ΨΥ(χολογία).ΛΟ(γοτεχνία). Ι(στορία). Του Θανάση Καράβατου.
Σχόλιο πάνω στον βασικό προβληματισμό του ντοκιμαντέρ Η ψυχή των συσκευών (The soul of Appliances) της ολλανδής σκηνοθέτριας Susanne Engels που προβλήθηκε στο 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου και Εικαστικών Τεχνών Ρόδου ecofilms [22-27/6/2010].
«Σχέση εξάρτησης (ενίοτε και υποταγής) με τις ηλεκτρικές οικιακές συσκευές ή διευκόλυνση της καθημερινότητας»; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που θέτει η σκηνοθέτις. Μπορεί να τεθεί και αλλιώς: Μια από τις λεγόμενες «τοξικομανίες χωρίς ουσία» ή μήπως η αιώνια αμφιθυμία που κατέχει τον άνθρωπο μπροστά στην τεχνολογία. Με όρους «αγάπης και μίσους» το διατυπώνει η Susanne Engels, δείχνοντας τη «συναισθηματική μάχη» ανάμεσα στον άνθρωπο και τη μηχανή. Το πρόβλημα έχει διατυπωθεί, βέβαια, με χίλιους δυο τρόπους: π.χ. στον Γυμνό Ήλιο (1957) του Isaak Asimov οι λίγοι κάτοικοι της διαστημικής κοινωνίας Σολάρια επικοινωνούν μόνο μέσα από μεγάλες οθόνες, έχοντας όμως στη διάθεσή τους τα εκατομμύρια των ρομπότ που τους εξυπηρετούν στο κάθε τι.
Οι σχέσεις του ανθρώπου με τις μηχανές έχουν περάσει από πολλά κύματα. Δείτε ενδεικτικά την απόλυτη εχθρότητα των άγγλων «λουδιτών» που τις κατέστρεφαν στις αρχές του 19ου αιώνα, γιατί έβλεπαν σε αυτές το αίτιο της ανεργίας που φούντωνε, αλλά και το ενθουσιώδες σύνθημα του μεσοπόλεμου «η επιστήμη ανακαλύπτει, η βιομηχανία εφαρμόζει, ο άνθρωπος προσαρμόζεται». Το «ψηφιακό σπίτι» δεν θα είναι μακριά. Μια διαφημιστική καμπάνια της εταιρείας «ΑΤ & Τ» πρόβαλε κάποτε το ακόλουθο σποτάκι: «ανοίξατε ποτέ την πόρτα σας μόνο με τον ήχο της φωνής σας; Θα το κάνετε». Την προτροπή αναγγέλλει μια θερμή οικεία φωνή που απευθύνεται σε μια γυναίκα φορτωμένη με ψώνια και ανάλογη σκηνοθεσία. Το σλόγκαν όμως υπέστη και την ακόλουθη σατιρική μετατροπή: «έχετε ποτέ δοκιμάσει να ζήσετε σε έναν κόσμο που τον φαντάστηκε σαν μια μεγάλη επιχείρηση; Αν αυτό το λέτε ζωή… θα το κάνετε». [Θανάσης Καράβατος. Internet και Ιατρική. Εξάντας / Προσεγγίσεις 1, 2003, 113].
Το πρόβλημα δεν είναι σημερινό, δεν είναι παλιό, ούτε πανάρχαιο, ούτε καν προϊστορικό, μα προ-ανθρώπινοˑ συστατικό της ίδιας της διαδικασίας της ανθρωποποίησης. Πότε άρχισε η ρύπανση του περιβάλλοντος; Θυμάμαι τον αείμνηστο οικονομολόγο και οικολόγο Σπήλιο Παπασπηλιόπουλο να γράφει σε τεύχος του περιοδικού Οικολογία (της δεκαετίας του ’80) πως άρχισε όταν ο πρώτος άνθρωπος πελέκισε μια πέτρα με μιαν άλλη για να κατασκευάσει ένα εργαλείο και γέμισε «σκουπίδια» γύρω του. Για να είμαστε ανθρωπολογικά ακριβέστεροι, ας προσθέσω πως κάτι τέτοιο έγινε στην πλειστόκαινη εποχή από τον λίαν πρωτόγονο homo habilis, που έθεσε έτσι, μαζί και με το άναμμα της φωτιάς, το σπέρμα της τεχνολογίας που θα φτάσει στις μέρες μας με όλα τα «καλά» που της αποδίδουν και όλα τα «κακά» που της προσάπτουν… από τότε! Αν δεν το πιστεύετε, διαβάστε τη γλαφυρή, γεμάτη χιούμορ απόδοση αυτής της περιόδου στο βιβλίο του Roy Lewis Γιατί έφαγα τον πατέρα μου. [Άγρα 2010].
Σπεύδω να πω πως ο τίτλος παραπέμπει στον φροϋδικό συμβολικό «φόνο του πατέρα». Έχουν προηγηθεί η όρθια στάση, η συντήρηση και το άναμμα της φωτιάς, η κατασκευή εργαλείων, το ψήσιμο του κρέατος, η εξωγαμία και άλλα τινά, όπως ο εκθειασμός των αλλαγών από τον πατέρα και η κριτική του θείου για τις οικολογικές εκτροπές που συνεπάγεται η κάθοδος του ανθρώπου από τα δέντρα.
Πιο σύγχρονη, η εύγλωττη παρατήρηση του Melvin Kranzberg: «η τεχνολογία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, πολύ περισσότερο δεν είναι ουδέτερη». [Melvin Kranzberg. The information age: evolution or revolution? Στο Bruce R. Guile (Ed), Information Technologies and Social Transformation, Washington DC, National Academy of Engineering 1985, 50].
Η δράση των ανθρώπων κάνει τη διαφορά.
