της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Πριν από σαράντα χρόνια εκδόθηκε ένα από τα πρώτα παιδικά μυθιστορήματα με αρχαιολογικό περιεχόμενο, το long seller Στη χώρα των μαμούθ (εκδ. Κέδρος, 1977) της Κίρας Σινου. Θέμα του η προϊστορία του ελλαδικού χώρου και το πέρασμα των ανθρώπων από την παλαιολιθική στη νεολιθική εποχή.
Το 1999 εκδόθηκε Το άγαλμα που κρύωνε του Χρήστου Μπουλώτη (εκδ. Πατάκη, Κρατικό Βραβείο 2000) και το μουσείο με τα περιεχόμενά του μπήκε ως χώρος μυθοπλασίας επίσημα στην παιδική λογοτεχνία.
Στα χρόνια που ακολούθησαν εισέβαλε στα μουσεία η παιδαγωγική και άνοιξε η εκδοτική παραγωγή προς αυτό το πεδίο με εκδόσεις βιβλίων γνώσεων και λογοτεχνικά με θέμα την αρχαιολογία τα οποία περιλάμβαναν και αφηγηματικά μέρη. Οι συγγραφείς τους: αρχαιολόγοι, παιδαγωγοί, ιστορικοί, φιλόλογοι, δάσκαλοι, νηπιαγωγοί (ενδεικτικά: Κ. Σινου, Ειρ. Νάκου, Χρ. Μπουλώτης, Π. Βαλαβάνης, Σ. Γιαλουράκη, Μ. Ντεκάστρο, οι νεότεροι Κ. Σέρβη, Ε. Μυρογιάννη, Ευ. Πίνη, Ευ. Τσιτιρίδου, Ε. Γερουλάνου, Μ. Πλατή, κ.ά.).
Η αρχαιολογία άρχισε να αγαπιέται από όλους…
Είναι γεγονός ότι οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις συγκινούν με το μυστήριο που τις περιβάλει.
Το 2016-17 εκδόθηκαν αρκετά μυθιστορήματα τα οποία χτίζουν την πλοκή γύρω από κάτι αρχαιολογικό– αντικείμενο/α, χώρο, ανασκαφές, αρχαιοκαπηλία, κ.ά. Το θέμα παιδική λογοτεχνία και αρχαιολογία εξακολουθεί να αποτελεί πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς και να συναντά μεγάλη αποδοχή από τους αναγνώστες.
Στο τελευταίο μυθιστόρημα του Κώστα Στοφόρου, Η πέμπτη πόλη των Δωριέων, παίρνουν μέρος οι ήρωες των προηγούμενων βιβλίων του, οι οποίοι στο νέο ταξίδι τους και με την ίδια ορμή μπλέκονται σε μια ακόμα περιπέτεια μυστηρίου με αρχαιολογικό περιεχόμενο. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί, όπως και στα προηγούμενα μυθιστορήματά του ένα φανταστικό αρχαιολογικό στοιχείο το οποίο συνδέει με πραγματικά ιστορικά γεγονότα ώστε να μιλήσει σ’ αυτό το μυθιστόρημα για τα θέματα της εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου της Φωκίδας, οικονομικές συμφωνίες και παρανομίες και τελικά για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
Είναι αξιοσημείωτο ότι στο επίμετρο αναφέρονται τα διαβάσματα και οι πηγές πάνω στις οποίες στηρίχτηκε το μυθιστόρημα, όπως έκανε παλιά η Κίρα Σινου στο δικό της.
Ανοίγουμε αυτό το θέμα επ’ ευκαιρία της εμφάνισης βιβλιογραφικών πηγών στο μυθιστόρημα της Πόπης Μαγουλά- Γαϊτάνου, Άρθουρ Έβανς, ο μάγος που ανακάλυψε την Κνωσό, μια βιογραφία του Άγγλου αρχαιολόγου. Ομολογουμένως και ο Έβανς και ο Σλήμαν (προηγούμενη βιογραφία με τον απίστευτα ευρηματικό τίτλο, για όσους γνωρίζουν την ιστορία του, Ερρίκος Σλήμαν, ο μπακαλόγατος που ανακάλυψε την Τροία, εκδ. Κέδρος) ήταν πρόσωπα με ζωή άκρως μυθιστορηματική. Και στα δυο βιβλία η συγγραφέας παρουσιάζει αυτές τις ζωές σαν να γράφει δημοσιογραφικό άρθρο σε περιοδικό. Περιγράφει την ψυχοσύνθεσή τους, τις φιλοδοξίες, το όραμά τους, τις ανακαλύψεις, τις δυσκολίες και τα περιγράφει στεγνά, χωρίς παλμό, παραθέτοντας πλήθος πληροφοριών. Δυστυχώς, αφαιρεί από τους βιογραφούμενους τα ερεθιστικά στοιχεία που θα διέγειραν τη φαντασία των αναγνωστών της και τα οποία θα μπορούσε να έχει αντλήσει από αρχειακό υλικό. Στην περίπτωση του Έβανς αναφέρουμε ως παράδειγμα τις σημειώσεις και τα ημερολόγιά του στο μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης και του Σλήμαν στην έκδοση Ανταποκρίσεις από την Τροία, (εκδ. Ωκεανίδα). Τα παιδιά που θα διαβάσουν τα βιβλία της συγγραφέως θα μάθουν χωρίς αμφιβολία πολλά και διάφορα, αλλά πόσο θα συγκινηθούν και πόσο θα νιώσουν την αύρα των μεγάλων αρχαιολόγων όταν επισκεφτούν τους χώρους και τα μουσεία όπου εκτίθενται τα ευρήματά τους; Νομίζουμε ότι αυτό είναι το ζητούμενο στις μυθιστορηματικές βιογραφίες και δεν υπάρχει ούτε στο ένα βιβλίο ούτε στο άλλο!
Το μυθιστόρημα κινείται σε δυο χρόνους, στις αρχές του 20ου αι. όταν έγινε η ανακάλυψη του μινωικού ανακτόρου και στο σήμερα. Στο σήμερα λοιπόν, ο δεκαπεντάχρονος παντογνώστης περί τα αρχαιολογικά Παναγιώτης ξεναγεί μια παρέα Γάλλων φίλων του στο Σούνιο και με αφορμή την ιστορία του Αιγέα καταλήγει στην Κρήτη και στο πώς ανακαλύφθηκε η Κνωσός. Στη μυθοπλαστική ασφάλεια που προσφέρουν οι καλοκαιρινές οικογενειακές διακοπές διαβάζουμε μία εκτενή ξενάγηση στο Ηράκλειο και στην Κνωσό φορτωμένη με ιστορικές πληροφορίες, λες και όλα πρέπει να χωρέσουν για να δικαιολογήσει το βιβλίο το πληρότητά του.
Πιστεύουμε πως θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθεί πώς αξιοποιούνται στα έργα μυθοπλασίας για παιδιά ποικίλες πηγές (ντοκουμέντα, μελέτες ή άλλα πεζογραφήματα), ώστε να φανεί τι από την πρώτη ύλη επιλέγουν και μεταπλάθουν λογοτεχνικά οι συγγραφείς τους.
Η σειρά Λογοτεχνικές εξερευνήσεις- Ένα βιβλίο για την πόλη μου των εκδ. Μίνωας μετρά ήδη πολλούς τίτλους. Πρόκειται για την υλοποίηση μιας πολύ καλής ιδέας όπου η γεωγραφία συνδέεται με την τοπική ιστορία (Σέριφος, Ηράκλειο, Γιάννενα, Κίμωλος, Κέρκυρα, Ταΰγετος, κ.ά. ) μέσα από αστυνομικές υποθέσεις που φέρνουν στο φως παρατηρητικά και τολμητά παιδιά. Στο μυθιστόρημα Κόρη στο βυθό, η Μαίρη Σάββα-Ρουμπάτη γράφει, με αφορμή μια φανταστική υπόθεση αρχαιοκαπηλίας- αγαπημένο θέμα των Ελλήνων συγγραφέων- ένα βιβλίο για την Πάρο. Με αυτή την ευκαιρία οι αναγνώστες ξεναγούνται στο νησί και μαθαίνουν την ιστορία του.
Το τυχαίο της ανακάλυψης των αρχαίων ναυαγίων και οι θησαυροί που βρίσκονται στο βυθό σκεπασμένοι με λάσπη αιώνων εξάπτουν τη φαντασία των παιδιών και επιτρέπουν στους συγγραφείς να μιλήσουν για την ιστορία, την ενάλια αρχαιολογία, τις ερευνητικές τεχνικές, τη συντήρηση, τη χρονολόγηση και πολλά άλλα ενδιαφέροντα ζητήματα που άπτονται του θέματος.
Το μυθιστόρημα «Δέλτα Χι», Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων της Έρικα Αγγέλικας Γαρμπή επανεκδόθηκε φέτος στις πατρινές εκδόσεις Κόκκινη κλωστή δεμένη και είναι το πρώτο βιβλίο μιας παιδικής σειράς μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας.
Η συγγραφέας συνθέτει μια καλογραμμένη περιπέτεια για παιδιά με την επιστημονική φαντασία να δικαιολογείται από τον ίδιο τον αινιγματικό Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ο οποίος σύμφωνα με διάφορες θεωρίες ήταν ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής που κατασκευάστηκε, αλλά και από τη συνάντηση του ήρωα με εξωγήινα και φιλικά πλάσματα που ενδιαφέρονται επίσης γι΄ αυτόν.
Στα χέρια των Δέλτα Χι (Διονύσης – Χριστίνα) φτάνει αναπάντεχα ένα αξιοπερίεργο και αρχαίο μεταλλικό αντικείμενο, κομμάτι από τη συλλογή ενός συλλέκτη ο οποίος το κληροδότησε στον εγγονό του και φίλο τους, τον Σταμάτη Μπακ. Όταν τα παιδιά ψάχνουν στη βιβλιοθήκη της περιοχής, συμπεραίνουν ότι μάλλον είναι εξάρτημα από κάτι μεγαλύτερο. Πράγματι, όταν το παραλαμβάνουν οι αρχαιολόγοι μετά από τη σύντομη περιπέτεια των νεαρών, η οποία βασίζεται σε μια παρεξήγηση που δεν την αποκαλύπτουμε, διαπιστώνουν με έκπληξη πως πρόκειται για ένα από τα χαμένα τμήματα του περίφημου Μηχανισμού. Καθώς εξελίσσεται το μυθιστόρημα, η συγγραφέας εμπλουτίζει την υπόθεση με στοιχεία για την εύρεση του Μηχανισμού από Συμιακούς σφουγγαράδες το 1900 και τις υποθέσεις των επιστημόνων καθώς και με αναφορές για τη λεηλασία των αρχαιολογικών θησαυρών από τους Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα, υποψήφιο στα Βραβεία του Αναγνώστη 2013.
Το τέταρτο αλογάκι αποτελεί τη συνέχεια της αρχαιολογικής περιπέτειας με τίτλο Το δέκατο έβδομο κιβώτιο (εκδ. Πατάκη)- το κιβώτιο με τα κλοπιμαία του Έλγιν από την Ακρόπολη που χάθηκε σε μια καταιγίδα στη θάλασσα των Κυθήρων. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα, ο Διονύσης Λεϊμονής σχεδίασε για τους ήρωές του ένα παιχνίδι αναζήτησης με θέμα το χαμένο τέταρτο άλογο ενός τέθριππου. Η ‘παρέα των Κυθήρων’ συναντιέται το χειμώνα στην Αθήνα και με τη συνδρομή φίλων αρχαιολόγων εξερευνά στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τα ευρήματα του ναυαγίου, τα μεγάλα μπρούτζινα αγάλματα (ο Φιλόσοφος και ο Έφηβος των Αντικυθήρων), τα υπολήμματα του καραβιού και του φορτίου του και βεβαίως τον περίφημο μηχανισμό. Αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι το πρώτο μέρος, η προετοιμασία δηλαδή για την επίσκεψη και τις συζητήσεις στο μουσείο που αποτελούν την καρδιά του μυθιστορήματος είναι αρκετά μακρύ, οι χαρακτήρες είναι ζωηροί, οι διάσπαρτες διδακτικές πληροφορίες ανάλαφρα γραμμένες, ακριβείς και ενδιαφέρουσες, σαν μάθημα αρχαιολογίας που μπορεί να συνεπάρει όσους το επιζητούν.
Το παρένθετο όνειρο ενός από τα κορίτσια της παρέας προετοιμάζει τους αναγνώστες για την επόμενη περιπέτεια.
Από την άποψη της τυπολογίας τα συγκεκριμένα μυθιστορήματα στοιχίζονται πλέον κάτω από τον τίτλο λογοτεχνικά βιβλία γνώσεων και διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά:
(α) οι ήρωες είναι κυρίως παρέες παιδιών που χάρη στο ενδιαφέρον τους για την αρχαιολογία μπλέκονται σε επικίνδυνες καταστάσεις, γονείς, συγγενείς, αρχαιολόγοι, εκπαιδευτικοί οι οποίοι συμμετέχουν καθοριστικά στην εξέλιξη της κάθε υπόθεσης,
(β) διαδραματίζονται ως επί το πλείστον στο διάστημα των σχολικών διακοπών σε τόπους διακοπών,
(γ) στα γνωστικά στοιχεία περιλαμβάνουν, εκτός από τα αρχαιολογικά, πάσης φύσεως έθιμα και παραδόσεις καθώς και στοιχεία τοπικής και γενικής Ιστορίας, (δ) μοχλός για την ανάπτυξη της αφήγησης είναι το μυστήριο και περιπέτειες με αστυνομική χροιά, και μέσω αυτών η παράθεση όσων πληροφοριών θεωρεί ο συγγραφέας απαραίτητες για να υποστηρίξει το περιεχόμενο.
Θα λέγαμε λοιπόν ότι όσον αφορά τα στοιχεία ‘γνώσεων’, εν μέρει δεδομένα στα έργα μυθοπλασίας, γίνεται προσπάθεια, άλλοτε επιτυχημένη και άλλοτε όχι, να ενταχτούν αρμονικά στην αφήγηση με τρόπο ώστε να αποφεύγεται ο διδακτισμός που διαπνέει ακόμα τα βιβλία για παιδιά.
Εν κατακλείδι η περιπέτεια και το μυστήριο είναι το όχημα για να μάθουν οι αναγνώστες όσα δεν ξέρουν. Αν και είναι βιβλία ευχάριστα στο διάβασμα, δεν παύουν να δίνουν σε αρκετές περιπτώσεις την αίσθηση μιας ασφαλούς τυποποίησης η οποία σε αρκετές περιπτώσεις περιορίζει τη μυθιστορηματική φαντασία.
INFO
Έρικα Αγγέλικα Γαρμπή, «Δέλτα Χι», Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, εικ. Βασίλης Θαλασσινός, εκδ. Κόκκινη κλωστή δεμένη.
Διονύσης Λεϊμονής, Το τέταρτο αλογάκι, εκδ. Πατάκη.
Πόπη Μαγουλά-Γαϊτάνου, Άρθουρ Έβανς, Ο μάγος που ανακάλυψε την Κνωσό, εκδ. Κέδρος.
Μαίρη Σάββα-Ρουμπάτη, Κόρη στο βυθό, εκδ. Μίνωας.
Κώστας Στοφόρος, Η πέμπτη πόλη των Δωριέων, Περιπέτεια στην Γκιώνα, εκδ. Κέδρος.
