανών Ελλήνων λογίων, κατα τους οποίους η έκδοση αυτή είναι απαραίτητη ως εκπαιδευτικό εργαλείο που θα ανυψώσει το επίπεδο του τλήμονος Γένους. Το σπουδαιότερο όμως με τον Σοφιανό είναι οτι αναγνωρίζει την ανάγκη ενός «Λεξικού της Νέας Ελληνικής» και μιας «Γραμματικής της Ελληνικής Κοινής» – κι όλ’ αυτά, μισή χιλιετία πρίν απ’ την καθιέρωση της Δημοτικής στην Ελλάδα.
Τώρα για να ιδείτε την ιδεολογική συνέπεια του Σοφιανού, που δέν ήταν καβαλημένος λογιώτατος, αναφέρω οτι αναγνώριζε παραλλήλως την παιδευτική αξία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Συγγράφει (1542) δοκίμιον «Περι κατασκευής και χρήσεως κρικωτού αστρολάβου», εκδίδει αρχαιογνωστικόν «Χάρτη της Ελλάδος» (τρείς αιώνες πρίν απ’ τη Χάρτα του Ρήγα), κι έχει στην κατοχή-του πολύτιμο χειρόγραφο των «Πνευματικών» του Ήρωνος του Αλεξανδρέως με λεπτομερή σχέδια της Υδραύλεως-του, πρώτον πληκτροφόρου μουσικού οργάνου της Ελληνιστικής εποχής (ιδέστε σχέδιον στη σελ. 244 του Τόμου).
Έ ρε Στάικε τί μας μαθαίνεις…
- Το σπουδαίο είναι οτι η τάση προς την νεοελληνική δημώδη γλώσσα θα συνεχισθεί λίγο αργότερα (εκεί στα ξένα – όπου αναπτύσσεται μια πραγματική μικρογραφία του Γένους) απο λογίους που εκδίδουν θ ε ο λ ο γ ι κ ά βιβλία στη δημώδη: Σοφιανός, Καρτάνος, Νούκιος (όλοι Κερκυραίοι). Με τον Νούκιο μάλιστα, παρατηρείται και μια πολύ ενδιαφέρουσα στροφή προς θέματα Οικονομίας και Εθνολογίας.
Αλλα κι ο Έπαρχος (άλλος Κερκυραίος) με την σύγχρονη τότε Ελλάδα ασχολείται όταν:
- Συγγράφει το δοκίμιο «Υποτύπωσις της Οτομανών Τυραννίδος και πολώ τρόπω ταύτην καταστρέψασθαι»
- Διατυπώνει προς πλείστους Ελληνιστές της εποχής «την κοινή ανησυχίαν των Κερκυραίων λογίων («μανιφέστο», δηλαδή) για την τύχη της εκπαιδεύσεως και την παύση της καλλιέργειας των ελληνικών γραμμάτων στα κατεχόμενα απο Οθωμανούς καί Ενετούς εδάφη».
Κι έχομε συνεπέστατη συνέχεια εθνικής διεύρυνσης της εντοπιότητας με τον Δημήτριο Ζήνο στο βιβλίο «Πένθος Θανάτου» (1524):
«Γραικός υπάρχω γενεά, Ζακύνθου πατριώτης,
στη Βενετιά εγένετο το άνθος της ολότης»
Μπαίνω στον πειρασμό να προτείνω να σκεφθούν οι Ιστορικοί, μήπως σ’ αυτήν την αδιάπτωτη σειρά των Ελλήνων λογίων και εκδοτών στην Ιταλία, θα ταίριαζε η επονομασία μιας πολύ πρότερης «Μεγάλης του Γένους Σχολής».
- Δεκάδες οι Επιγραφολόγοι Έλληνες, όπως τους παρουσιάζει ο Συγγραφέας-μας σε ειδικό Υποκεφάλαιο – κι είναι κρίμα που δέν είναι πολύ γνωστός στην Ελλάδα ο Μάρoυλλος ο Ταρχανιώτης – μισθοφόρος, ομορφάντρας, φιλόλογος και σπουδαίος ποιητής. Ο οποίος απευθυνόμενος στον Κάρολο Η΄ της Γαλλίας του ζητούσε να γίνει εκδικητής της κατεστραμμένης απ’ τους Τούρκους δικαιοσύνης – όπως «τον καλεί η Ελλάς αναμαλλιασμένη», γράφει.
- Ο Τόμος σε λίγο θα διηγηθεί την εξάπλωση των ελληνικών σπουδών στην Ευρώπη – πέραν της αδελφής Ιταλίας: Ισπανία, Γαλλία, Ελβετία, Γερμανία. Το ξέρατε εσείς πόσο οι ελληνικές εκδόσεις επηρέασαν τα πνευματικά ρεύματα σε τόσες πολλές Χώρες; Ο Στάικος μας διηγείται το πώς.
Απ’ αυτή τη διήγηση επιλέγω κι εγώ μιαν αμέθοδη σειρά λίγων (αλλά σπουδαίων νομίζω) επεισοδίων.
- Πρώτον, θέλω να συγκρατήσω στη μνήμη-μου την πυκνή σε συμβολισμό σχέση του μεγάλου Δασκάλου Ιανού Λασκάρεως, με τον φιλέλληνα και βιβλιόφιλον Φραγκίσκον Α΄ της Γαλλίας: Ο Λάσκαρις, ως διπλωματικός εκπρόσωπος του Πάπα Λέοντος, έλαβε εντολήν να μεταπείσει τον Κάρολο τον Ε΄ να ελευθερώσει τον Φραγκίσκο, ο οποίος είχε αιχμαλωτισθεί κατα τη μάχη της Πάβιας.
- Ως εκ φύσεως αριστοτελικός, εντυπωσιάσθηκα ομολογώ απ’ το γεγονός οτι παρά την Πλατωνική πλημμυρίδα στην Ιταλία, η οποία βέβαια πέρασε και στη Γαλλία, δέν λέω – σε μια Γαλλίαν όμως όπου παράλληλα αποκαταστάθηκε και η αυθεντική διδασκαλία του Αριστοτέλους: α) χάρις στις παλαιότερες λατινικές μεταφράσεις του Αργυρόπουλου, και β) κυρίως χάρις στο ρωμαλέο έργο του Lefèvre – μαθητή του πανταχού παρόντος Λασκάρεως.
- Ο γαλλικός ουμανιστικός εθνικισμός αρχίζει με τον Claude de Seyssel, ο οποίος (επί Λουδοβίκου 12ου) καλεί τον Λάσκαρι να μεταφράσει (στα λατινικά) έργα Ελλήνων συγγραφέων – ώστε ο Seyssel εν συνεχεία να τα μεταφράσει γαλλικά (αρχές του 16ου αι.).
- Οι οπαδοί της Καλβινική Μεταρρύθμισης, τώρα, στην Ελβετία χρωστάνε στον Ροβέρτο Στέφανο την στήριξη των θέσεών-τους χάρις στις αλλεπάλληλες οργανωμένες εκδόσεις των έργων-τους απ’ τον δαιμόνιο αυτόν εκδότη, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στη Γενεύη. Εξ άλλου, ο Καλβίνος διόρισε τον έμπιστό-του λόγιο Φραγκίσκο Πόρτο ως Καθηγητή των Ελληνικών στο Κολλέγιο της Γενεύης.
- Γενικότερα, είναι πολύ ενδιαφέρον να παρακολουθεί κανεις τις αρτηρίες επιρροής πάνω σε σπουδαίους διανοουμένους της Δύσης, απο συγκεκριμένες εκδόσεις ελλήνων συγγραφέων απο Έλληνες εκδότες. Ενα παράδειγμα μας δίνει ο Στάικος για την έμπνευση που έλαβαν τα Essais του Montaigne απ’ την «Πύρρωνος Υποτύπωσιν» του Σέξτου του Εμπειρικού, την οποίαν εξέδωσε στη Γενεύη (ποιός άλλος;) ο Ροβέρτος Στέφανος.
- Και, το κυριότερο, ο συγγραφέας του Τόμου-μας διαπιστώνει τεκμηριωμένα οτι σχεδόν ολόκληρος ο κύριος όγκος των ελληνικών εκδόσεων σε Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο για τις πανεπιστημιακές εκδόσεις, προέρχεται απ’ την παραγωγή του κλεινού Άλδου, επανεκδιδόμενη σε τυπογραφεία της Γερμανίας. Έστιν δε Άλδος Έλλην εν τη ουσία.
Δέν θα με παρεξηγήσετε παρακαλώ άν θέσω τώρα το ερώτημα γιατί δέν ακούμε τίποτα στα Σχολεία-μας, για όλα τούτα τα εκτεταμένα φαινόμενα ελληνικών επιρροών στα διεθνή πράγματα. Και δέν εννοώ μόνον τη διάδοση του έργου των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, αλλα τις εκτεταμένες δραστηριότητες ενος πλήθους Ελλήνων εκδοτών και των Ελλήνων υπαλλήλων τους στην Ευρώπη. Διοτι, ξέρετε, δέν ευσταθεί άλλο η υποτιμητική μινιμαλιστική άποψη οτι ταχα «ναί, ήρθαν απ’ την Κωνσταντινούπολη μερικοί λόγιοι και συνέβαλαν στην Αναγέννηση».
- Το τελευταίο Κεφάλαιο του Τόμου ήταν για μένα μιά ακόμα έκπληξη. Ο Συγγραφέας βεβαιώνει οτι τα προπύργια της Ορθοδοξίας στην Ανατολή (τα τρία Πατριαρχεία και οι Μεγάλες Μονές) εξελίχθηκαν, έστω κατα διαστήματα, σε πνευματικές εστίες και φυτώρια διδασκάλων οι οποίοι πρωτοστάτησαν στη διάδοση της Ελληνικής γραμματείας στο σύνολό της. Ο Στάικος υποστηρίζει τη θέση-του με λεπτομερείς αναφορές του εκπαιδευτικού και εκδοτικού έργου των θρησκευτικών αυτών κέντρων – έστω και μέσα απ’ τις σκολιές ατραπούς των κατα καιρούς αντιδράσεων, ομογενών ή αλλοφύλων.
- Κυριολεκτικώς ενισχυτικόν του Γένους είναι και το πολυετές αποστολικό έργο του αγιορείτη μοναχού Διονυσίου του εν Ολύμπω, ο οποίος μετά τη συνάντησή-του με τον Πατριάρχη Ιερεμία Α΄, περιοδεύει σ’ όλα τα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδος για να αναχαιτίσει τον εξισλαμισμό.
- Τέλος, μιά ακόμη σημαντική θέση του Συγγραφέως πρέπει νομίζω να προσεχθεί και να αναλυθεί περαιτέρω απ’ τους Ιστορικούς: Μετά την εισβολή Φράγκων, Ιταλών, Τούρκων, μπορεί να παρατηρηθεί μια αυξημένη κινητικότητα πολλών αυτοχθόνων Ελλήνων, δηλαδή πολύ μεγαλύτερες δυνατότητές-των να έρχονται σ’ επαφή με άλλους Συνέλληνες, αλλα και με τον ευρύτερο κόσμο. Το φαινόμενο τούτο οφείλεται:
- στην εντατικοποίηση του εμπορίου, ακόμη και σε ντόπια κλίμακα.
- στα ελληνικά πληρώματα ξένων πλοίων ή και στους έλληνες μισθοφόρους Stradioti.
- στην οικειοθελή ή αναγκαστική περιπλάνηση Ελλήνων διανοουμένων.
Εκτός απ’ την σημαντική διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων των όσων Ελλήνων επηρεάσθηκαν απ’ αυτά τα γεγονότα, μπορεί να λεχθεί οτι κι η ενδοελληνική γνωριμία και ανάμειξη που προέκυψε, πρέπει να είχε μειώσει τη σημασία της εντοπιότητος («Πελοποννήσιος», «Θετταλός», «Κρής») που σημειώσαμε στα προηγούμενα, και να είχε φανερώσει το αμέσως ευρύτερο «ανήκειν» στο Γένος των Ελλήνων τώρα.
- Και εγώ μέν ευχαριστώ τον Συγγραφέα για όσα με έμαθε αφού «αναγκάσθηκα» (noblesse oblige) να διαβάσω ολόκληρον τον Τόμο, σείς δέ είμαι βέβαιος οτι πολλά θα κερδήσετε παίρνοντας στα χέρια-σας αυτόν τον σπουδαίο περι βιβλίων βιβλίο.
(*) Η ομιλία του καθηγητή Θ.Π.Τάσιου στην παρουσίαση του βιβλίου
info: Κ.Σ. Στάικου, «Η Πνευματική Πορεία του Γένους με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο». Τόμος Α΄, 13ος αιώνας – μέσα 16ου. Αθήνα, 2017.
[1] Χρησιμοποιώ αυτόν τον νεολογισμό, για να δηλώσω την αποδοχή του ανήκειν σε ενα έθνος, για ν’ αποφύγω την αμφισημία του όρου «εθνικότητα».
[2] Εκτός βέβαια απ’ τις αντιρρήσεις-μας να είναι σημαιοφόρος «ο αριστεύων παιδείας ελληνικής» αλβανόπαις…