της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Η συγγραφή ιστοριών χωρίς λόγια, ή με πολύ λίγα, θα μπορούσε να σημαίνει ότι η γλώσσα που δεν τυπώνεται μπορεί να εξερευνηθεί και να γίνει κατανοητή οπτικά. Το κενό που δημιουργείται από την έλλειψη των λέξεων ενισχύει το νόημα και του επιτρέπει να υπάρχει με άλλη μορφή. Κάπως έτσι περιγράφει τη δουλειά του ο typographic artist Σαμ Γουίνστον, και θα το επιβεβαιώσουμε όταν ανοίξουμε Το παιδί με τα βιβλία που δημιούργησε μαζί με τον Oliver Jeffers.
Βιβλία λοιπόν χωρίς λόγια ή με πολύ λίγα, όπου η εικονογράφηση παράγει το νόημα. Όλα τους αριστουργηματικά, που ασκούν την αισθητική.
Βιβλία με πολύ λίγα λόγια
Το Ένα παιδί από βιβλία, των Oliver Jeffers & Sam Winston είναι μια συνομιλία της ηρωίδας που ζει μέσα στη φαντασία των βιβλίων και του μάλλον συνεσταλμένου αναγνώστη που τα ψάχνει και σκέφτεται τι να διαλέξει. Το παιδί από βιβλία κάθεται πάνω σε λέξεις, πλέει ανάμεσά τους, πετάει μαζί τους και του λέει να κοιτάξει στα ψιλά γράμματα, στους τίτλους, στις ιστορίες και στους δημιουργούς που έβαλαν πλάτη για να φτιαχτούν οι εικόνες του. Πράγματι η εικονογράφηση ‘διαβάζεται’ έστω και με τη βοήθεια μεγεθυντικού φακού, και οδηγεί ούτε λίγο ούτε πολύ σε σαράντα κλασικούς της λογοτεχνίας ακόμα επίκαιρους κι αγαπημένους. Όπως είπαν οι δημιουργοί, έφτιαξαν ένα βιβλίο που τιμά τη φαντασία και τα έργα του παρελθόντος, όσα διάβασαν και τους διαμόρφωσαν. Βρήκαν το δρόμο τους στα βιβλία επειδή οι ιστορίες ήταν συναρπαστικές. Τα υπόλοιπα, η φιλαναγνωσία και τα καλά της ανάγνωσης, είναι φλυαρίες! Το βιβλίο τους είναι η συμπύκνωση αυτών των εννοιών.
Η εικονογράφηση δημιουργήθηκε από έναν συνδυασμό των αδρών σχεδίων του Jeffers με τα τυπογραφικά έργα του Winston –γράμματα, αποσπάσματα από ιστορίες- τα οποία αναπνέουν σε λευκές σελίδες, δίνοντας βάρος στην παραγωγή του νοήματος. Το βιβλίο τους είναι η ίδια η έννοιά τους και τις βρίσκει ο αναγνώστης χωρίς πολλά λόγια σε κάθε σελίδα.
Η τέχνη του Winston είναι απαράμιλλη (και των εκδ. Ίκαρος που φρόντισαν να μεταφέρουν τα πάντα στα ελληνικά!): οι γραμμάτινες εικόνες δεν δίνουν την αίσθηση ενός δειγματολογίου γραμματοσειρών όπως συμβαίνει πολύ συχνά στα παιδικά βιβλία ελληνικής παραγωγής. Καθεμιά έχει μέτρο και αρμονία. Ο αναγνώστης βουτά λοιπόν κυριολεκτικά σε μια θάλασσα λέξεων κι από εκεί θα βρει το δρόμο του στο πέλαγος της λογοτεχνίας.
Λουδοβίκος ο πρώτος, Βασιλέας των πρόβατων
Μια μέρα που φυσούσε ο Λουδοβίκος ο Αρνής έγινε ο Λουδοβίκος ο Πρώτος, Βασιλέας των πρόβατων…, έτσι αρχίζει ένα φιλοσοφικό παραμύθι για την αλαζονεία της εξουσίας. Βρίσκοντας τυχαία μια κόρωνα, ο Λουδοβίκος αποφασίζει να γίνει βασιλιάς. Αλλά θέλει και σκήπτρο, και θρόνο, και λόγους να βγάζει και υπηκόους να τον υπηρετούν, και… και… Μόνο που μια άλλη μέρα που φυσούσε χάνει την κορόνα του και γίνεται ξανά ένα αρνί σαν όλα τα άλλα. Η ιστορία το πολύ διακόσιες λέξεις, χίλιες οι εικόνες του Ολιβιέ Ταλλέκ (κείμενο και εικονογράφηση). Ο Ολιβιέ Ταλλέκ συνέθεσε μεγάλες δισέλιδες εικόνες αποτυπώνοντας στο λιβάδι των πρόβατων τον Λουδοβίκο και δίνοντάς του χαρακτηριστικά -η στάση του σώματος, η έκφραση – που μας θυμίζουν τον κομπασμό, την υπεροψία αλλά και την αφέλεια των βασιλέων δικτατόρων. Παράλληλα, το λιβάδι του, ως φυσικός χώρος, ωργανώνει ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης: οι εποχές του έτους έρχονται και παρέρχονται στο λιβάδι ανάλογα με τα κατορθώματα του βασιλέα του: χειμώνα ο Λουδοβίκος βρίσκει την κορόνα, άνοιξη και καλοκαίρι κυβερνά, το φθινόπωρο χάνει την εξουσία του. Δεν πρόκειται λοιπόν για εικόνες έγιναν για να δεχτούν μέσα τους το ελάχιστο κείμενο, αλλά έχουν αυτόνομη σημειολογική αφήγηση προτείνοντας ένα δρόμο για την καλλιέργεια του οπτικού γραμματισμού.
Ο άσπρος γάτος και ο καλόγερος
Η Εκδοτική Αθηνών, με τη γνώριμη προσήλωσή της στα καλλιτεχνικά σχεδιασμένα βιβλία, ανοίγεται στο χώρο του παιδικού βιβλίου με την Αμερικανίδα Jo Ellen Bogart η οποία αφηγείται το αρχαίο ιρλανδικό ποίημα «Paguar Bán», έμμετρα μεταφρασμένο από την ποιήτρια Μαρία Κούρση. Το ποίημα μιλάει για έναν καλόγερο που μελετά στη μοναξιά και την ηρεμία του μοναστηριού παρέα με τον άσπρο γάτο του αφήνοντας το χρόνο να κυλάει και στοχάζεται τις χαρές της ζωής. Ίσως αυτό το ποίημα να είναι πολύ μακριά από τα ενδιαφέροντα των μικρών αναγνωστών. Μολαταύτα, η ανάγνωσή του μπορεί να γίνει σπουδή στη βραδινή ηρεμία που ευχόμαστε να ακολουθεί καθεμιά από τις ταραχώδεις ημέρες που ζούμε. Ο Sydney Smith, Καναδός, ζωγράφησε με νερομπογιά και μελάνι, σε χαρτί που μοιάζει παλιωμένο από το χρόνο, εικόνες που φέρνουν στο νου δημιουργίες και χειρόγραφα του πρώιμου μεσαίωνα. Η καλλιγραφία του κειμένου, γραμμένη με πένα, είναι από μόνη της εικόνα ενσωματώνεται στο εικονογραφικό σύνολο και προσδίδει αρμονικά στην αύρα του μεσαιωνικού μοναστηριού με τις σκιές, το φως του κεριού, το σκύψιμο πάνω στα βιβλία, τις ψηλοτάβανες κρύες αίθουσας, τη λιτή μορφή του καλόγερου.
Μεγάπολις
Στα τέλη της δεκαετίας του ’70 είδα στην παιδική βιβλιοθήκη του Κλαμάρ, στο Παρίσι, βιβλία του θαλερού και βραβευμένου με Άντερσεν (1984) Ιάπωνα εικονογράφου Matsumasa Anno (1926) και μαγεύτηκα. Στις σελίδες δεκάδες μικρές ζωγραφιές που καθεμιά τους μπορούσε να πυροδοτήσει στο μυαλό και από μια ιστορία. Αρκετοί τον ακολούθησαν όπως η Cléa Dieudonné που έφτιαξε τη Μεγάπολη, ένα βιβλίο που ξεδιπλώνει για περίπου 2 μ. και το οποίο μπορεί να διαβαστεί με λόγια και χωρίς. Είναι μια ‘κατασκευή’ που διαβάζεται με τρεις τουλάχιστον τρόπους: κάθετα από την πλευρά των εικόνων, κάθετα μόνο τα κείμενα που είναι πίσω τους ή, τρίτος τρόπος, κάθε εικόνα και το κείμενο της, μέχρι το βιβλίο να ξεδιπλωθεί εντελώς! Η Μεγάπολις είναι μια μεγάλη πόλη που περιλαμβάνει χίλιες και μία, τελευταία, ιστορία αγάπης! Ξεδιπλώνοντας το βιβλίο ξεδιπλώνονται όλα όσα συμβαίνουν και υπάρχουν σε μια πραγματική πόλη και με την εικονογράφηση να δημιουργεί ένα πραγματικό πανδαιμόνιο εικόνων σε λεπτομέρειες (αντικείμενα, άνθρωποι, κτίρια, καθημερινές σκηνές, ζώα, κ.ά.). Η Μεγάπολις είναι ένα καταπληκτικό παιδαγωγικό βιβλίο- παιχνίδι παρατήρησης, γλωσσικής ανάπτυξης, λεξιλογίου, περιγραφών, μαθηματικών, πολιτικής αγωγής, οπτικού γραμματισμού, δημιουργικής γραφής για παιδιά.
Κανονικά, θα έπρεπε να υπάρχει σε κάθε τάξη και σχολική βιβλιοθήκη!
Χωρίς λόγια
Το μοναχοπαίδι
Ένα παιδί περιπλανιέται στους γκρίζους μουντούς δρόμους της πόλης του ψάχνοντας το δρόμο του για το σπίτι. Μια πραγματική /φανταστική ιστορία της Κινέζας εικονογράφου Γκουοτζίν όπου ανακαλεί τις παιδικές μνήμες της από τη μοναξιά στην οποία την είχε καταδικάσει η κυβέρνηση της χώρας της με την πολιτική του ενός παιδιού ανά οικογένεια. Κάθε μέρα την άφηναν στη γιαγιά της. Μέχρι που μια μέρα πηγαίνοντας στη γιαγιά, αποκοιμήθηκε στο τρόλεϊ. Όταν έφτασαν στο τέρμα, το όχημα ήταν άδειο. Ξεκίνησε λοιπόν πανικόβλητη να περπατάει μέχρι που βρήκε το δρόμο της επιστροφής. Και η τρομαχτική εμπειρία έγινε βιβλίο με μονόχρωμες εικόνες χωρίς λόγια. Συντροφιά στον πανικό του παιδιού οι καλές σκέψεις και η μαγεία των ονείρων που αλλάζει τις διαστάσεις της πραγματικότητας: άλλοτε γίνεται τεράστια και χαοτική περικυκλώνοντας το παιδί κι άλλοτε μικραίνει απίστευτα στα μέτρα του. Η μελαγχολική περιπλάνηση ανάμεσα στα σκούρα κτίρια, τα γκροπλάν του παιδιού αλλά και η ηρεμία που αποπνέουν τα ονειρικά πλάσματα που συναντάει γεννούν στον αναγνώστη συναισθήματα ακόμα και όταν όλα είναι γκρίζα και θαμπά. Όταν το παιδί βρέθηκε στη σιγουριά της αγκαλιάς των γονιών του, η χαρά του σκιάζεται από την ταραχή που πέρασε και οι εικόνες παραμένουν ασπρόμαυρες.
INFO
Oliver Jeffers & Sam Winston, Ένα παιδί από βιβλία, αποδ. Φίλιππος Μανδηλαράς, εκδ. Ίκαρος, 2017.
Olivier Tallec, Λουδοβίκος ο Πρώτος, Βασιλέας των πρόβατων, αποδ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Angelus Novus, 2016.
Jo Ellen Bogart, Ο άσπρος γάτος και ο καλόγερος, εικ. Sydney Smith, μτφρ. Μαρία Κούρση, Εκδοτική Αθηνών, 2016
Cléa Dieudonné, Μεγάπολις, Μια ιστορία που διαβάζεται κάθετα, εκδ. Κόκκινο, 2015.
Γκουοτζίν, Το μοναχοπαίδι, εκδ. Ψυχογιός, 2016.
