Του Αλέξανδρου Μπασκόζου.
Με αφορμή την αποστροφή του Κώστα Καλτσά, στο εκτενές του άρθρο για το Παιχνίδι του Στέμματος, πως το φανταστικό είναι έντονα παρόν κυρίως στην αγγλική λογοτεχνία θυμήθηκα το εξής αμφισβητήσιμο απόσπασμα σε άρθρο του Τζον Λάντσεστερ, προ δύο εβδομάδων, στο London Review of Books (σε δική μου απόδοση): «Το φανταστικό έχει κεντρικό ρόλο όχι μόνο στον αγγλικό κανόνα – Σπένσερ, Σαίξπηρ, ακόμα και στον Ντίκενς – αλλά και στην καταπληκτική μας παράλληλη παράδοση παράλογοτεχνικών έργων από τον Κάρολ στον Κόναν Ντόυλ και στους Τόλκιν, Λιούις, Ρόουλινγκ και Πούλμαν. Δεν υπάρχει άλλο παρόμοιο λογοτεχνικό corpus. Αναλογιστείτε μόνο τη σχετική απουσία του φανταστικού από τη γαλλική και ρώσικη παράδοση».
Ο σκοπός αυτού του κειμένου είναι να δείξει πως το φανταστικό διατρέχει τη γαλλική παράδοση σε βάθος χρόνου μέσω μιας ενδεικτικής επιλογής έργων, τα οποία είναι αναγνωρισμένα, σε διαφορετικό βαθμό, από την κριτική και το κοινό. Δεν θα σταθώ ιδιαίτερα στο διαχωρισμό μεταξύ λογοτεχνικού κανόνα και παραλογοτεχνίας καθώς αυτός είναι εν μέρει υποκειμενικός και η αποδοχή των έργων μεταβάλλεται με το πέρασμα του χρόνου. Ο Λάντσεστερ χαρακτηρίζει παραλογοτεχνία τον Λιούις Κάρολ και τον Δράκουλα ενώ ο ισχυρογνώμων αλλά παθιασμένος Χάρολντ Μπλουμ τους συμπεριλάμβανει στο βιβλίο του Ο Δυτικός Κανόνας. Αντίστοιχα, η δημοφιλία των ποιημάτων του Όσσιανου (James Macpherson) έχει εξανεμιστεί ενώ η λογοτεχνική και φανταστική αξία του Μπέογουλφ είναι πλέον κοινός τόπος (Βλέπε το δοκίμιο του Τόλκιν Μπέογουλφ: Τα Τέρατα και οι Κριτικοί (1936)). Η a priori κατάταξη του φανταστικού στην παραλογοτεχνία είναι σίγουρα ανιστόρητη όπως φαίνεται από την επιρροή του Ομήρου κ.α. στην κλασσική εκπαίδευση έως την ενθουσιώδη κριτική της πρώτης έκδοσης του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών από τον Γ.Χ. Ώντεν στους Ν.Υ. Times.
Όποιος ενδιαφέρεται για το φανταστικό στην ελληνική λογοτεχνία μπορεί να ανατρέξει στην εξάτομη συλλογή του Μάκη Πανώριου Το Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα όπου ανθολογούνται αναγνωρισμένοι συγγραφείς όπως οι Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας, Παλαμάς, Εμπειρίκος, Κοραής κ.α. αλλά και λιγότερο γνωστοί. Ένα αντίστοιχο κείμενο για το φανταστικό στη ρωσικη λογοτεχνική παράδοση θα είχε ενδιαφέρον: Η Μαργαρίτα του Μπουλγκάκωφ να πετάει πάνω από τη Μόσχα, η σλαβική μυθολογία, η λαϊκή παράδοση, οι ουτοπίες, οι μακάβριες ιστορίες, η Επιστημονική Φαντασία – ειδικά η σοβιετική–, το Εμείς του Ζαμυάτιν και η νεότερη παραγωγή.
Μεσαίωνας
Οι τρεις βασικοί κύκλοι (θέματα ή «ζητήματα») της μεσαιωνικής λογοτεχνικής παράδοσης ήταν «της Γαλλίας, της Βρετανίας και της μεγάλης Ρώμης», σύμφωνα με τον ποιητή του 12ου αιώνα Ζαν Μποντέλ. Η γαλλική λογοτεχνία ασχολήθηκε και με τα τρία. Τα επικά ποιήματα chansons de geste του Καρολίγγειου κύκλου πραγματεύονται το Γαλλικό Ζήτημα. Το πιο γνωστό είναι το Άσμα του Ρολάνδου, το οποίο μαζί με το Άσμα του Γκυγιώμ και το Gormont et Isembart χρονολογούνται πριν από τα μέσα του 12ου αιώνα και συγκαταλέγονται στα παλαιότερα κοσμικά έργα της γαλλικής λογοτεχνίας. Περισσότερα από 100 άσματα διασώζονται έως τις μέρες μας. Τα άσματα εξιστορούν γεγονότα βασισμένα στις συγκρούσεις των Φράγκων με τους Σαρακηνούς κατά τον 8ο-10ο αιώνα με την προσθήκη μυθοπλαστικών γεγονότων, μαγείας, γιγάντων, μαγικών αλόγων και ξωτικών. Τα άσματα χωρίζονται σε διάφορους κύκλους και πραγματεύονται τις πράξεις του βασιλιά Καρλομάγνου, νεαρώτερων ιπποτών όπως ο άγιος Γουλιέλμος, προδοτών του θρόνου, των σταυροφόρων κ.α. Τα πρώιμα άσματα δίνουν έμφαση στη θέση των ιπποτών ως μέλη ενός συνόλου (χριστιανοσύνη, έθνος, φεουδαλικές σχέσεις) ενώ τον 13ο αιώνα γίνεται φανερή η επιρροή των μυθιστοριών ή ρομάντζων (roman) και του ιδανικού της αυλικής αγάπης.
Στις μέρες μας ο γνωστότερος από τους τρεις κύκλους είναι ο Αρθουριανός. Στις πρώιμες κελτικές πηγές ο Αρθούρος είναι ένας πολεμιστής, στον οποίο αποδίδονται υπερφυσικά κατορθώματα. Μεταγενέστερα, αποκτά ηγετικό ρόλο και υπερασπίζεται τη Μεγάλη Βρετανία από τους Σάξονες. Ο Γοδεφρείδος του Μονμάουθ θα διαδώσει το μύθο του βασιλιά, πλέον, Αρθούρου με την Historia Regum Britanniae (Ιστορία των Βασιλέων της Βρετανίας), ψευδοϊστορικό έργο του πρώτου μισού του 12ου αιώνα, γραμμένο στα λατινικά σε αντίθεση με τα πρωτύτερα ουαλικά και βρετονικά έργα. Οι ιστορικοί δεν είναι σίγουροι αν ο Γοδεφρείδος ήταν Βρετόνος ή Ουαλός –οι Βρετόνοι είχαν κατακτήσει το Μονμάουθ μία γενιά πριν τη γέννηση του– αλλά ο μύθος του Αρθούρου ήταν δημοφιλής και στις δύο πλευρές της Μάγχης.
Η γαλλική συνεισφορά στον Αρθουριανό κύκλο είναι καθοριστική. Στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, ο Κρετιέν ντε Τρουά γράφει ένα κύκλο πέντε έργων (Ερέκ και Ενίντ, Κλίγης ή Ο ψεύτικος θάνατος, Λάνσελοτ, ο ιππότης με το κάρο, Υβαίν, ο ιππότης με το λιοντάρι και Πάρσιφαλ ή Το έπος του Γκράαλ) όπου η έμφαση μεταφέρεται από τα ψευδοϊστορικά γεγονότα στην ηρωική απεικόνιση των ανδραγαθημάτων των ιπποτών. Η αυλή του βασιλιά Αρθούρου εμφανίζεται ως το κέντρο της ιπποσύνης και των ιδεωδών της ενώ ο ίδιος ο Αρθούρος λειτουργεί κυρίως ως ηθικός κριτής και δικαστής παρά ως πρωταγωνιστής. Έτσι ξεκινά ο μετασχηματισμός των Κελτών ηρώων στη μορφή με την οποία είναι κυρίως γνωστοί σήμερα. Οι πηγές του Κρετιέν ντε Τρουά μας είναι άγνωστες αλλά στα έργα του Γάλλου τρουβέρου αναφέρονται για πρώτη φορά ο ιππότης Λάνσελοτ, ο Πέρσιβαλ, το Κάμελοτ και το θαυματουργό σκεύος, το οποίο περιέχει τον άρτο της θείας ευχαριστίας και θα εξελιχθεί στο άγιο δισκοπότηρο. Η γαλλική συνεισφορά στον Αρθουριανό κύκλο συνεχίζεται με συγγραφείς όπως ο Robert de Boron στα τέλη του 12ου αιώνα, ο οποίος καθιερώνει το δισκοπότηρο και τη σύνδεση του με το αίμα του Ιησού. Η μεταγραφή των ποιημάτων σε πρόζα από τους άγνωστους συγγραφείς του Πεζού Λάνσελοτ (Κύκλος της Βουλγάτας) τον 13ο αιώνα συστηματοποιεί ποικίλα στοιχεία του κύκλου.
Παράλληλος είναι και ο μύθος του Τριστάνου και της Ιζόλδης. Οι πρωιμότερες εκδοχές που διασώζονται γράφτηκαν στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα από τον Θωμά της Αγγλίας (Thomas d’Angleterre) στα αρχαία γαλλίκα και από τον Béroul στα νορμανδικά. Και τα δύο ποιήματα είχαν την ονομασία Τριστάνος. Το 13ο αιώνα ο Πεζός Τριστάνος, έργο γραμμένο στα αρχαία γαλλικά, συνέδεσε το μύθο του Τριστάνου και της Ιζόλδης με τον Αρθουριανό κύκλο και εισήγαγε νέους χαρακτήρες όπως ο Παλαμίδης και ο Λάμορακ.
Το ζήτημα της Ρώμης εκπροσωπείται από ποιήματα όπως Το Ρομάντσο της Τροίας, Το Ρομάντζο της Θήβας, Το Ρομάντζο του Αινεία και Το Ρομάντζο του Αλέξανδρου. Πρόκειται για έργα περισσότερο ρεαλιστικά, τα οποία ασχολούνται με την ελληνική μυθολογία και ιστορία. Οι ιστορίες αυτού του κύκλου είναι γραμμένες με πρόσβαση σε περιορισμένες πηγές και έχουν εκτενείς αναχρονισμούς ώστε οι ήρωες να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις ιπποτικές επιταγές της εποχής. Υπάρχουν επίσης μυθιστορίες, οι οποίες δεν εμπίπτουν στους τρεις κύκλους του Μποντέλ όπως το δημοφιλές Floire et Blancheflor.
Αντίθετα, πολλές μεσαιωνικές μπαλάντες και ρομάντζα εμπεριέχουν φανταστικά στοιχεία π.χ. σε κάποιες από τις Ωδές της Μαρίας της Γαλλίας (Marie de France) συναντώνται ξωτικά, μαγικά λουλούδια και φίλτρα, μεταμορφώσεις, λυκάνθρωποι κ.λ.π. Επιδραστικό ήταν και Το Ρομάντσο του Ρόδου, το οποίο βρίθει συμβολισμών. Ορισμένοι από τους χαρακτήρες του είναι η θεά Αφροδίτη και προσωποποιημένες έννοιες όπως η Ειλικρίνεια και ο Λόγος. Φανταστικά και μυθολογικά στοιχεία εντοπίζονται και στα έργα μεταγενέστερων ποιητών όπως του Καρόλου, Δούκα της Ορλεάνης τον 15ο αιώνα.
Ο απόηχος του μεσαιωνικού γαλλικού φανταστικού είναι φανερός στην αγγλική παράδοση. Ο Τσώσερ είχε μεταφράσει Το Ρομάντζο του Ρόδου και ορισμένοι διάλογοι, όπως της γυναίκας από το Μπαθ, φέρουν τις αντηχήσεις του Ρόδου. Η Βασίλισσα των Νεραϊδών του Σπένσερ έχει επηρεαστεί από τα γαλλικά chansons μέσω της ιταλικής επικής παράδοσης του Αριόστο και του Τάσσο. Ο Όμπερον, ο βασιλιάς των ξωτικών, είναι πλέον συνδεδεμένος με το Όνειρο Θερινής Νυχτός του Σαίξπηρ αλλά εμφανίζεται για πρώτη φορά στο chanson de geste Ηuon de Βordeaux. Η πιο σημαντική συνεισφορά του γαλλικού φανταστικού ίσως να είναι η διαμόρφωση των κελτών ηρώων στους γνώριμους μας ιππότες της στρογγυλής τραπέζης και τη δημιουργία αρκετών εξ αυτών. Ο Πεζός Λάνσελοτ ήταν μία από τις βασικές πηγές του Σερ Τόμας Μάλορυ για το έργο του Ο Θάνατος του Βασιλιά Αρθούρου. Άλλοι λογοτέχνες, οι οποίοι εμπνεύστηκαν από τον κύκλο ήταν ο Τ.Χ. Γουάιτ (T.H. White), ο Τέννυσον και ο Έλιοτ στην Έρημη Χώρα.
Αναγέννηση και Διαφωτισμός
Η κοινωνική και φιλοσοφική σάτιρα του Ραμπελαί Γαργαντούας και Πανταγκρουέλ,εκτός από τη λογοτεχνική σημασία της, αποτελεί ένα ενδιαφέρον δείγμα του φανταστικού. Γίγαντες με αυξομειούμενο μέγεθος, ανάσταση νεκρού μέσω ραπτικής, προφητείες, ένα θαλασσιο τέρας και ένα ιπτάμενο γουρούνι που αφοδεύει μουστάρδα είναι ορισμένες από τις επινοήσεις του Ραμπελαί. Η εξέταση κοινωνικών θεμάτων μέσω της χρήσης φανταστικών καταστάσεων ή τόπων είναι κοινός τόπος της φανταστικής λογοτεχνίας των περισσότερων εποχών π.χ. βλεπε το ρόλο των νόμων στον Λάνσελοτ του Κρετιέν ντε Τρουά.
Ο Πιέρ ντε Ρονσάρ, ο αποκαλούμενος και «πρίγκηπας των ποιητών», χρησιμοποιεί στα ποιήματα του φολκλορική αλλά και αρχαιοελληνική θεματολογία. Ο αναγνώστης συναντά μάγισσες, δαίμονες, δρυάδες, θεούς και κύκλωπες. Τον 16ο αιώνα συνεχίζονται οι ανατυπώσεις παλαιότερων έργων με ιπποτική θεματολογία, κυρίως σε πεζό λόγο. Η γαλλική μετάφραση του Αμαντις της Γαλλίας («το καλύτερο όλων των βιβλίων αυτού του είδους» σύμφωνα με τον κουρέα στον Δον Κιχώτη) θα επισκιάσει τις παλαιότερες ιστορίες και θα επηρεάσει το μεταγενέστερο έργο Η Αστρέα (1607-1633).
Κατά τον 17ο αιώνα ό θεατρικός κλασσικισμός συστηματοποιείται, εν μέρει βασισμένος στο Περὶ ποιητικῆς του Αριστοτέλη, και ο κανόνας της αληθοφάνειας (vraisemblance ) «απαγορεύει» τη χρήση φανταστικών στοιχειων στη σκηνή. Οι Γάλλοι δραματουργοί όμως αντλούν τη θεματολογία τους από την αρχαιοελληνική μυθολογία και, συνεπώς, το φανταστικό συνεχίζει να υπάρχει στο παρασκήνιο. Το έργο του Κορνέιγ Ο Σιντ, βασισμένο στο ισπανικό ποίημα, προκαλεί τη δυσαρέσκεια της νεοσύστατης Académie française. Αν και οι επόμενες εκδοχές του έργου κλίνουν περισσότερο προς τις επιταγές της ακαδημίας, ο πρότερος βίος του Κορνέιγ είναι επιβαρυμένος. Η Μήδεια έχει επι σκηνής ένα καζάνι, ένα μαγικό ραβδί και η τραγική ηρωίδα αποχωρεί στο τέλος του έργου σε ένα άρμα, το οποίο σέρνουν δύο δράκοι. Αν και ο Βολταίρος έγραψε, λανθασμένα, πως είναι η πρώτη γαλλική τραγωδία, η μειωμένη απήχηση της δε μοιάζει ανεξήγητη. Ο Κορνέιγ γράφει αργότερα μαζί με τον Μολιέρο την Ψυχή, σε μουσική του Lully, διατηρώντας τα υπερφυσικά στοιχεία του μύθου. Τρία χρόνια νωρίτερα, ο Μολιέρος είχε γράψει έναν θεατρικό Αμφιτρύωνα. Ακόμα και σε ένα από τα υποδείγματα του κλασσικισμού, τη Φαίδρα του Ρακίνα, ο Ιππόλυτος πνίγεται όταν αντιμετωπίζει ένα θαλάσσιο τέρας ενώ η Ιφιγένεια σώζεται με την παρέμβαση της Άρτεμης, επίσης εκτός σκηνής.
Την ακόλουθη περίοδο εμφανίζεται αυξημένο ενδιαφέρον για τα παραμύθια. Οι μύθοι στη Γαλλία έχουν μακρά παράδοση, ήδη από το 12ο αιώνα, με την αλεπού Ρενάρ, το Μικρό Αίσωπο της Μαρίας της Γαλλίας και λοιπά μεσαιωνικά έργα. Το 1668-1694 κυκλοφορούν οι Μύθοι του Ζαν ντε Λα Φωνταίν, οι οποίοι βασιζόνται στον Αίσωπο, τον Φαίδρο και σε πέρσικες πηγές. Στα τέλη του 17ου αιώνα εκδίδονται πολλές συλλογές με παραμύθια όπως Οι Ιστορίες της Μαμάς Χήνας του Σαρλ Περώ και το Le Cabinet des Fées αλλά γράφονται και νέα παραμύθια όπως Η Ωραία και το Τέρας. Ας σημειωθεί πως ο Περώ υπογράφει τη συλλογή του με το όνομα του γιου του. Η γαλλική μετάφραση των Χιλίων και Μία Νύχτών από τον Antoine Galland στις αρχές του 18ου αιώνα είναι δημοφιλέστατη στη Γαλλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Περιέχει την πρώτη εμφάνιση ιστοριών όπως ο Αλλαντίν και το Μαγικο Λυχνάρι και Ο Αλί Μπαμπά και οι Σαράντα Κλεφτες και επηρεάζει έργα όπως ο Ζαντίγκ ή Το πεπρωμένο του Βολταίρου και Τα Αδιάκριτα Κοσμήματα του Ντιντερό. Ένας τρίτος διαφωτιστής, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, γράφει στα μέσα του αιώνα τη μονόπρακτη όπερα Ο μάγος του χωριού, το ελάσσον θεατρικό έργο Πυγμαλίων και το παραμύθι-παρωδία Η βασίλισσα Καπρίτσιο (La Reine Fantasque).
Υπάρχουν όμως και σκοτεινότερες εκδοχές του φανταστικού. Ο Ζακ Καζότ (Jacques Cazotte) άρχικά έγραφε παραμύθια αλλά η φήμη του βασίζεται κυρίως στο βιβλίο Ο Ερωτευμένος Δίαβολος του 1772. Νεαρός καλεί ένα δαίμονα, ο οποίος προσπαθεί, υπό γυναικεία μορφή, να τον αποπλανήσει. Ο υπότιτλος un roman fantastique προσφέρει τη γαλλική ονομασία της λογοτεχνίας του φανταστικού. Αυτή την περίοδο κυκλοφορούν και γαλλόφωνα μυθιστορήματα όπως το γοτθικό μυθιστόρημα Βαθέκ του Ουίλιαμ Μπέκφορντ ή στις αρχές του 19ου αιώνα το Χειρόγραφο της Σαραγόσα του Γιαν Ποτότσκι. Η ολοκληρωμένη έκδοση του Χειρόγραφου είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα συρταρωτού μυθιστορήματος και περιλαμβάνει πλήθος μυστικιστικών στοιχείων, δαίμονες, συνομωσίες κ.λ.π.
Η γαλλική επανάσταση του φανταστικού
Το 19ο αιώνα το φανταστικό αναπτύσσεται ακόμα περισσότερο υπό την επήρεια του ρομαντισμού, των αγγλικών γοτθικών μυθιστορημάτων, των Ε.Α. Πόε και Χόφμαν (E.T.A. Hoffmann) και της νέας επαφής με την εξωτική ανατολή ύστερα από την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Ο Σαρλ Νοντιέ με έργα όπως Η Νεράιδα με τα ψίχουλα και Σμάρρα ή Οι Δαίμονες της Νύχτας αγγίζει τη σύγχρονη μορφή του φανταστικού μυθιστορήματος. Ο Προσπέρ Μεριμέ γράφει έργα όπως Το Ετρουσκικο Βάζο και αρκετά βιβλία πραγματεύονται ιστορίες με βρυκόλακες.
Ο πολυγραφότατος Μπαλζάκ ασχολείται και με το φανταστικό σε έργα όπως η Falthurne, η Σεραφίτα, ο Λουί Λαμπέρ (και τα δύο πραγματεύονται σε διαφορετικό βαθμό τη μεταφυσική του Σβέντεμποργκ), Το Ελιξίριο της Ζωής, Η Αναζήτηση του Απόλυτου και Η συμφιλίωση του Μελμόθ. Ενδιαφέρον από τη σκοπιά του φανταστικού είναι και Το Μαγικό Δέρμα. Το θαυματουργό μαγικό δέρμα συρρικνώνεται μετά από κάθε ευχή και όταν εξαφανιστεί, πεθαίνει και ο κάτοχος του. Πέρα από το εύρημα του δέρματος, το βιβλίο χαρακτηρίζεται από τις ρεαλιστικές περιγραφές του Μπαλζάκ, οι οποίες εκπληρώνουν το ζητούμενο του Κόλριτζ για το υπερφυσικό: την ποιητική πίστη, η οποία βασίζεται σε μία επίφαση αλήθειας (Biographia Literaria, κεφ. 14).
Στα μέσα του αιώνα ο Βίκτωρ Ουγκώ γράφει το έργο του Ο Θρύλος του Αιώνα, το οποίο περιέχει φανταστικά στοιχεία. Ο Μπωντλαίρ θα σχολιάσει πως είναι το μόνο δυνατό σύγχρονο έπος. Πάντως οι διηγηματογράφοι της εποχής διαπρέπουν στο φανταστικό. Ο Θεόφιλος Γκωτιέ υπογράφει αρκετά έργα όπως Η Ερωτευμένη Νεκρή (La morte amoureuse), ο Αλβέρτος, στον οποίο παρωδεί τις μακάβριες ιστορίες γράφοντας για μία μάγισσα, η οποία μεταμορφώνεται σε καλλονή, το Άβαταρ με τις ανταλλαγές σωμάτων, το Κακό Μάτι (Jettatura) και το Spirite, μια ιστορία φαντασμάτων. Ο φίλος του, Ζεράρ ντε Νερβάλ, αποκτά φήμη ως μεταφραστής του Φάουστ στα γαλλικά και γράφει, μεταξύ άλλων, μαζί με τον Αλέξανδρο Δουμά, πατέρα, τον Αλχημιστή. Το εκτενές έργο του Γκυ ντε Μωπασάν περιλαμβάνει αρκετά υπερφυσικά διηγήματα, τα οποία ορισμένες φορές διαδραματίζονται στο μυαλό των χαρακτήρων. Ενδεικτικά ας αναφερθεί το Le Horla, το οποίο ο Λάβκραφτ είχε χαρακτηρίσει «απαράμιλλο» στο δοκίμιο του Υπερφυσικός Τρόμος στη Λογοτεχνία, το Ποιος ξέρει; και Ο λύκος. Οι ιστορίες τρόμου του Auguste Villiers de l’Isle-Adam ανήκουν στην ίδια περίοδο.
Την ίδια περίοδο κυκλοφορούν φθηνότερες εκδόσεις, συχνά σε συνέχειες, με μεγάλη απήχηση. Ο Αλέξανδρος Δουμάς, πατέρας, γράφει και για υπερφυσικά θέματα σε βιβλία όπως Χίλια και Ένα Φαντάσματα, Ο Βρυκόλακας, Ο Αρχηγός των Λύκων και Ο Περιπλανώμενος Ιουδαίος (Isaac Laquedem). Για τον ίδιο μύθο έγραψε και ο Eugène Sue ενώ εκτενές είναι το φανταστικό έργο του Πωλ Φεβάλ. Μεγάλη απήχηση έχουν όμως και τα βιβλία περιπέτειας. Ο Αλέξανδρος Δουμάς, πατέρας, διαπρέπει με έργα όπως Ο Κόμης Μοντεχρήστος, Οι Τρεις Σωματοφύλακες και οι συνέχειες τους ενώ μεγάλη απήχηση έχει κι ο incognito αριστοκράτης του Eugène Sue στα Μυστήρια των Παρισίων. Άλλα παραδείγματα του είδους είναι οι δύο ιστορίες περιπέτειας του Γκωτιέ Δεσποινίδα ντε Μωπέν και Le Capitaine Fracasse, καθώς και τα έργα του Βίκτωρα Ουγκώ Χαν της Ισλανδίας (με τη μαγική του αρκούδα), Bug-Jargal και 1793 (Quatrevingt-treize). Επίσης, ο Φλωμπέρ γράφει την βίαιη και εξωτική Σαλαμπό. Στα τέλη του αιώνα το θεατρικό Συρανό ντε Μπερζεράκ του Εντμόν Ροστάν γνωρίζει επιτυχία στη σκηνή και στον κινηματογράφο.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούν και οι «παρακμιακοί» ποιητές όπως ο Μπωντλαίρ, ο Βερλαίν, ο Ρεμπώ, ο Λωτρεαμόν αλλά και το Ανάποδα του συγγραφέα J. K. Huysmans, όχι απαραίτητα λόγω θεματολογίας αλλά λόγω της επιρροής τους σε μεταγενέστερα έργα φαντασίας π.χ. οι παρακμιακοί ήρωες του Μάικλ Μούρκοκ και του Τζακ Βανς ή ορισμένες περιγραφές του Κλαρκ Άστον Σμιθ.
Στον εικοστό αιώνα το φανταστικό συνεχίζει να κάνει αισθητή την παρουσία του σε έργα όπως Το Γαλάζιο Πουλί του γαλλόφωνου νομπελίστα Μαίτερλινκ, Ο Αιρεσιάρχης του Απολλιναίρ, Η Εξέγερση των Αγγέλων του νομπελίστα Ανατόλ Φρανς, Ορφέας, Οι Ιππότες της Στρογγυλλής Τραπέζης και Η Πεντάμορφη και το Τέρας του Ζαν Κοκτώ κ.λ.π. Στη λαϊκότερη πλευρά του φανταστικού βρίσκουμε συγγραφείς όπως ο Γκαστόν Λερού με Το Φάντασμα της Όπερας, ο Jean Ray, τα θεατρικά γκραν γκινιόλ, οι ιστορίες του Φαντομά κ.λ.π. Η ιστορία του φανταστικού συνεχίζεται με τη σύγχρονη μορφή του μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά το παρόν άρθρο πλησιάζει στο τέλος του. Ας αναφερθεί η παράλληλη παράδοση της Επιστημονικής Φαντασίας στη Γαλλία (ουτοπίες, Κωμική Ιστορία των Κρατών και Αυτοκρατοριών της Σελήνης του Συρανό ντε Μπερζερακ, ο Μικρομέγας του Βολταίρου, το πρώτο ανδροειδές στη Μελλοντική Εύα του Auguste Villiers de l’Isle-Adam , το έργο του Ιουλίου Βερν, Ο Πλανήτης των Πιθήκων κ.λ.π.) και η γαλλοβελγική σχολή κόμικς (bande dessinée), στην οποία το φανταστικό αναπτύσσεται σε ποικίλες μορφές.
Αντί επιλόγου
Roland a mis l’olifant à ses lèvres. Il l’embouche bien, sonne à pleine
force. Hauts sont les monts, et longue la voix du cor ; à trente grandes
lieues on l’entend qui se prolonge – La Chanson de Roland CXXXIII
Η παρουσία του φανταστικού στη γαλλική λογοτεχνία είναι συνεχής και πολυπρόσωπη σε αντίθεση με το σχόλιο του Τζον Λάντσεστερ. Το χαμηλό ποσοστό των μεταφρασμένων λογοτεχνικών βιβλίων στα αγγλικά –3% στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις Η.Π.Α. – και η δυναμικότητα της αγγλόφωνης λογοτεχνίας επηρεάζουν την πρόσληψη των ξένων λογοτεχνιών σε αυτές τις χώρες δημιουργώντας μία μαγική εικόνα. Αξίζει πάντως να θυμόμαστε ότι υπάρχουν πολλές πλούσιες λογοτεχνικές παραδόσεις εκτός της αγγλόφωνης∙ παραφράζοντας τον Ίταλο Καλβίνο του Γιατι να Διαβάζουμε τους Κλασσικούς, δεν αρκεί η ιδεατή βιβλιοθήκη μας να έχει τα βιβλία που μας έχουν αγγίξει αλλά χρειάζεται και βιβλία, τα οποία δεν έχουμε διαβάσει – ακόμη κι αν δεν γνωρίζουμε γι’ αυτά.
