της Μαρίζας Ντεκάστρο
Τελευταία, αναρτήθηκε στο διαδίκτυο, και άρα την έχουν διαβάσει αρκετοί, συνέντευξη της Πατρίσια Αλντάνα, της Καναδής προέδρου της ΙΒΒΥ και στελέχους των καναδέζικων εκδ. Groundwood*. Είναι μια σημαντική συνέντευξη η οποία θέτει, και εν όψει της επίσκεψης πολλών ημετέρων στη Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου στη Μπολόνια (26-29 Μαρτίου 2018), μια σειρά ζητήματα που αφορούν το παιδικό βιβλίο.
Επειδή θεωρώ ότι τα λεγόμενά της μόνο καλό μπορούν να κάνουν και επειδή είμαι βέβαιη ότι, επίσης, αφορούν άμεσα τον ελληνικό μικρόκοσμο του παιδικού βιβλίου, παραθέτω ελάχιστα αποσπάσματα στα οποία συμπυκνώνονται οι ξεκάθαρες και πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις της.
Θα τα σχολιάσω χρησιμοποιώντας παραδείγματα από βιβλία που τα γνωρίζουμε όλοι.
Σε κάθε βιβλίο, κορμός είναι η ιστορία που αφηγείται.
Παράδειγμα, η Ματίλντα (1988), του Ρόαλντ Νταλ. Αιτιολογώντας γιατί είναι βιβλίο κορυφαίο και αγέραστο, υποστηρίζω ότι δεν αρκεί κάποιος συγγραφέας να είναι πασίγνωστος, όπως ο Νταλ. Ως περιεχόμενο η Ματίλντα πραγματεύεται με εύστοχο χιούμορ τους λόγους για τους οποίους τα παιδιά που ξεχωρίζουν μετατρέπονται συχνά σε θύματα από τους ενηλίκους, και ενίοτε και από τους συνομήλικους, ένα θέμα απασχολεί και θα απασχολεί για πολλά χρόνια ακόμα. Επιπλέον, είναι γραμμένο εντελώς βιβλιοφιλικά, αφού η Ματίλντα, είναι πηγή πολλών ακόμα αναγνωστικών προτάσεων προς τα παιδιά.
Φυσικά, τα βιβλία που επιλέγουμε πρέπει να είναι όμορφα βιβλία.
Υπάρχουν όμως πάρα πολλά όμορφα βιβλία, ιδιαίτερα ευρωπαϊκά, με εντελώς αδιάφορο περιεχόμενο και τα οποία εκδίδονται μόνο για την καλλιτεχνική τους εμφάνιση. Δηλαδή, παρόλο που φαίνονται υπέροχα, δεν έχουν βάθος και διάρκεια.
Συμβαίνει πολλά βιβλία με εξαιρετικές εικονογραφήσεις να μη συγκινούν πλέον, αν και τα έγραψαν συγγραφείς γνωστοί στις χώρες τους ή τα εικονογράφησαν σπουδαίοι καλλιτέχνες. Παράδειγμα, Οι Ιστορίες του Μπάμπη του Μπε (2008), του Μαρκ λε Ταν-Τάι εικονογραφημένο από την πασίγνωστη Ρεμπέκα Ντοτρεμέρ. Το όνομα της εικονογράφου δεν μπόρεσε να κρατήσει αυτά τα βιβλία στην επιφάνεια.
Το περιεχόμενο είναι επίσης πολύ σημαντικό. Κάθε ιστορία πρέπει να έχει λόγο ύπαρξης. Να είναι μοναδικά πρωτότυπη, να λέει κάτι που δεν έχει ήδη ειπωθεί.
Η Χρυσούλα (2003), της Λίλας Πατρόκλου είναι το βιβλίο που έκανε τομή στο πώς προσεγγίζεται η αναπηρία. Τα βιβλία που εκδόθηκαν μετά τη Χρυσούλα επαναλαμβάνουν τις καλές προθέσεις των συγγραφέων τους!
Είναι τόσα τα παιδικά βιβλία που μοιάζουν ίδια κι απαράλλαχτα και τόσα που επαναλαμβάνονται, είναι συμβατικά και παρόμοια. Ψάχνω βιβλία που θα με φωτίσουν και θα μου μάθουν πράγματα με διαφορετικό τρόπο από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο έχω διαβάσει.
Αν διαβάσουμε εκθέσεις αιτιολόγησης βραβείων και σχετικά άρθρα, θα διαπιστώσουμε ότι ένα σημείο στο οποίο επιμένουν όλοι είναι η επαναληψιμότητα στη θεματολογία και στη διαχείριση του περιεχομένου από τους συγγραφείς.
Αν εξετάσουμε τους καταλόγους των Ελλήνων εκδοτών, θα βρούμε πάμπολλα βιβλία, ελληνικά και μεταφρασμένα, τα οποία αποτελούν επαναλαμβανόμενες παραλλαγές του ίδιου θέματος!
Για παράδειγμα, το θέμα «φιλία». Καταγράφω δέκα τουλάχιστον παραλλαγές σε ελληνικά και μεταφρασμένα βιβλία:
– είναι καλό να έχουμε φίλους
– είναι καλό να προσπαθούμε να κάνουμε φίλους
– οι φίλοι μας βοηθούν
– μπορεί να αντιπαθούμε κάποιον, όμως αργότερα τον κάνουμε φίλο
– οι φιλίες περνούν από σαράντα κύματα, δοκιμάζονται και ξαναβρίσκονται
– ένα παιδί υφίσταται bullying, αλλά τελικά τα κακά παιδιά ανακαλύπτουν ότι μπορεί να είναι αξιόπιστος φίλος
– η φιλία χαλάει προσωρινά εξαιτίας παρεξηγήσεων ή προδοσίας ενός εκ των μερών, αλλά στο τέλος θριαμβεύει
– φιλία με τον ‘διαφορετικό’
– φιλίες κοριτσίστικες
– φιλίες αγορίστικες
– φιλίες πέρα από φύλο.
Το ίδιο και το αυτό σε βιβλία με θέματα όπως: οικογενειακές σχέσεις, σχέσεις ανάμεσα στα παιδιά, περιβάλλον, ανακύκλωση, ζώα, σχολικά προβλήματα, ψυχολογικά προβλήματα, συναισθήματα, κοινωνική συμπεριφορά, οικονομική κρίση, κ.ά.
Διαφαίνεται λοιπόν μια τάση προτίμησης σε ελληνικά και ξένα βιβλία σχετικά ‘συμβατικά’. Είναι βιβλία οικονομικά προσιτά, βολικά και εύκολα από άποψη περιεχομένου ή εντάσσονται σε κάποια θεματική τάση, όπως για παράδειγμα τα πρόσφατα βιβλία με θέμα το θάνατο των παππούδων ή το προσφυγικό.
Αποτέλεσμα, ένας φαύλος κύκλος που ανατροφοδοτεί αρνητικά άπαντες!
Ψάχνω ενδιαφέροντα βιβλία μικρών εκδοτών που δεν εμφανίζονται στις εκθέσεις ή στη διεθνή αγορά.
Η Π. Αλντάνα, λόγω της θέσης της, ταξιδεύει πολύ. Έχει συνεπώς τη δυνατότητα να φτάνει εκεί που άλλοι δεν μπορούν και να επιλέγει βιβλία δύσκολα από εμπορική άποψη. Το γεγονός ότι κινείται σε μια οικονομία που δεν γνωρίζει τη δική μας κρίση τη βοηθάει.
Έχει ωστόσο ενδιαφέρον να δούμε το ζήτημα από την ανάποδη, πώς δηλαδή κινείται η αγορά του παιδικού βιβλίου στην Ελλάδα την περίοδο της κρίσης. Εκδοτικοί οίκοι που εκδίδουν αυτό που ονομάζεται ποιοτικό παιδικό βιβλίο – για παράδειγμα, το Κόκκινο και η Μικρή Σελήνη που δουλεύουν με μεταφράσεις και οι εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, Μάρτης, Ίκαρος, Νεφέλη που εκδίδουν και Έλληνες συγγραφείς- ενδέχεται να επιβραδύνουν την παραγωγή τους λόγω της οικονομικής συγκυρίας, αλλά δεν διστάζουν να ρισκάρουν εμπορικά με τα θαυμάσια βιβλία που εκδίδουν. Τα βιβλία τους έχουν συνήθως υψηλή τιμή, η απόσβεση είναι οπωσδήποτε πιο αργή, ανεβάζουν όμως τον πήχη. Πρέπει να τους ευγνωμονούμε για την τόλμη και να ελπίζουμε πως μακροπρόθεσμα δεν θα χάσουν.
Επιπλέον, κινούνται, όπως όλοι γνωρίζουμε, σε απολύτως εχθρικό περιβάλλον! Έτσι, βιβλία σαν το Μέλισσες (των Socha και Grajkowski, Μικρή Σελήνη, λ. Τ. 23.90) για παράδειγμα, δεν θα κάνουν ποτέ μεγάλες πωλήσεις λόγω άγνοιας, δυσκολιών στη διακίνηση, έλλειψης παιδείας, ανύπαρκτες σχολικές βιβλιοθήκες, και πάμφτωχες δημόσιες και δημοτικές.
Κατά τα άλλα, οι μεγάλες εκδοτικές επιχειρήσεις γκρινιάζουν για τις χαμηλές πωλήσεις και εξακολουθούν να εφοδιάζουν την αγορά με πάρα πολλά ανούσια βιβλία.
Είναι σημαντικό τα βιβλία να έχουν νόημα. Δεν έχουμε ανάγκη στοίβες άχρηστων βιβλίων.
Απ’ ό,τι φαίνεται, έχουμε όχι μόνο στοίβες άχρηστων βιβλίων, αλλά ντάνες προς πολτοποίηση.
Το κλειδί είναι να μαγεύονται τόσο πολύ τα παιδιά από τα βιβλία που διαβάζουν, ώστε να θέλουν να γίνουν διά βίου αναγνώστες.
Σίγουρα υπάρχουν βιβλία που μαγεύουν και έχουν τη δύναμη να μετατρέψουν τα παιδιά σε διά βίου αναγνώστες. Είναι βιβλία με εύρος περιεχομένου, πρωτοτυπία, ιδέες, αισθητική, ικανά να αντέξουν σε διηλικιακή ανάγνωση. Αν θεωρήσουμε ότι τα παραπάνω είναι ορισμένα από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που κάνουν ένα βιβλίο αγαπητό στο διηνεκές, το δεύτερο που πρέπει να μας απασχολήσει έχει σχέση με την προώθησή τους: πώς γίνονται γνωστά και πώς υποστηρίζονται από θεσμούς όπως η εκπαίδευση, οι βιβλιοθήκες, κλπ. Ακανθώδες, γιατί εδώ προσκρούουμε στη διαπλοκή και στο γιατί αυτός κι όχι εγώ, στο πώς συγκροτούνται αδιάβλητες επιτροπές επιλογής, ποιοι επιμορφώνουν ποιους και πώς, και πάει λέγοντας…
Τέλος, για ακόμα μια φορά διαπιστώνω πόσο θολωμένο είναι το εκδοτικό τοπίο και οι συντελεστές του στη χώρα μας. Πόσο έχει αμβλυνθεί, για να μην πω χαθεί, το μέτρο αξιολόγησης του βιβλίου που ονομάζουμε ‘καλό’, όταν γράφεται, εικονογραφείται, εκδίδεται, παρουσιάζεται σε εκδηλώσεις, μπαίνει σε βραχείες λίστες βραβείων, παρουσιάζεται σε έντυπα και βιβλιοφιλικά μπλογκ. Συμπεριλαμβάνω και τις « κριτικές αποτιμήσεις», για να το πω κομψά, οι οποίες αναγορεύουν σε αριστουργήματα δεκάδες βιβλία άνευ σημασίας. Ελαστική, φιλική, χαριστική κριτική δεν νοείται για λόγους που έχω αναλύσει στον ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ σε άλλα άρθρα.
Και λοιπόν, δεν θα βγάζουμε βιβλία; Θα βγάζουμε!
Όσοι το αντέχουν, θα γίνουν αυστηροί και απαιτητικοί. Χρειάζεται χρόνος και αποφάσεις.
* https://www.asymptotejournal.com/blog/2018/02/26/meet-the-publisher-groundwood-books-patricia-aldana-on-childrens-literature-in-translation/
Οφείλω να διορθώσω μια σοβαρή παράλειψη: το πρώτο παιδικό βιβλίο που ανατρέπει την εικόνα για την αναπηρία είναι το Η ΑΡΓΥΡΩ ΓΕΛΑΕΙ των Τζιν Γουίλις και Τόνυ Ρος. Εκδόθηκε το 2001 από τις εκδ. Πατάκη. Η ΧΡΥΣΟΥΛΑ είναι το πρώτο αντίστοιχο που έγραψε η ελληνίδα συγγραφέας Λίλα Πατρόκλου. Πρώτη έκδοση από τις εκδ. Κάστωρ.