Της Βενετίας Αποστολίδου
Το μυθιστόρημα του Μπέρνχαρντ Σλινκ Διαβάζοντας στη Χάννα (1998) με είχε επηρεάσει βαθιά για πολλούς λόγους. Είναι εξάλλου ένα μυθιστόρημα που είχε τεράστια επιτυχία σε πολλές χώρες και γυρίστηκε ταινία από τον Στήβεν Ντάλντρυ, με τίτλο Σφραγισμένα χείλη χαρίζοντας το ΄Οσκαρ πρώτου γυναικείου ρόλου στην Κέιτ Γουίνσλετ. Το βιβλίο αγγίζει πολλά θέματα, εδώ μ΄ ενδιαφέρει ο αναλφαβητισμός της ηρωίδας. Η Χάννα που ζει στα μέσα του 20ου αιώνα στη ναζιστική και στην ενοχική μεταπολεμική Γερμανία, είναι αναλφάβητη, δεν ξέρει δηλαδή να γράφει και να διαβάζει και ντρέπεται βαθιά γι αυτό. Κάνει τις επιλογές της ζωής της με γνώμονα την απόκρυψη του αναλφαβητισμού της. Είναι διατεθειμένη να χάσει τον εραστή της, να χάσει τη δουλειά της, τέλος να πάει φυλακή για πολλά χρόνια (ενώ θα μπορούσε να ελαφρύνει την ποινή της) προκειμένου να μην αποκαλύψει τον αναλφαβητισμό της.
Θα μπορούσε η Χάννα να είναι ηρωίδα ενός ελληνικού μυθιστορήματος; Η χώρα μας είχε παλαιότερα πολύ μεγάλο ποσοστό αναλφαβητισμού αλλά ποτέ αυτό δεν έγινε θέμα στη λογοτεχνία και ασφαλώς δεν ενέπνευσε τραγικές ηρωίδες όπως η Χάννα. Γενικά η πεζογραφία μας δεν θεματοποίησε την ανάγνωση, δεν έχουμε δηλαδή έργα στα οποία η πράξη της ανάγνωσης, η προσωπικότητα ενός αναγνώστη, μια αναγνωστική πρακτική να αποτελεί την κεντρική ιδέα. Τέτοια μυθιστορήματα στις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες έχουμε αρκετά, θα αναφέρω μόνο ορισμένα παραδείγματα από όσα μεταφρασμένα κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα. Στο βιβλίο της Καρολίν Μπογκράν, Ο υπογραμμιστής (1999), η αναγνωστική πρακτική της υπογράμμισης αποτελεί μέσο επικοινωνίας ανάμεσα στους ήρωες που δανείζονται βιβλία από τη δημόσια βιβλιοθήκη. Στου Άλαν Μπένετ, Το βασίλειό μου για ένα βιβλίο! (2007), η βασίλισσα Ελισάβετ μυείται στην ανάγνωση από έναν υπηρέτη της, γοητεύεται και αλλάζει την οπτική της τόσο πολύ ώστε αποφασίζει να παραιτηθεί από το θρόνο. Το μυθιστόρημα του Μίχαελ ΄Εντε, Ιστορία χωρίς τέλος, ατέλειωτη ιστορία (1985), που έχει γνωρίσει τεράστια επιτυχία διεθνώς, κατορθώνει να αναπαραστήσει το ακατόρθωτο: τι συμβαίνει στο μυαλό ενός δεκάχρονου αγοριού όταν διαβάζει ένα περιπετειώδες μυθιστόρημα και πώς η ανάγνωση αυτή τον κάνει να δει τα προβλήματά του και τις σχέσεις του με άλλο μάτι.
Η ελληνική πεζογραφία δεν μας έχει δώσει βιβλία με ανάλογη θεματική. Αν δεχθούμε πως η λογοτεχνία ασχολείται με θέματα που πραγματικά απασχολούν την κοινωνία, που αποτελούν αιτία προβληματισμού ή δυστυχίας, τότε η ανάγνωση και η έλλειψή της δεν φαίνεται να υπήρξαν για την ελληνική κοινωνία ιδιαίτερα σημαντικό πρόβλημα. Πολλοί λόγοι θα μπορούσαν να προβληθούν γι αυτό, λόγοι που προκύπτουν από τη σύγκριση με τις κοινωνίες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης: το μεσογειακό κλίμα ευνοεί περισσότερο τις εξωστρεφείς και συλλογικές δραστηριότητες και όχι το κλείσιμο στο σπίτι και τη μοναχική ανάγνωση· η φτώχεια και οι συμφορές από τους αλλεπάλληλους πολέμους και τις εθνικές καταστροφές δημιουργούσαν πάντα απείρως πιο επώδυνα τραύματα και, επομένως, θέματα για λογοτεχνική επεξεργασία· η ανάγνωση προσιδιάζει στην αστική ζωή και τέτοια αργήσαμε να αποκτήσουμε στην Ελλάδα ενώ, όταν την αποκτήσαμε, ήταν στρεβλή και παραμορφωμένη· η προτεσταντική κουλτούρα ευνοεί την ατομική ανάγνωση της Βίβλου καταρχήν και συνεπακόλουθα την ατομική ανάγνωση γενικά, κάτι που λείπει από τη δική μας κουλτούρα.
Μόλις πέρσι όμως εμφανίστηκε το πρώτο μυθιστόρημα με θέμα την ανάγνωση: Ο αναγνώστης του σαββατοκύριακου, του Δημήτρη Φύσσα. Η κεντρική του ιδέα είναι κλασική στο χώρο των μυθιστορημάτων για την ανάγνωση: πώς μια ηρωίδα, άσχετη με την ανάγνωση, μυείται σταδιακά στην ανάγνωση της λογοτεχνίας και αυτό της αλλάζει τη ζωή. Το βιβλίο είναι πετυχημένο και η κριτική το υποδέχτηκε θετικά, οπότε ας ελπίσουμε ότι ο προβληματισμός γύρω από την ανάγνωση ζωήρεψε και στη χώρα μας και ότι θα δούμε και άλλα παρόμοια βιβλία στο μέλλον.
έχετε δίκιο, το θέμα της ανάγνωσης δεν έχει απασχολήσει τους πεζογράφους, ίσως κάπου περιστασιακά, αλλά πότε στο κέντρο της προσοχής τους. Μήπως δείχνει ότι δεν ενδιαφερόμαστε και τόσο;
Τώρα μόλις διάβασα το άρθρο σας, μιας και στη λέσχη ανάγνωσης στο Μαρούσι συζητάμε σήμερα αυτό το βιβλίο του Σλινκ. Είναι μια πολύ οξυδερκής παρέμβαση κυρία Αποστολίδου. Στα βιβλία που αναφέρετε για τον αναλφαβητισμό θα ήθελα να προσθέσω την «Τυφλή ετυμηγορία» της Ρουθ Ρέντελ (Ωκεανίδα, 1993 – μετ. Έφη Καλλιφατίδη) που ξεκινά ως εξής «Η Γιούνις Πάρτσμαν δολοφόνησε τους Κόβετντέιλ επειδή ήταν αναλφάβητη».
Ευχαριστω πολυ για την πολύτιμη πληροφορία. Χαιρομαι που μετα τοσον καιρο απο τη δημοσίευσή του βρήκατε το κείμενό μου χρήσιμο για τη συζητησή σας στη λέσχη ανάγνωσης
Καλησπέρα! Θα ήθελα να αφήσω ένα σχόλιο, καθώς το συγκεκριμένο μυθιστόρημα ήταν και η βάση της πτυχιακής μου εργασίας. Στο βιβλίο του Σλινκ ο αναλφαβητισμός δεν είναι το κυρίως θέμα, αλλά μάλλον αποτελεί ένα όχημα για να μιλήσει ο συγγραφέας με αλληγορικούς όρους για την ενοχή και την ντροπή της γενιάς του Τρίτου Ράιχ καθώς και τους απογόνους αυτής. Για πολλούς μάλιστα αποτελεί και άλλοθι, καθώς θυματοποιεί μια βάναυση εγκληματία πολέμου. Το θέμα έχει αναλυθεί εκτενώς απο θεωρητικούς και με θετικούς όρους (ότι απο-τερατοποιεί τους δράστες και άρα δίνει μια λιγότερο στερεοτυπική και πιο χρήσιμη ανάλυση του κοινωνικού φαινομένου που δημιούργησε το ολοκαύτωμα) όσο και με αρνητικούς, με τους οποίους τείνω να συμφωνώ εγώ μετά την έρευνά μου (θυματοποίηση των δραστών και της γερμανικής κοινωνίας καθώς και σύγκριση των δραστών με τα θύματα). Οι περισσότεροι αναλυτές του βιβλίου πάντως δεν τοποθετούν τον αναλφαβητισμό στο κέντρο του βιβλίου, αλλά θεωρούν πως μεταφορικά χρησιμοποιείται για να εκφράσει την “ηθική τυφλότητα” και να περιγράψει την λειτουργία την ντροπή ως πηγή συμπλεγμάτων και σκληρότητας. Αυτά απο μένα 🙂
Καλησπέρα. Η ταινία του Chabrol ΄΄Η τελετή΄΄ (1995) αναφέρεται κι αυτή στο θέμα του αναλφαβητισμού. Η αναλφάβητη οικιακή βοηθός δολοφονεί τα αφεντικά της.