(κείμενο,μετάφραση: Χρήστος Χρυσόπουλος)
Η Μαρίνα Τσβετάγιεβα, μια από τις σημαντικότερες ποιητικές φωνές του 20ού αιώνα, ποιήτρια που γεφύρωσε με μοναδικό τρόπο τον μοντερνισμό με τη λυρική συγκίνηση, ολοκλήρωσε τη «Φαίδρα» το 1927 παραδίδοντάς μας μια από τις ψυχολογικά βαθύτερες εκδοχές του μύθου. Η Τσβετάγιεβα τοποθετεί όλη την ιστορία στο παλάτι του Θησέα στην Τροιζήνα και αναγορεύει σε κεντρικό πρόσωπο την Τροφό της Φαίδρας, εγκαθιδρύοντας δυο δραματουργικά δίπολα βασισμένα στη διαλεκτική του έρωτα ανάμεσα σε άντρα και γυναίκα. Το ένα δίπολο είναι ανδρικό: Ιππόλυτος-Θησέας και το δεύτερο (αλλά πρωτεύον) γυναικείο: Φαίδρα-Τροφός.
Στο κέντρο όλων στέκεται, φυσικά, η Φαίδρα.
Το έργο της Τσβετάγιεβα είναι ένα γλωσσικό και ποιητικό αριστούργημα, επιτυγχάνοντας να συγκεράσει το ψυχολογικό βάθος και την ποίηση. Η απολύτως επίκαιρη εκδοχή του μύθου από την Τσβετάγιεβα μας προσκαλεί να συλλογιστούμε τη σχέση ανάμεσα στα φύλα στη σημερινή κοινωνική συνθήκη, την εξουσία της ερωτικής επιθυμίας καθώς και τον ρόλο της μητρότητας.
Γραμμένη από την ίδια την ποιήτρια πρωτίστως για να διαβάζεται –και όχι για να παίζεται επί σκηνής– η «Φαίδρα» έχει πλέον καθιερωθεί στο διεθνές δραματολόγιο. Οι ιδιαιτερότητες που αναγνωρίστηκαν στο έργο το 1927 (ασυνήθιστος χειρισμός του μύθου, ιδιοσυγκρασιακή ποιητική γλώσσα και στίξη) αποτελούν σήμερα αποδείξεις του καινοτόμου ποιητικού οράματος της Τσβετάγιεβα, το οποίο επηρέασε ανεξίτηλα τη ρωσική και την παγκόσμια ποίηση.
Ο μύθος σύμφωνα με τη Μαρίνα Τσβετάγιεβα
Η Φαίδρα ερωτεύεται τον πρόγονό της Ιππόλυτο, γιο του Θησέα από την Αμαζόνα Ιππολύτη, ξακουστό για την ομορφιά του, πιστό στην παρθένα Άρτεμη, τη θεά του κυνηγιού. Τον γνωρίζει για πρώτη φορά στην Τροιζήνα, στο παλάτι του Θησέα. Εκεί είχε στείλει τον Ιππόλυτο ο πατέρας του πριν από τον γάμο του με τη Φαίδρα, ώστε ο μεν Ιππόλυτος να παραλάβει την εξουσία της Τροιζήνας, ενώ τα παιδιά που θα έκανε ο Θησέας με τη Φαίδρα να τον διαδεχτούν στην Αθήνα. Έτσι, θα αποφεύγονταν οι διαμάχες για τη διαδοχή και θα εξασφαλιζόταν η ειρήνη. Εκεί στην Τροιζήνα, στο ιερό της Αφροδίτης, υπήρχε μια μυρτιά, πίσω από την οποία στέκεται η Φαίδρα και βλέπει τον Ιππόλυτο να γλεντοκοπά με τους συντρόφους του στο κυνήγι.
Η Φαίδρα καταλαμβάνεται από σφοδρό πόθο και μετά από την επίμονη πειθώ της αγαπημένης της τροφού, στέλνει στον θετό της γιο ένα γράμμα (γραμμένο από την ίδια την Τροφό), όπου του εξομολογείται τα αισθήματά της και ζητά να τον συναντήσει. Ο Θησέας λείπει από το παλάτι. Ο Ιππόλυτος την αποκρούει σκαιώς και φεύγει από την Τροιζήνα. Η Φαίδρα, συντετριμμένη από την απόρριψη του Ιππόλυτου, αποφασίζει να αυτοκτονήσει και κρεμιέται στη μυρτιά από το ζωνάρι της. Η Τροφός αποφασίζει τότε να πάρει εκδίκηση για τη χαμένη κόρη.
Ο Θησέας επιστρέφει, βρίσκει το παλάτι άδειο, τη γυναίκα του νεκρή και, ακούγοντας την Τροφό να ενοχοποιεί τον Ιππόλυτο για μοιχεία, καταριέται τον γιο του ζητώντας από τον θεϊκό πατέρα του Ποσειδώνα να τον σκοτώσει. Ένας ταύρος βγαίνει τότε από τη θάλασσα υπό τις προσταγές του Ποσειδώνα, συναντά τον Ιππόλυτο να οδηγεί το άρμα του, τα άλογα τρομάζουν, κόβουν τα λουριά που τα συνδέουν με το άρμα, ο Ιππόλυτος τυλίγεται με αυτά και σκοτώνεται πάνω στις πέτρες όπου τον σέρνουν τα άλογα.
Στην τελική σκηνή του έργου, ο Θησέας απαγορεύει να εισέλθει η σωρός του Ιππόλυτου στην Τροιζήνα και αρνείται στον νεκρό γιο του τις ταφικές τιμές – τον θεωρεί ένοχο βαριάς ύβρης. Όμως, την κρίσιμη στιγμή ένας υπηρέτης αποκαλύπτει το γράμμα με το οποίο η Φαίδρα είχε εξομολογηθεί τον έρωτά της. Με αυτόν τον τρόπο, ο ρόλος της τροφού αποκαλύπτεται.
Το έργο κλείνει με τον Θησέα να παραχωρεί συγχώρεση προς όλους, υποδεικνύοντας ότι οι μοίρες των ανθρώπων είναι έρμαια στα χέρια των θεών και ότι ο ίδιος έχασε τον γιο του και τη γυναίκα του επειδή η Αφροδίτη τον εκδικήθηκε για τον τρόπο με τον οποίο είχε εγκαταλείψει στη Νάξο τη δεύτερη γυναίκα του –και αδερφή της Φαίδρας– Αριάδνη.
Η ποιήτρια
Η Ρωσίδα ποιήτρια Μαρίνα Τσβετάγιεβα (1892-1941) γεννήθηκε στη Μόσχα. Εξέδωσε την πρώτη της ποιητική συλλογή το 1910 και λίγο αργότερα εγκατέλειψε τις εγκύκλιες σπουδές της και παντρεύτηκε τον Σεργκέι Έφρον. Το 1922, δηλώνοντας την αντίθεσή της στην Οκτωβριανή Επανάσταση, εγκατέλειψε την πατρίδα της και έως το 1939 έζησε στο εξωτερικό. Όταν επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση, η κόρη της φυλακίστηκε, ο άντρας της εκτελέστηκε και η ίδια τελικά αυτοκτόνησε. Είναι μια από τις σημαντικότερες ποιήτριες του 20ού αιώνα.
ΦΑΙΔΡΑ (απόσπασμα)
Στο συγκεκριμένο απόσπασμα της δεύτερης από τις τέσσερις σκηνές του έργου, η Τροφός εκμαιεύει από τη Φαίδρα το όνομα του αγαπημένου της. Παρακάμπτοντας με επιδεξιότητα το ηθικό ζήτημα ότι ο Ιππόλυτος είναι θετός γιος της Φαίδρας, η Τροφός επιμένει στο γεγονός ότι η Φαίδρα δεν αγαπά τον Θησέα, και την ωθεί να εξομολογηθεί τον πόθο της στον Ιππόλυτο.
Πρόσωπα
Φαίδρα
Τροφός
[…]
Φαίδρα
Πολύ απλά:
είναι ο άντρας μου!
Τροφός
Μόνο μια λέξη κι αυτή βγαλμένη με το ζόρι…
Κάτι άλλο; Τ’ αηδόνια,
ό,τι και να ιδούν στον κήπο,
μόνο να κελαηδάνε ξέρουν.
Τίποτε άλλο;
Άσε με να μιλήσω, λοιπόν.
Ο Θησέας είναι πολύ μεγάλος για σένα.
Φαίδρα, σε ζευγάρωσαν με έναν σκορπιό!
Πάρε εκδίκηση, δεν είσαι ένοχη για τίποτα.
Στο σπίτι του άντρα σου μπήκες νύφη όψιμη,
τελευταία από τις τρεις.
Στο κατώφλι σε συνάντησαν,
εσένα, τη νιοφερμένη τρίτη,
δυο γυναίκες, που δεν είναι
από τον κόσμο ετούτο.
Σε καλωσόρισαν.
Σε πήραν απ’ το χέρι.
Σε έβαλαν στο παλάτι.
«Κι ορίστε», σου είπαν, «Να, ζήσε τώρα τη χαρά του γάμου».
Φαίδρα, κάθε ώρα και στιγμή
περνάει στη σκιά τους.
Ρίχνουν τον ίσκιο τους στη νυφική σου κλίνη.
Τα πάντα σου θυμίζουν ότι
είσαι γυναίκα τρίτη.
Γλιστράν τα πιάτα από τα χέρια σου;
Φταίει της Αμαζόνας η κοφτή ματιά,
μην ψάχνεις άδικα πίσω από τις κουρτίνες!
Παντού, στο σπιτικό και στην αυλή,
τίποτα δεν ξεφεύγει απ’ τη ματιά τους.
Αν το τζάκι ξάφνου σβήσει,
φταίει της Αριάδνης η ανάσα.
Είν’ η καρδιά τους δίχως οίκτο
κι η θέση τους εδώ μέσα αμετακίνητη.
Μικροπαντρεμένη μου εσύ…
με τη Στύγα σε ζευγάρωσαν!
Ποτήρι φέρνεις στα χείλη για να πιεις νερό
κι είναι το ασήκωτο της Αριάδνης κύπελλο.
Τσαμπί σταφύλι φέρνεις στα χείλη,
της Αντιόπης τα δάκρυα γεύεσαι
και της Αριάδνης.
Δυο γουλιές κρασί θέλεις να πιεις,
νιώθεις τη γεύση τη στυφή της Αμαζόνας
και του Θησέα το στόμα το πικρό,
από τη μοίρα πικραμένο.
Σβήνει ο λύχνος σου το βράδυ;
Της Αριάδνης είναι κρυφό σημάδι.
Είν’ οι τοίχοι πνιγηροί και μουχλιασμένοι;
Οι δυο τους καταράστηκαν την κοιλιά σου,
τριτοφερμένη μου.
Ανέγγιχτη σηκώνεσαι από το νυφικό κρεβάτι,
άχρηστη γυναίκα, ανεπιθύμητη, αδειανή!
Οι δυο οχιές την κλίνη σου ματιάσανε.
Γέλιο ποτέ στο σπίτι δεν ακούγεται.
Μονάχα ο θρήνος για το αγέννητο
παιδί της Αριάδνης.
Νεκρό να το θρηνούσε,
πιο γλυκό θα ήτανε το κλάμα της.
Δυο γυναίκες λες; Όχι, δυο οχιές!
Αν ως τώρα, Φαίδρα, το ζωνάρι σου
μένει σφιχτά δεμένο, είναι δουλειά της Αμαζόνας.
Σε ποια λασπωμένη ακτή,
στα χείλη ποιανού βούρκου,
σ’ έριξ’ η τύχη σου!
Κρεβάτι στοιχειωμένο από σημάδια παγωμένα:
τα σχήματα απ’ τις λαγόνες
και τους ώμους των δυονών τους.
Μην κρύβεις το πρόσωπο στα χέρια σου.
Σ’ το λέω, γάμος χωρίς παιδί είναι σκέτη ακολασία.
Φαίδρα
Θα χαιρόμουν αν είχα ένα παιδί.
Μα κι αν δεν έχω, δεν θλίβομαι.
Τροφός
Όποιος χαρά δεν δίνει ούτε χαρά αξίζει,
ούτε παιδιά. «Πληθύνεστε εν αγάπη»,
αυτός είναι ο νόμος για το γένος μας.
Μάνα που σέβας μοναχά για τον πατέρα αισθάνεται
δεν μπορεί στον κόσμο νέα γενιά να φέρει!
Είναι γυναίκα άχρηστη και στέρφα!
Φαίδρα
Σε άκουσα, τώρα σταμάτα, σε παρακαλώ…
Τροφός
Έχεις δίκιο!
Έφτασε η ώρα εγώ να ακούσω εσένα.
Γιατί είναι τόσο χλωμά τα μάγουλά σου;
Με μισή καρδιά τον αγαπάς τον άντρα σου…
Φαίδρα
Είναι γιατί…
Τροφός
Ψέματα!
Σ’ εμένα, στον εαυτό σου,
Σ’ εκείνον, στους άλλους…
Σ’ έχω θηλάσει με το στήθος μου,
μεταξύ μας οι λέξεις περιττεύουν.
Το ξέρω, το νιώθω, το βλέπω, το ακούω,
όλες αυτές οι λύπες είναι μέσα σου βαθιά θαμμένες.
Πρέπει να ζήσεις πέντε φορές πιο έντονα,
να νιώθεις, να αισθάνεσαι
να βλέπεις, να εύχεσαι…
Φαίδρα
Γριά, σαν σαράκι με τρως.
Τροφός
… να λαχταράς, να θέλεις, να τολμάς,
να έχεις το σθένος ν’ αντικρίζεις την αλήθεια.
Φαίδρα
Γριά, δαγκώνεις τη σάρκα ζωντανή!
Τροφός
Κουράστηκα να περιμένω.
Πες το! Ξεστόμισέ το!
Είμ’ ακόμα η παραμάνα,
και είσαι ακόμα το βυζασταρούδι μου.
Πόσο δύσκολη της λέξης η πρώτη συλλαβή!
Ανάμεσα στο στόμα σου και στο στήθος ετούτο,
ανάμεσα σ’ αυτές τις ρώγες, φτωχές μα πρόθυμες,
και στα δικά σου χείλη δεν χωράνε μυστικά.
Πώς να μπορέσουν, σε στήθος και στόμα ανάμεσα,
δυο λαχτάρες να φωλιάσουν: δική σου και δική μου;
Τρέμει της Τροφού το στήθος.
Μυστικά, λύπες, στεναχώριες,
φόρτωσέ τα όλα στην καρδιά μου!
Το στήθος ετούτο βάρος δεν γνωρίζει!
Δίχως περιστροφές,
δίχως πονηριές κι όρκους περίτεχνους.
Είμ’ ακόμα η παραμάνα
κι είσαι ακόμα το βυζασταρούδι μου!
Δες το, είμαι μάνα για σένα κι εσύ κόρη μου.
Υπάρχει κι άλλη φωνή, δίπλα στη φωνή του αίματος:
του γάλακτος η φωνή, ας υπακούσουμε στο γάλα!
Μητέρα δεύτερη, μετά την πρώτη!
Δυο μοίρες κυβερνάνε των ανθρώπων τις ζωές:
του αίματος η φωνή κι η φωνή απ’ το γάλα,
μητρότητα που αναβλύζει απ’ την καρδιά,
και ρέει στα χείλη της κόρης που θηλάζει.
Αν τρέχει μέσα στις φλέβες σου φαρμάκι,
δικό μου το φταίξιμο, εγώ σ’ έχω βυζάξει.
Δεσμός γερός, ως τον τάφο!
Αχ, πού είναι εκείνες οι μέρες τώρα;
Είμ’ ακόμα η παραμάνα,
κι είσαι ακόμα το βυζασταρούδι μου!
Η νύχτα σ’ όλα είναι φτωχή, παρεκτός στις σκέψεις.
Πάρε τώρα τροφή από τη σοφία μου,
όπως κάποτε –γλυκές οι ώρες εκείνες!–
τροφή έπαιρνες με το γάλα μου,
λευκότερο κι από της Αφροδίτης τον αφρό.
Αχ, νιότη μου! Πλεκτάνη γνέφεις
και μόνη εγώ βλέπω τον μίτο!
Φαίδρα
Γριά, παραλογίζεσαι!
Τροφός
Τα όνειρά σου…
Είναι ποτέ για οικογένεια καμωμένα;
Φαίδρα
Γριά, κακογλωσσιές σπέρνεις!
Τροφός
Νομίζεις είναι δικά μου τα κρίματα
αυτά που σε βαραίνουν;
Ότι τα βγάζω απ’ το μυαλό μου;
Αχ, είσαι ακόμα βυζασταρούδι…
Ρώτα τον γιατρό πάνω απ’ την πληγή:
κόβει σύρριζα – καθαρίζει βαθιά.
Ρώτα τον χασάπη πάνω στη σφαγή:
κόβει εύστοχα – σχίζει μια κι έξω.
Βασίλισσά μου, δεν είναι ο βασιλιάς αυτός που ποθείς!
Φαίδρα
Παραμάνα, κόβεις τη σάρκα ζωντανή.
Τροφός
Βασίλισσά μου, δεν είναι ο βασιλιάς αυτός που αγαπάς!
Φαίδρα
Παραμάνα, κόβεις τη σάρκα ζωντανή.
Σε εκλιπαρώ!
Σταμάτα επιτέλους!
Τροφός
Φαίδρα, το όνομα!
Τέλειωσαν πια τα παρακάλια.
Δεν είμαι πια η παραμάνα,
ούτε εσύ το βυζασταρούδι μου!
Όλο το γάλα μου, λοιπόν, πήγε στα χαμένα;
Στο χώμα χύθηκε;
Ή μήπως είναι από τόσο ταπεινή γενιά,
και να τον ονομάσεις είναι αβάσταχτο;
Φαίδρα
Εκείνος, από ταπεινή γενιά;
Όχι δα! Υψηλή, πιο υψηλή απ’ όλες!
Τροφός
Χμ. Μήπως είναι τεμπέλης;
Μήπως με τη γυναίκα του πλαγιάζει ο δειλός,
ενώ οι άλλοι άντρες φεύγουνε στον πόλεμο,
κι αυτός μεθάει με λυμένο το ζωνάρι;
Φαίδρα
Πολύ νέος είναι για να παντρευτεί,
πολύ θαρραλέος για να μένει άπραγος.
Όταν ηχήσουν του πολέμου οι σάλπιγγες,
θα ’ναι ο πρώτος που θα τρέξει στη μάχη.
Τροφός
Άνανδρος δεν είναι λες, αυτό θα ήταν, αληθινά, ντροπή.
Δούλος λες δεν είναι, ούτε ταύρος για σφαγή.
Σταμάτησε το μυαλό μου! Κάποιος θεός τότε;
Όποιος κι αν είναι, δεν είναι δα και τόσο τρομερό,
εκτός κι αν είναι ο γιος σου ο ίδιος!
Φαίδρα
Ο θετός μου γιος.
Ο γιος του βασιλιά.
Τέλος. Πέταξε το μυστικό.
Μόνο σε παρακαλώ μην προφέρεις τ’ όνομά του…
Στ’ άκουσμά του δεν θ’ αντέξω.
Τροφός
Μιλιά δεν θα βγάλω από το στόμα!
Γιατί, αγαπημένη μου, το έκρυψες
από την πιστή σου παραμάνα;
Θεσπέσιος θα είναι ο δεσμός ανάμεσά σας.
Φαίδρα
Από τον εαυτό μου κρυβόμουν.
Τροφός
Κι οι θεοί ακόμα θα σας ζηλέψουν!
Πάει καιρός που ομολόγησες την αγάπη σου;
Φαίδρα
Με ένα φλεγόμενο δαδί,
μαζί με τη Φαίδρα,
θα κάψουν και το μυστικό της.
Τροφός
Πρόσεξε μην αποκαλυφθείς!
Φαίδρα
Ντροπή που δεν τη χωράει ανθρώπου νους!
Και στη σκέψη μόνο,
το μέτωπό μου κοκκινίζει…
Τροφός
Τι πιο απλό;
Διάλεξε μια ώρα που όλα κρύβονται εύκολα:
και το πρόσωπο και η ντροπαλοσύνη.
Διάλεξε τη λόχμη την πυκνότερη.
Η νυχτιά και τα χαμόκλαδα
κάνουν καλή κρυψώνα.
Φαίδρα
Εγώ;
Με κείνον;
Στο δάσος;
Τροφός
Θα σου δείξω εγώ το μονοπάτι.
Φαίδρα
Δεν αντέχω να διαβώ αυτό το μονοπάτι.
Ένα βήμα και με κυκλώνει το σκοτάδι!
Ένα βήμα και πέφτω πεθαμένη.
Τροφός
Μπορείς!
Την πιο ήσυχη ώρα…
Φαίδρα
Δεν αντέχω ν’ ακούσω λόγια ερωτικά
από τέτοια χείλη αμόλυντα.
Ήχος αβάσταχτος. Ήχος ανήκουστος.
Τροφός
Αγαπάς και τα αγνά αισθήματα σπανίζουν.
Την πιο ήσυχη ώρα…
Φαίδρα
Ασυναρτησίες. Καρδιά μου, μην ακούς!
Τροφός
… την ώρα εκείνη που πολλά έχει δει,
την ύστατη ώρα, τη δική μας ώρα!
Τη μόνη της ημέρας ώρα που ψέματα δεν λέγονται.
Και διάλεξε τον θάμνο τον πυκνότερο,
την πιο απόκρημνη πλαγιά…
Φαίδρα
Το χορτάρι, τα φύλλα…
Ούτε εκείνα θα τ’ αντέξουν!
Τροφός
Δεν είσαι σ’ ετούτα μαθημένη!
Κουράγιο! Θα τα καταφέρεις!
Δεν είσαι μ’ αυτό το αγόρι ερωτευμένη;
Λοιπόν, πάρε την πιο βαθιά ανάσα,
την πιο ήρεμη, γεμάτη ανάσα και…
Φαίδρα
Μα, δεν μπορώ καθόλου ν’ ανασάνω!
Ποια δύναμη! Ποια χέρια! Ποια πόδια! Ποια νεύρα!
Το στόμα μου να μιλήσει δεν μπορεί!
Το στήθος μου θα σπάσει!
Μια συλλαβή και χάνομαι στα Τάρταρα!
Δεν υπάρχουν λέξεις να μιλήσω!
Τροφός
Υπάρχει μια! Η πιο απλή απ’ όλες!
Και μέσα της χωρούν τα πάντα!
Φαίδρα
Με θες, λοιπόν, χειρότερα κι από νεκρή;
Με θες ατιμασμένη;
Τροφός
Χείλη με χείλη στους θάμνους της μυρτιάς!
Σήμερα! Αμέσως! Φαίδρα!
Φαίδρα
Μάγισσα!
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Σύντομα θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Νεφέλη ένα από τα σημαντικότερα ποιητικά έργα του περασμένου αιώνα: ο μύθος της Φαίδρας, όπως τον έπλασε σε ποιητικό θέατρο η Μαρίνα Τσβετάγιεβα. Το έργο μετέφρασε ο Χρήστος Χρυσόπουλος με την αρωγή της Έλενας Ριζίκοβα και ανέβηκε την περασμένη χρονιά στο Θέατρο Σημείο, σε σκηνοθεσία Νίκου Διαμαντή. Μέσα στους επόμενους μήνες θα κυκλοφορήσει το έργο από τη σειρά «Η γλώσσα του θεάτρου» των Εκδόσεων Νεφέλη, με επίμετρο της διευθύνουσας τη σειρά Δήμητρας Κονδυλάκη.
info: Μαρίνα Τσβετάγιεβα, «Φαίδρα» (Υπό έκδοση), Μετάφραση: Χρήστος Χρυσόπουλος, Επιμέλεια: Έλενα Ριζίκοβα, Εκδόσεις Νεφέλη
