Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου.
Οι αναγνώσεις μπορεί κάποτε να μας οδηγήσουν στους πιο απροσδόκητους συνδυασμούς. Διάβασα πριν από μερικές δυο βιβλία το ένα πίσω από το άλλο: πρώτα το θεατρικό έργο του Τίμοθι Ντέιλι «Άνθρωπος στη σοφίτα» (μετάφραση Γλύκα Στόιου, εκδόσεις Βακχικόν), που παρουσιάζεται στο θέατρο «Αγγέλων Βήμα», κι ύστερα το δοκίμιο του Τόμας Μαν «Αυτός ο πόλεμος» (μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επίμετρο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, εκδόσεις Πόλις). Η ιστορία που ξεδιπλώνει επί σκηνής ο Ντέιλι είναι η ιστορία ενός παντρεμένου ζευγαριού στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ζευγάρι ζει στο Έλμσχορν της ναζιστικής Γερμανίας και προσφέρει καταφύγιο σε έναν Εβραίο. Ο πόλεμος τελειώνει, αλλά το ζευγάρι αποφασίζει να μην του αποκαλύψει την αλήθεια, καθώς εξακολουθεί να έχει ανάγκη από την οικονομική του βοήθεια. Αποκομμένος από τον έξω κόσμο και ευγνώμων στο αντρόγυνο, ο Εβραίος μένει κρυμμένος στη σοφίτα του σπιτιού από τον Απρίλιο έως και τον Νοέμβριο του 1945 (όσο κι αν μοιάζει απίστευτο, το περιστατικό είναι πραγματικό).
Το δοκίμιο του Μαν αναφέρεται επίσης στη ναζιστική Γερμανία, αλλά αυτή τη φορά πρωταγωνίστρια είναι η Γερμανία της αυγής του πολέμου. Ο Μαν γράφει το κείμενό του το 1939, όταν η επέλαση του ναζισμού στην Ευρώπη βρίσκεται προ των πυλών και ο Χίτλερ έχει προλάβει να καταγοητεύσει ένα συντριπτικά μεγάλο κομμάτι του γερμανικού λαού, που αναζητεί στα απατηλά του λόγια την παρηγοριά για τις αλλεπάλληλες στρατιωτικές ήττες οι οποίες έχουν προηγηθεί. Ο Χίτλερ και όλα τα μέλη της ηγετικής ομάδας των Ναζί μπαίνουν απροκάλυπτα στο στόχαστρο του Μαν, εκείνο όμως που τον φέρνει στα όρια της απόγνωσης, ανεβάζοντας κατακόρυφα τον δείκτη της απαισιοδοξίας του, είναι η κατάσταση των Γερμανών, οι οποίοι δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν πως η επιθετικότητα της χώρας τους απέναντι στους υπόλοιπους (πλην εννοείται των Ιταλών) Ευρωπαίους, θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή, επιβαρύνοντας με οικτρές συνέπειες την καθημερινή τους ζωή. Πρόκειται για τις συνέπειες τις οποίες υφίσταται το ζευγάρι του Ντέιλι, που θα δώσει μέχρις εσχάτων –και χωρίς κανέναν ψυχολογικό φραγμό- τον αγώνα της επιβίωσης.
Και να πώς ένας γερμανός μυθιστοριογράφος του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, που είναι και μάρτυρας εποχής, κι ένας θεατρικός συγγραφέας του καιρού μας, που έχει φτάσει στις θεατρικές σκηνές της Γηραιάς Ηπείρου από την Αυστραλία, καταλήγουν στο ίδιο σημείο: στη συναίνεση την οποία προσέφερε στη ναζιστική κυριαρχία ο γερμανικός πληθυσμός, στην απολίτικη αποδοχή εκ μέρους του (όπως σπεύδει να το τονίσει ο Μαν) ενός καθεστώτος το οποίο εξαθλίωσε την καθημερινότητά του, οδηγώντας τον στα όρια της αντοχής του.
Το θέμα, βεβαίως, δεν είναι καινούργιο και έχει κατ’ επανάληψη απασχολήσει τόσο τη λογοτεχνία όσο και την ιστορική επιστήμη. Είναι εντυπωσιακό, παρόλα αυτά, να διαπιστώνει κανείς τη διάρκεια και την επιμονή του μέσα στον χρόνο, ιδίως αν πάρει την αφορμή από δύο συγγραφείς που δεν έχουν την πρόθεση ούτε να καταγγείλουν ούτε να απορρίψουν, αλλά, πρωτίστως, να κατανοήσουν και να εξηγήσουν: ο ένας προβλέποντας με εκπληκτική ακρίβεια το ιστορικό μέλλον, ο άλλος αποτιμώντας μακριά από οιαδήποτε ηθικολογία το ιστορικό παρελθόν – ένα παρελθόν που τα τελευταία χρόνια τείνει ατυχώς να γίνει ξανά το φάντασμα που πλανάται πάνω από την Ευρώπη, απειλώντας τους πάντες.
INFO:
α. Τίμοθι Ντέιλι «Άνθρωπος στη σοφίτα»,μετάφραση Γλύκα Στόιου, εκδόσεις Βακχικόν
β. Τόμας Μαν «Αυτός ο πόλεμος», μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επίμετρο: Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, εκδόσεις Πόλις
