του Δημήτρη Σωκιαλίδη
Η υπομονή, η ηρεμία, η καλοσύνη, η ενσυναίσθηση, η ικανότητα συνεργασίας είναι χαρακτηριστικά που όλοι, γονείς και παιδαγωγοί, θέλουν να έχουν τα παιδιά και οι μαθητές τους. Μήπως όμως τελικά είναι «δεξιότητες» που μπορούν να διδαχθούν με βάση τη νευροεπιστήμη; Είναι δυνατό με την βοήθεια της καινούργιας γνώσης και τις τεχνικές Κοινωνικής και Συναισθηματικής Μάθησης (Social and Emotional Learning)1 να μεγαλώσουμε υπεύθυνους πολίτες με σωστά απαρτιωμένους (integrated) εγκεφάλους και να οδηγηθούμε στο μέλλον σε κοινωνίες, την ύπαρξη των οποίων δεν μπορούσαμε καν να φανταστούμε μέχρι σήμερα;
Τα τελευταία χρόνια έχουν κυκλοφορήσει αξιόλογα βιβλία που στέκουν στο πλευρό των προβληματισμένων γονιών, οι οποίοι πέρα από την προσπάθειά τους να ανταποκριθούν στα προβλήματα της ζωής εν κρίσει, πασχίζουν να επιτελέσουν και τον άθλο να μεγαλώσουν παιδιά που θα γίνουν ευτυχισμένα, ανεξάρτητα και επιτυχημένα.
«Η ζωή είναι μια πορεία από την πλήρη εξάρτηση στην πλήρη ανεξαρτησία. Και για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός είναι ουσιαστικός ο ρόλος που παίζουν ο μπαμπάς και η μαμά»1.
Υπάρχουν δύο βασικές προσεγγίσεις στη βιβλιογραφία που παρουσιάζεται στο σημείωμα αυτό: Η πρώτη αντλεί από την ψυχανάλυση και προέρχεται από πολύπειρους επαγγελματίες ψυχαναλυτές. Βασίζεται στην φροϋδική θεωρία διαμόρφωσης της προσωπικότητας κυρίως μέσα από την εξέλιξη του οιδιπόδειου συμπλέγματος και μέσα από την επαρκή μητρική και πατρική λειτουργία. Η μητρική λειτουργία προσφέρει στο παιδί την αδιαπραγμάτευτη αγάπη της μητέρας που θα του προσδώσει και την βασική εμπιστοσύνη και αυτοεκτίμηση. Η πατρική λειτουργία απομακρύνει σταδιακά το παιδί από τον σύνδεσμο με την μητέρα και το οδηγεί στην ανεξαρτησία και την κοινωνία. Αυτή η προσέγγιση, μάλιστα, θεωρεί ότι η εφηβεία είναι δύσκολη επειδή ο έφηβος στην πορεία του προς την ανεξαρτησία αναγκάζεται να αντιμετωπίσει το πένθος της απώλειας της παιδικής ηλικίας.
Η δεύτερη προσέγγιση αντλεί από τις γνώσεις για τη λειτουργία και ανάπτυξη του εγκεφάλου που έχουν προέλθει από την εντυπωσιακή ανάπτυξη της νευροεπιστήμης τις τελευταίες δεκαετίες. Βασίζεται στην πλαστικότητα του εγκεφάλου. Στη διαπίστωση ότι ο εγκέφαλος είναι πολύ «πλαστικός», κυρίως κατά την ανάπτυξη αλλά και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, καθώς διαμορφώνεται από την εμπειρία. Αποτελείται από πολλά διαφορετικά μέρη τα οποία αλληλοεπιδρώντας μεταξύ τους προσδιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, αισθανόμαστε και συμπεριφερόμαστε.
Η ανάπτυξη όμως του εγκεφάλου είναι μια μακρόχρονη διαδικασία. Διαφορετικά μέρη του αναπτύσσονται σε διαφορετικές ηλικίες. Ένα από τα πιο σημαντικά από αυτά, ο προμετωπιαίος φλοιός, υπεύθυνος για αυτό που γενικότερα αποκαλούμε «ωριμότητα», ολοκληρώνει την ανάπτυξή του στην ηλικία των 25 περίπου ετών. Δεν είναι μια απλή διαδικασία. Σκεφτείτε πόσα χρόνια χρειάζονται για να μάθουμε να βλέπουμε, να περπατάμε, να μιλάμε. Μέσα από την καθημερινή εμπειρία τα αντίστοιχα νευρωνικά δίκτυα πρέπει να αναπτυχθούν, να ρυθμιστούν και να συντονιστούν. Αναλογιστείτε, επίσης, πόσα χρόνια χρειάζονται για να μάθουμε ένα μουσικό όργανο. Πόσο χρόνο, άσκηση και προσπάθεια για να αναπτύξουμε τα νευρωνικά δίκτυα που θα χρειαστεί να κινήσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια και ταχύτητα τα δάκτυλά μας έτσι ώστε π.χ. να αποδώσουμε ικανοποιητικά το «Rondo alla Turca» του Μότσαρτ στο πιάνο. Κατά τον ίδιον τρόπο, μία και μόνη αγκαλιά γεμάτη αγάπη δεν αρκεί για να νιώσει το παιδί μας την αίσθηση ότι το αγαπούν και να αναπτύξει την αυτοεκτίμηση και βασική εμπιστοσύνη που προέρχεται από αυτή.
Είναι εντυπωσιακό το πόσο συγκλίνουν τα συμπεράσματα και οι συμβουλές των δυο προσεγγίσεων. Και οι δύο τονίζουν τα ακόλουθα:
Την σημασία της αδιαπραγμάτευτης αγάπης κατά τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης του παιδιού, απαραίτητη για την απόκτηση της βασικής εμπιστοσύνης, της αυτοπεποίθησης, της αυτοεκτίμησης και της ψυχικής υγείας.
Τη θεμελιώδη σημασία της επιβολής ορίων από τους γονείς που ενώ φαινομενικά εκνευρίζουν τα παιδιά και τους εφήβους, φαίνεται ότι τα ίδια τα αποζητούν για να επιβάλουν μια τάξη στην ασυνείδητη συναισθηματική αστάθειά τους.
Την αξία της αναγνώρισης, ονομασίας και ελέγχου των συναισθημάτων.
Τη σημασία της επικοινωνίας, συναισθηματικής και λεκτικής, μεταξύ γονιών και παιδιών. «Πείτε την ιστορία ξανά και ξανά και ξανά», λέει ο νευρολόγος «Να μιλάτε και να μιλάτε και να μιλάτε», λέει ο ψυχολόγος.
Η μία προσέγγιση συμπληρώνει την άλλη. Η παλαιότερη από τις δυο, η ψυχαναλυτική, φαίνεται να υπερέχει λόγω μακράς εμπειρίας, στην αντιμετώπιση ειδικών προβληματικών συμπεριφορών όπως π.χ. ένα παιδί που ξαφνικά αρχίζει να βρέχει το κρεβάτι του την νύχτα ενώ έχουν περάσει χρόνια από τότε που ήλεγχε τους σφικτήρες του. Η νεότερη νευρολογική προσέγγιση φαίνεται να ανοίγει νέους δρόμους στην ανατροφή υγειών και ανεξάρτητων ανθρώπων μέσα από την γνώση της επίδρασης της εμπειρίας στην σωστή διαμόρφωση του εγκεφάλου.
Την πρώτη προσέγγιση εκπροσωπούν ο Joseph Knobel Freud, δισέγγονος του πατέρα της ψυχανάλυσης Sigmund Freud και γνωστός κλινικός ψυχολόγος και ψυχαναλυτής παιδιών εφήβων και ενηλίκων, και ο Patrick Delaroche γνωστός παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής.
Ο Joseph Knobel Freud υπογράφει δύο βιβλία, Γονείς. Μια διαρκής πρόκληση το οποίο επικεντρώνεται στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γονείς με τα μικρά παιδιά και Γονείς και Έφηβοι. Μια διαρκής σύγκρουση, το οποίο επικεντρώνεται στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γονείς με τους εφήβους. Ο Joseph Knobel Freud με ένα απλό λόγο που ρέει σαν ευχάριστη αφήγηση, χωρίς την παραμικρή αναφορά σε κάποιο επιστημονικό ή ψυχαναλυτικό όρο, καταφέρνει να αγγίξει όλα τα πιθανά προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζουν οι γονείς με τα παιδιά και τους εφήβους τους πειστικά και χωρίς ίχνος διδακτισμού.
Ο Patrick Delaroche με το βιβλίο του Γονείς οι έφηβοι σας έχουν ανάγκη. Πώς να ξεπεράσετε τον σκόπελο μαζί επικεντρώνεται στα προβλήματα της εφηβείας. Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται σε ένα από τα βασικά προβλήματα της εφηβικής συμπεριφοράς (π.χ. Τι είναι εφηβεία; Η εμπειρία της βίας, Οι φίλοι υπεράνω όλων; κ.ο.κ). Κάθε θέμα αναλύεται με βάση ερωτήσεις και απαντήσεις. Το βιβλίο έχει πολλές σημαντικές και διαφωτιστικές παρατηρήσεις που οδηγούν τον αναγνώστη βαθύτερα στον προβληματισμό γύρω από την εφηβεία. Δεν είναι όμως τόσο εύκολο και απλό όσο αφήνει να εννοηθεί ο τίτλος και η δομή του. Φαίνεται να απευθύνεται σε κατά τι πιο ενημερωμένους περί τα της ψυχανάλυσης γονείς.
Την δεύτερη προσέγγιση εκπροσωπούν η Nicola Morgan, ο Daniel Siegel, η Tina Payne Bryson και η Δρ. Χρυσή Χατζηχρήστου.
Η Nicola Morgan, έμπειρη παιδαγωγός και συγγραφέας που έχει εντρυφήσει πολλά χρόνια στην νευροεπιστήμη, υπογράφει το Φταίει ο Εγκέφαλός μου. Ο εκπληκτικός εγκέφαλος των εφήβων αποκαλύπτεται που απευθύνεται στους ίδιους τους εφήβους, τους γονείς τους και τους εκπαιδευτικούς. Κάθε ένα από τα έξι κεφάλαια ξεκινά με μια πολύ γλαφυρή και διασκεδαστική αφήγηση ενός επεισοδίου από την καθημερινή ζωή του εφήβου, όπου αναδεικνύεται η ιδιόμορφη συμπεριφορά του και ο προβληματισμός όλης της οικογένειας. Ακολουθούν μια περιγραφή για το τι συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο του εφήβου, που εξηγεί αυτή την συμπεριφορά, οι διάφορες θεωρίες, που από μόνες τους ή και όλες μαζί ταυτόχρονα εξηγούν αυτό το φαινόμενο, πληροφορίες και συμβουλές για το πώς μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει τέτοιες καταστάσεις ή πού μπορεί να αναζητήσει περαιτέρω βοήθεια και τέλος ένα τεστ μέσα από το οποίο και ο έφηβος και ο ενήλικος μπορούν να νιώσουν σε μεγαλύτερο βάθος και να συνειδητοποιήσουν τις διαφορές τους. Ένα πολύ καλό βιβλίο για να συνειδητοποιήσουν όλοι πως η εφηβική συμπεριφορά δεν σκοπεύει να εκνευρίσει τους γονείς αλλά αποτελεί μια φυσιολογική διαδικασία ωρίμανσης του εγκεφάλου.
Ο Daniel Siegel καθηγητής ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας και η Tina Payne Bryson ψυχοθεραπεύτρια με έμφαση στον αναδυόμενο τομέα της διαπροσωπικής νευρολογίας με το βιβλίο τους Τι Συμβαίνει στον Εγκέφαλό του. 12 Επαναστατικές Στρατηγικές για να Μεγαλώσετε Παιδιά με Ολοκληρωμένη Νοητική και Συναισθηματική Ανάπτυξη μετατρέπουν τις καινούργιες γνώσεις για τον εγκέφαλο σε 12 στρατηγικές για να αντιμετωπίσετε την σταδιακή ανάπτυξη των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου και να μπορέσετε να τις απαρτιώσετε (integrate) σε ένα ορθά συντονισμένο εγκέφαλο που θα επιτρέψει στα παιδιά σας να γίνουν ευτυχισμένα, ανεξάρτητα και επιτυχημένα. Η παρουσίαση των προβλημάτων που προκύπτουν από την διαφορετική ανάπτυξη των μερών του εγκεφάλου είναι εξαιρετικά απλή. Τα παραδείγματα άφθονα και εξαιρετικά πειστικά. Στοχεύει σε γονείς με παιδιά από 0 έως 12 χρονών, αλλά εκ των πραγμάτων οι στρατηγικές αφορούν και τους γονείς αλλά και τους εφήβους.
Τέλος σε αυτή την κατεύθυνση και ειδικά για τους εκπαιδευτικούς υπάρχει και το πολύ ενδιαφέρον πρόγραμμα «Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο Σχολείο». Ο σχετικός φάκελος περιέχει θεωρία και δραστηριότητες για το σχολείο. Αναπτύχθηκε από το Κέντρο Έρευνας και Εφαρμογών Σχολικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΚΕΣΧΟΨΥ) µε επικεφαλής την καθηγήτρια Σχολικής Ψυχολογίας Δρα Χρυσή Χατζηχρήστου. Σκοπός του προγράμματος είναι η άσκηση βασικών «δεξιοτήτων» σε σημαντικά θέματα όπως η επικοινωνία, η γνώση του εαυτού, η αναγνώριση, η έκφραση και διαχείριση συναισθημάτων και η αποδοχή της διαφορετικότητας. Απαντάται, έτσι, με τον καλύτερο και πιο πρακτικό τρόπο το αρχικό ερώτημα που θέσαμε. Φαίνεται ότι τα χαρακτηριστικά αυτά είναι «δεξιότητες» που μπορεί να διδαχθούν αποτελεσματικά με βάση τις αρχές της νευροεπιστήμης και ότι αυτό μπορεί να αποδειχτεί και εργαστηριακά2. Αξίζει να αξιοποιηθεί το θαυμάσιο αυτό παιδαγωγικό υλικό στα σχολεία.
Ας σημειωθεί ότι στις 8 Σεπτεμβρίου, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, στην αίθουσα Αντώνη Τρίτση, θα μιλήσει με το κοινό ο Joseph Knobel Freud και θα συζητήσει με τον γράφοντα. Η είσοδος είναι ελεύθερη για το κοινό.
https://athens2018.gr/drasis_kai_ekdilosis/joseph-knobel-freud/
Σημειώσεις:
- Γονείς. Μια διαρκής πρόκληση. Joseph Knobel Freud. Εκδόσεις Πατάκη 2015 σελ. 11.
- Richard Davidson: The Heart-Brain Connection: The Neuroscience of Social, Emotional, and Academic Learning: https://youtu.be/o9fVvsR-CqM
ΙNFO
- Γονείς. Μια διαρκής πρόκληση. Joseph Knobel Freud. Εκδόσεις Πατάκη 2015.
- Γονείς και Έφηβοι. Μια Διαρκής Σύγκρουση. Joseph Knobel Freud. Εκδόσεις Πατάκη 2015.
- Γονείς οι έφηβοι σας έχουν ανάγκη. Πώς να ξεπεράσετε τον σκόπελο μαζί. Δρ. Πάτρικ Ντελαρός Εκδόσεις Πατάκη 2012.
- Φταίει ο Εγκέφαλός μου. Ο εκπληκτικός εγκέφαλος των εφήβων αποκαλύπτεται. Νίκολα Μόργκαν. Εκδόσεις Πατάκη 2018.
- Τι Συμβαίνει στον Εγκέφαλό του. 12 Επαναστατικές Στρατηγικές για να Μεγαλώσετε Παιδιά με Ολοκληρωμένη Νοητική και Συναισθηματική Ανάπτυξη (The Whole–Brain Child). Ντανιελ Τζ. ΣΙΓΚΕΛ, ΤΙΝΑ ΠΕΫΝ ΜΠΡΑΫΣΟΝ. Εκδόσεις Πατάκη 2018.
- Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο Σχολείο. Πρόγραμμα για την προαγωγή της ψυχικής υγείας & της μάθησης στη σχολική κοινότητα. Εκπαιδευτικό Υλικό ΙΙΙ Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επιστημονική Επιμέλεια: Χρυσή Γ. Χατζηχρήστου. ΕΚΠΑ. Εκδόσεις Τυπωθύτω – Γιώργος Δαρδανός 2011.
