Συνέντευξη στον Θανάση Μήνα.
Το μυθιστόρημα του Αντρέι Κούρκοφ Ο τελευταίος έρωτας ενός Ουκρανού προέδρου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον Καστανιώτη (σε μτφ. της Σταυρούλας Αργυροπούλου), εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Ουκρανία το 2004, στη διάρκεια της επονομαζόμενης Πορτοκαλί Επανάστασης. Έξι περίπου μήνες μετά την κυκλοφορία του βιβλίου έγινε απόπειρα δολοφονίας κατά του ηγέτη της αντιπολίτευσης, του φιλοδυτικού πρώην προέδρου Βίκτορ Γιουσένκο, ο οποίος έπεσε θύμα δηλητηρίασης – στις σελίδες του βιβλίου του Κούρκοφ γίνεται επίσης απόπειρα δολοφονίας κατά του «προέδρου», με τη μόνη διαφορά ότι, αντί για τη μέθοδο της δηλητηρίασης, οι αντίπαλοί του προσπαθούν να προκαλέσουν βλάβη στην τεχνητή καρδιά του. Μετά την απόπειρα κατά του Γιουσένκο, δύο αξιωματούχοι των μυστικών υπηρεσιών πλησίασαν τον Κούρκοφ σε κάποιο εστιατόριο του Κιέβου και του ζήτησαν εξηγήσεις σχετικά με τον αν συνδέεται η απόπειρα κατά του Γιουσένκο με τα όσα περιγράφονται στο βιβλίο. «Ήταν μια συζήτηση σε φιλικό κλίμα» αρκείται να σχολιάσει χαμογελώντας ο Κούρκοφ. Τον συνάντησα στο μπαρ του ξενοδοχείου όπου διέμενε στα Εξάρχεια κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα.
Ο Κούρκοφ πήρε ενεργά μέρος στην Πορτοκαλί Επανάσταση, την οποία και έζησε στους δρόμους. Χρησιμοποίησε ως βάση του ένα βιβλιοπωλείο στην κεντρική πλατεία του Κιέβου, όπου οργάνωσε συζητήσεις και πρόσφερε κονιάκ και τσάι στους διαδηλωτές που πάγωναν από το κρύο. «Ήταν εξαιρετικές στιγμές» λέει ο Κούρκοφ. «Η ατμόσφαιρα ήταν πολύ χαλαρή. Ήταν σημαντικό που οι άνθρωποι διαδήλωναν για τα δικαιώματά τους, αν και μάλλον ενδόμυχα συνειδητοποίησαν πολύ γρήγορα ότι δεν θα είχε ως αποτέλεσμα το ξεκαθάρισμα της παλιάς τάξης πραγμάτων, όπως είχαμε αρχικά ελπίσει. Όμως ήταν σημαντικό το ότι οι άνθρωποι στην Ουκρανία είχαν αποβάλλει για πρώτη φορά το φόβο τους για τις μυστικές υπηρεσίες και την αστυνομία. Συνειδητοποίησαν ότι μπορούσαν να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους».
Ο Κούρκοφ γεννήθηκε στο Λένινγκραντ στις 23 Απριλίου του 1961. Έζησε από μικρός στο Κίεβο, όπου είχε εγκατασταθεί η οικογένειά του. Ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός και η μητέρα του γιατρός. Σπούδασε ξένες γλώσσες (σήμερα μιλά έντεκα) και βιοπορίστηκε διαδοχικά ως δεσμοφύλακας (στις φυλακές Οδησσού), δημοσιογράφος, κάμεραμαν και σεναριογράφος. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι άρχισε να γράφει ιστορίες σε ηλικία επτά ετών. Νεαρός, έγραψε επίσης ποιήματα που αναφέρονταν στον Λένιν.
Το πρώτο μυθιστόρημα του Κούρκοφ δημοσιεύθηκε δύο εβδομάδες πριν από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Τα επόμενα τρία βιβλία του ήταν αυτοεκδόσεις, τις οποίες χρηματοδότησε με δανεικά από τους φίλους του, ενώ εισήγαγε (με…περίεργα μέσα) φθηνό χαρτί από το Καζακστάν. Οργάνωσε μάλιστα ο ίδιος τη διανομή και την πώληση των βιβλίων του σε υπαίθριους πάγκους. Τα έργα του γνώρισαν εξαρχής -απροσδόκητη ίσως- επιτυχία.
Μέχρι σήμερα έχει γράψει δεκατρία μυθιστορήματα, μία συλλογή διηγημάτων και πέντε βιβλία για παιδιά. Όλα του σχεδόν τα βιβλία είναι γραμμένα στη μητρική του γλώσσα, τα ρωσικά. Μέχρι σήμερα έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες. Άρθρα του δημοσιεύονται συχνά σε εφημερίδες και περιοδικά, με μεγαλύτερη συχνότητα από τότε που ξέσπασε η ουκρανική κρίση. Στα ελληνικά κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη τα μυθιστορήματά του Οι πιγκουίνοι δεν πεθαίνουν απ’ το κρύο (2008), Ο φίλος του μακαρίτη (2011) και το πρόσφατο Ο τελευταίος έρωτας ενός Ουκρανού προέδρου.
Στο τελευταίο του αυτό βιβλίο ο Κούρκοφ περιγράφει τη ζωή ενός νεαρού πολίτη, που κατορθώνει πέρα από κάθε πρόβλεψη ή προσδοκία να αναρριχηθεί στο ανώτερο αξίωμα της χώρας του. Ο συγγραφέας οργανώνει την αφήγηση σε πολλαπλούς χρόνους (1983, 1990, 1992, 2004, 2015 κ.ο.κ), που εναλλάσσονται ταχύτατα, ακόμα και στην ίδια σελίδα. Αυτό τον βοηθά στο να εξερευνήσει, πέρα από τη ζωή και τις περιπέτειες του κεντρικού ήρωά του, τη διαδικασία της μετάβασης από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης στα καθεστώτα που επικρατούν σήμερα στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Ο Κούρκοφ υπογραμμίζει ότι πολλές από τις στρεβλώσεις που κυριαρχούν σήμερα στη δημόσια ζωή αυτών των χωρών εδράζονται σε κατάλοιπα, σε νοοτροπίες που καλλιεργήθηκαν κατά τη σοβιετική εποχή (της περιόδου της παρακμής της, έστω), οι οποίες ουδέποτε ξεπεράστηκαν. Περιγράφει επίσης διεξοδικά το πέρασμα της νομής της εξουσίας από την πάλαι ποτέ κομματική νομενκλατούρα στις σημερινές οικονομικές ολιγαρχίες, οι οποίες ενίοτε σχετίζονται με το οργανωμένο έγκλημα. Ο Κούρκοφ γράφει γενικά με χιούμορ, που σε σημεία είναι πολύ καυστικό ή ακόμα και ξεκαρδιστικό. Το ίδιο πηγαίο χιούμορ χαρακτηρίζει και τον προφορικό του λόγο, ο οποίος είναι άνετος και χειμαρρώδης. Μοιραία, η κουβέντα μας περιστρέφεται γύρω από τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στην Ουκρανία.
Γεννηθήκατε στην Αγία Πετρούπολη, αλλά μεγαλώσατε και ζείτε στο Κίεβο. Οι διαφορές στο θέμα της εθνοτικής ταυτότητας σας φαίνονταν σημαντικές και πριν από το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης ή, αντιθέτως, απέκτησαν σημασία μόνο μετά τη διάλυση της τελευταίας;
Στη Σοβιετική Ένωση η εθνοτική ταυτότητα δεν είχε σημασία – εκτός και αν ήσουν Εβραίος. Για τους Ρώσους που ζούσαν στην Δυτική Ουκρανία θα μπορούσε να είναι ένα πρόβλημα, δεδομένου ότι στις περιοχές αυτές επικρατούσαν πάντα έντονα αντι-ρωσικά και αντι-πολωνικά αισθήματα. Οπουδήποτε αλλού αισθανόσουν Σοβιετικός πολίτης και τίποτε άλλο. Μόνο μετά το 1991 η εθνοτική ταυτότητα άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στην συνείδηση των ανθρώπων.
Αυτοπροσδιορίζεστε ως Ρώσος, που είναι συγχρόνως Ουκρανός πολίτης. Αντιμετωπίσατε προβλήματα από εθνικιστικούς κύκλους στη χώρα σας από το γεγονός ότι γράφετε στα ρωσικά; Γενικά σας ανησυχεί η έξαρση του εθνικισμού και της ακροδεξιάς στην Ουκρανία;
Ναι, είναι αλήθεια ότι στο παρελθόν τα βιβλία μου προκάλεσαν αντιδράσεις επειδή επέμενα να γράφω στα ρωσικά. Νομίζω όμως ότι έχουν αμβλυνθεί κατά πολύ τα τελευταία χρόνια. Σε ό,τι αφορά την έξαρση του εθνικισμού, το φαινόμενο υπάρχει, δεν πρέπει όμως να το υπερεκτιμάμε. Είναι άδικο να πιστεύουμε ότι το σύνολο των διαδηλωτών κατά του Γιανουκόβιτς στη Δυτική Ουκρανία ήταν εθνικιστές ή ακροδεξιοί. Ας μην ξεχνάμε ότι ανάμεσά τους υπήρχαν και μερικές χιλιάδες ρωσόφωνοι.
Ο Δυτικός Τομέας όμως είναι ακροδεξιά νέο-φασιστική οργάνωση.
Υπάρχουν αυτού του είδους οι εκφράσεις και αυτού του είδους τα μορφώματα, με πιο ακραίο παράδειγμα όπως είπατε τον Δυτικό Τομέα που έχει ακραία εθνικιστικά χαρακτηριστικά. Σε καμιά όμως περίπτωση αυτές οι ομάδες δεν δίνουν τον τόνο. Δεν συνιστούν την πλειοψηφία, όπως υποστηρίζει η ρωσική προπαγάνδα. Το γεγονός αυτό φάνηκε με την εκλογή του Ποροσένκο, που ναι μεν είναι μεγαλοεπιχειρηματίας, να μεν είναι εκπρόσωπος της οικονομικής ολιγαρχίας, όμως είναι μετριοπαθής και δεν έχει κατηγορηθεί για διαφθορά. Όπως είπα, είμαι Ρώσος στην καταγωγή, μητρική μου γλώσσα είναι τα ρωσικά, όμως είμαι Ουκρανός πολίτης. Θέλω λοιπόν να ζω σε μια Ουκρανία που να είναι οι πολίτες της αυτοί που αποφασίζουν για το παρόν και το μέλλον της χώρας. Δεν θα ήθελα να γίνει η χώρα μου σαν τη σημερινή Ρωσία, που είναι ένα δεσποτικό κράτος.
Το τελευταίο σας βιβλίο που έχει μεταφραστεί στα ελληνικά είναι το Ο τελευταίος έρωτας ενός Ουκρανού προέδρου. Σε αρκετές κριτικές που έτυχε να διαβάσω υποστηρίχθηκε ότι στο βιβλίο σκιαγραφείτε ένα διόλου κολακευτικό πορτραίτο του Βλαντιμίρ Πούτιν. Προσωπικά όμως πιστεύω ότι το βιβλίο περισσότερο αφορά στη μετάβαση της κοινωνίας από τη σοβιετική στη μετα-σοβιετική περίοδο και τις αλλαγές, προς το καλύτερο και προς το χειρότερο, που επέφερε αυτή η μετάβαση. Ποια είναι η δική σας γνώμη;
Θα συμφωνήσω μαζί σας. Γι’ αυτό άλλωστε χρησιμοποίησα διαφορετικούς χρόνους στην αφήγηση. Το πορτραίτο του προέδρου σ’ αυτό το βιβλίο θα μπορούσε το ίδιο εύκολα με τον Πούτιν να ανήκει και σε άλλους πολιτικούς ηγέτες που γαλουχήθηκαν στο περιβάλλον της ΕΣΣΔ. Στα τελευταία μου πάντως μυθιστορήματα οι χαρακτήρες είναι ήδη μετα-σοβιετικοί, είναι δηλαδή αυτοί που γεννήθηκαν πολύ αργά για να φέρουν γυμνά τα ίχνη της σοβιετικής νοοτροπίας.
Στο μυθιστόρημα οι πολιτικοί αντίπαλοι του προέδρου οργανώνουν απόπειρα δολοφονίας εναντίον του. Έξι περίπου μήνες μετά την έκδοση του βιβλίου, το ίδιο συνέβη με τον πρώην πρόεδρο της Ουκρανίας Βίκτορ Γιουσένκο. Θα έλεγε κανείς ότι η λογοτεχνία προλαβαίνει την ιστορία…
Ή ότι την εκτιμά σωστά. Δεν χρειάζεται άλλωστε να έχει κάποιος προφητικές ικανότητες για να καταλάβει ότι τέτοιες ενέργειες έχουν συμβεί και μπορούν άνετα να ξανασυμβούν στα κράτη που συνεχίζουν να κουβαλούν ένα κομμάτι από τη σοβιετική πολιτική κουλτούρα. Πέρα από τα πολιτικά ζητήματα που θίγονται στο μυθιστόρημα, αυτό είναι ακόμα ένα μυθιστόρημα περιπέτειας, καθώς και ένα πορτρέτο της μετα-σοβιετικής κοινωνίας.
Στο βιβλίο πάντως ο πρόεδρος δεν παρουσιάζεται κατ’ ανάγκη «κακός»….
Όχι. Δεν θα έλεγα ότι είναι «κακός», περισσότερο είναι ακατάλληλος ως χαρακτήρας για το αξίωμα και τις εξουσίες που έχει. Δεν έχει τις ικανότητες που απαιτούνται και συν τις άλλοις κάνει μια δουλειά που μάλλον δεν θέλει. Τουλάχιστον όμως δεν είναι διεφθαρμένος όπως οι προκάτοχοί του.
Τόσο αυτό το μυθιστόρημα όσο και τα περισσότερα βιβλία σας είναι κωμικοτραγικά, έχουν πολύ χιούμορ, ιδιαιτέρως καυστικό σε ορισμένα σημεία. Είναι αυτός ένας τρόπος για να ελαφρύνετε την ατμόσφαιρα, με δεδομένο ότι ασχολείστε με καταστάσεις που στην πραγματικότητα είναι τραγικές;
Συμφωνώ ότι τα βιβλία μου έχουν χιούμορ, χωρίς όμως να είναι κατ’ ανάγκη καθαρή σάτιρα. Θα έλεγα ότι είμαι κατά βάση ένας ρεαλιστής συγγραφέας, που όμως χρησιμοποιεί μικρές δόσεις σουρεαλισμού – στοιχείου υπαρκτού στις σοβιετικές και μετα-σοβιετικές κοινωνίες. Πιστεύω επίσης ότι το χιούμορ βοηθά τον συγγραφέα στο να αντιμετωπίζει με μεγαλύτερη αποστασιοποίηση τους χαρακτήρες του και τα γεγονότα που περιγράφει.
Πότε αποφασίσατε να γίνετε συγγραφέας;
Σε νεαρή ηλικία. Κυρίως επειδή νόμιζα ότι οι συγγραφείς δεν χρειάζονται να πηγαίνουν στη δουλειά νωρίς κάθε πρωί. Συνειδητοποίησα επίσης ότι διαθέτω αρκετή φαντασία, κάτι που χρειάζεται κανείς σ’ αυτή τη δουλειά.
Τα πρώτα μυθιστορήματά σας ήταν αυτοεκδόσεις. Αληθεύει ότι δεχθήκατε περισσότερες από 500 απορρίψεις από τους εκδότες πριν πάρετε την απόφαση να εκδώσετε μόνος σας το πρώτο σας βιβλίο;
Στην πραγματικότητα, το πρώτο μου βιβλίο εκδόθηκε από σοβιετικό εκδοτικό οίκο μερικούς μήνες πριν από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Το δεύτερο. Το τρίτο και το τέταρτο βιβλίο μου ήταν πράγματι αυτοεκδόσεις, από τις οποίες όμως κατάφερα να διαθέσω μερικές χιλιάδες αντίτυπα. Όμως ναι, έχω δεχθεί εκατοντάδες απορρίψεις και εξακολουθώ να διατηρώ πολλές από αυτές στο αρχείο μου.
Θα συμφωνήσετε ότι τρία θεματικά μοτίβα που επανέρχονται συνεχώς στα βιβλία σας είναι ο θάνατος, το αλκοόλ και το οργανωμένο έγκλημα; Αν ναι, πώς συνδέονται τα τρία αυτά θέματα με την μετα-σοβιετική πραγματικότητα;
Οι περισσότεροι άνθρωποι στα διάφορα κράτη της πρώην ΕΣΣΔ έχουν μια έφεση στο αλκοόλ, γεγονός που σε αρκετές περιπτώσεις είναι χρήσιμο στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τα παραλογισμούς της μετα-σοβιετικής ζωής. Φυσικά σε ορισμένες περιπτώσεις το αλκοόλ μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να είναι και παράλογα δημιουργικοί.
Σε ό,τι αφορά τις εγκληματικές οργανώσεις, αυτές δυστυχώς έπαιξαν έναν πολύ αρνητικό ρόλο στη συγκρότηση των μετα-σοβιετικών κοινωνιών, διαβρώνοντας ή και υποκαθιστώντας τους αδύναμους κρατικούς μηχανισμούς. Διείσδυσαν σε θεσμούς όπως τα δικαστήρια, οι φορολογικές υπηρεσίες κλπ. Τώρα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά, προς το καλύτερο. Αυτή τη στιγμή το οργανωμένο έγκλημα ελέγχει άλλους τομείς (όπως για παράδειγμα το εμπόριο όπλων) όμως δεν είναι τόσο ισχυρό στον κρατικό μηχανισμό. Εκεί έχει αναβαθμιστεί ο ρόλος των τυπικών κρατικών υπαλλήλων, στους κύκλους των οποίων βέβαια επικρατεί η διαφθορά.
Ο θάνατος στα βιβλία μου θα έλεγα ότι εμφανίζεται περισσότερο με αλληγορικό τρόπο. Δεν είναι απαραίτητα μια τραγωδία, αλλά περισσότερο ένα μέσο για να σταματήσει να υπάρχει κάτι, προκειμένου να δημιουργηθεί κάτι νέο. Η έννοια του θανάτου δηλαδή μπορεί να είναι τόσο αρνητική όσο και θετική.
Θεωρώ ότι το Οι πιγκουΐνοι δεν πεθαίνουν από το κρύο είναι ένα από τα πιο επιτυχημένα μυθιστορήματά σας. Το στοιχείο του υπαρξισμού εμφανίζεται έντονα στη σχέση του κεντρικού ήρωα με τον πιγκουΐνο, έτσι δεν είναι;
Σε γενικές γραμμές ναι. Το μυθιστόρημα αυτό έχει ως θέμα του την προσπάθειά ενός νεαρού ανθρώπου να ζήσει σε μια χώρα στην οποία κυριαρχεί ο κυνισμός εξαιτίας της διεφθαρμένης πολιτικής εξουσίας. Ο ήρωας προσπαθεί να διατηρήσει την αθωότητά του, την παιδικότητά του, και αυτό αντικατοπτρίζεται στη σχέση του με τον πιγκουΐνο, ο οποίος γίνεται κατά κάποιο τρόπο ο σωτήρας του σε υπαρξιακό επίπεδο.
Δουλεύετε πάνω σε άλλο βιβλίο αυτή την εποχή;
Γράφω ένα μυθιστόρημα που αναφέρεται στο Λβιβ, μια υπέροχη πόλη στη Δυτική Ουκρανία. Αυτή η πόλη έχει αλλάξει περισσότερες από πέντε ονομασίες, για κάθε μία από τις διαφορετικές εθνότητες που την κατέλαβαν. Ήταν κάποτε ρωμαϊκή, αργότερα έγινε γερμανική, κατόπιν πολωνική, ύστερα σοβιετική και πλέον είναι ουκρανική. Είναι μια ελαφρώς σουρεαλιστική ιστορία για τη σημερινή Ουκρανία.
Ποιος είναι ο αγαπημένος σας συγγραφέας από τους κλασικούς Ρώσους και από τους συγγραφείς της σοβιετικής περιόδου; Ο Γκόγκολ, ενδεχομένως;
Μου αρέσει ο Γκόγκολ, όμως θα έλεγα ότι μου αρέσουν περισσότερο ο Μπουλγκάκοφ και ο Αντρέι Πλατόνοφ. Επίσης ο Μαξίμ Γκόρκι πριν ασπαστεί πλήρως τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό.
Σας ευχαριστώ πολύ.
Κι εγώ.
;
