της Γεωργίας Γαλανοπούλου
Η Ελένη Δικαίου, αν και γεννημένη στη Νέα Ιωνία Βόλου, έχει πατρίδα της τη Σμύρνη. Όσοι την γνωρίζουν το ξέρουν. Ήταν η πόλη της μητέρας της κι αυτήν γνώρισε για πατρίδα στην προσφυγική συνοικία όπου μεγάλωσε. Η νοσταλγία των ανθρώπων γύρω της για εκείνη «την γη της επαγγελίας που δεν πίστεψαν ποτέ χαμένη» κινεί το μίτο της ιστορίας στο πρώτο της συγγραφικό έργο, Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά (εκδ. Πατάκη, 2000), ενώ σε τουλάχιστον άλλα δύο βιβλία της για παιδιά και νέους η ίδια αυτή νοσταλγία διαχέεται περιφερειακά, όχι για να εξυπηρετήσει την πλοκή, αλλά για να διαφωτίσει την ψυχοσύνθεση μυθιστορηματικών χαρακτήρων με καταγωγή Μικρασιατική. Τώρα, στο νέο της διηλικιακό, ιστορικό μυθιστόρημα, η Δικαίου επανέρχεται σ’ αυτήν την ψυχοσύνθεση αποκαλύπτοντας και το προσωπικό της στίγμα.
«Οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, με έναν τρόπο σχεδόν μεταφυσικό, είχαν μάθει στα παιδιά και τα εγγόνια τους να αναγνωρίζουν τα “δικά τους”… Για τους απογόνους των προσφύγων, η Σμύρνη ήταν μια άλλη πόλη, κι ας έλεγαν όλοι πως δεν υπάρχει πια. Τα κύτταρά τους αναγνώριζαν την παλιά Σμύρνη μέσα στην καινούρια, τις ελληνικές συνοικίες κάτω απ’ τα καμένα που είχαν γίνει fuar. Ποτέ δε θα γίνονταν fuar τα καμένα. Οι ψυχές των δικών τους κατοικούσαν εκεί».
Αφηγηματικός τόπος η Σμύρνη. Αφηγηματικός χρόνος το 1922, ο οποίος και συνιστά τον κύριο κορμό του μυθιστορήματος, αλλά και η σύγχρονη εποχή εν είδει εισαγωγικού και επιλογικού κεφαλαίου. Θέμα, η ζωή, το έργο και οι τελευταίες στιγμές του Αρχιεπισκόπου Σμύρνης Χρυσοστόμου από τα νεανικά του χρόνια μέχρι το μαρτυρικό θάνατό του, σύμφωνα με όσα βρέθηκαν καταγεγραμμένα στο τετράδιο ενός επινοημένου ήρωα, του Εμμανουήλ Βουλγαρίδη, μαθητή της τότε Ευαγγελικής Σχολής. Μέσα στη δική του καταγραφή, πολυφωνική και ανυπόκριτη, διηγήσεις και ιστορικές αναφορές ενσωματώνονται, επιστολές, δημοσιεύματα εφημερίδων και βασιλικά διατάγματα εγκιβωτίζονται συγκροτώντας ένα ιστορικό μυθιστόρημα προσεγμένο, αμερόληπτο, τεκμηριωμένο και μη υποταγμένο στον άκοπο μελοδραματισμό. Συγκίνηση, ωστόσο, υπάρχει -και είναι αδύνατον να μην υπάρχει- γιατί το θέμα εμπεριέχει πόνο για όλα εκείνα που χάθηκαν, τις ζωές πρωτίστως, και για τον άνδρα-ποιμένα που –αν και του δόθηκε η ευκαιρία– δεν εγκατέλειψε το ποίμνιό του, αλλά στάθηκε δίπλα του γνωρίζοντας εκ προοιμίου το μαρτυρικό του τέλος.
Οι ημερομηνίες, τα γεγονότα, τα ιστορικά και μυθιστορηματικά πρόσωπα, αλλά και η ίδια η πόλη της Σμύρνης, απεικονίζονται με ευγλωττία, όπως άλλωστε και ο Σμυρναίικος τρόπος ζωής στο σύνολό του. Εμβληματικά κτίρια, δρόμοι, συνοικίες, λουλουδιαστοί κήποι, μυρωδιές, καταστήματα, επαγγέλματα, ως και η ζωηρή ντοπιολαλιά μιας θαυμαστής μυθιστορηματικής περσόνας, της Σμαραγδής, συνθέτουν έναν τόπο σχεδόν παραδεισένιο, «όπου όμως –όπως συμβαίνει σε κάθε παράδεισο—παραμονεύει ένα φίδι».
Το βιβλίο, γραμμένο με πνεύμα φιλέρευνο, δεν περιορίζεται στην ανάδειξη της προσωπικότητας του τελευταίου Μητροπολίτη της Σμύρνης και του μαρτυρικού του τέλους, αλλά προσφέρεται και ως αφηγηματική ανάπλαση της ιστορικής μνήμης μιας εποχής, μιας πόλης και των ανθρώπων που την κατοίκησαν. Γιατί στο μυθιστόρημα της Δικαίου δεν απαντάται μόνον η μαρτυρία ενός ανθρώπου που ως εκ θαύματος επέζησε για να καταγράψει την ιστορία, αλλά και η ίδια η ψυχή της Σμύρνης, η τοπιογραφία μιας πόλης με διαστάσεις λογοτεχνικής ηρωίδας. Τραγωδίες ανθρώπων, πόλεων και χωρών. Άλλωστε, τα δράματα των χωρών είναι πάντα συνυφασμένα μ’ εκείνα των πόλεων και των ανθρώπων τους. Και η κάθαρση; Μπορεί να υπάρχει κάθαρση σ’ ένα τέτοιο βιβλίο; Ίσως. Δεν φαίνεται ολοκάθαρα αλλά διαφαίνεται υποδορίως εκεί όπου ο κεντρικός αφηγητής «μπορεί επιτέλους να αναπαυθεί στη γη των προγόνων του έχοντας αφηγηθεί την αλήθεια όλη».
INFO: Ελένη Δικαίου, Ο τελευταίος Έλληνας της Σμύρνης,Εκδ. Πατάκη 2018
Τις πιο θερμές μου ευχαριστίες στην Γεωργία Γαλανοπούλου για την διεισδυτική ανάγνωση του Τελευταίου Έλληνα της Σμύρνης και στο ηλεκτρονικό περιοδικό “ο αναγνώστης” για την δημοσίευση.