της Κέλλυ Ματαθία-Κόβο
Η εικονογράφηση έχει έναν τρόπο να σε βάζει σε έναν κόσμο φανταστικό όπου όλα είναι πιθανά, δυνατά, και όλα, ή σχεδόν όλα, επιτρέπονται.
Αρχικά, όταν παίρνω ένα κείμενο προσπαθώ να δω αν μου ταιριάζει. Ή καλύτερα, αν εγώ του ταιριάζω. Προσπαθώ να μπω στη σκέψη του συγγραφέα. Διαβάζω ανάμεσα από τις γραμμές. Ψάχνω τα κρυμμένα μυστικά, μικρά ή μεγάλα, που υπάρχουν στην ιστορία και δεν είναι γραμμένα. Συχνά, φτιάχνω μια μικρή παράλληλη ιστορία. Βάζω κι εγώ τα δικά μου μυστικά που εύχομαι να βρουν οι αναγνώστες.
Με Τα κίτρινα καπέλα τα πράγματα κύλησαν τελείως διαφορετικά. Μια νέα εμπειρία, ένας καινούριος δρόμος. Συγγραφέας και εικονογράφος σε απόλυτη ταύτιση μεν, με πολλά διλήμματα δε.
Τα κίτρινα καπέλα είναι ένα εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά που έγραψα με αφορμή την ιστορία και τις περιπέτειες της οικογένειάς μου που, μέσα στον παραλογισμό και την φρίκη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, κατάφερε να σωθεί στο σύνολό της από το Ολοκαύτωμα. Δεκατρείς άνθρωποι. Τι έκαναν, πού πήγαν, πώς τα κατάφεραν.
Είναι οι ιστορίες με τις οποίες μεγάλωσα και ήταν το πιο σημαντικό θέμα συζήτησης στο σπίτι μας. Είναι μέρος της ταυτότητάς μου. Μιλάει για φόβο, για κουράγιο, για ελπίδα και για φιλία που δεν γνωρίζει όρια. Μιλάει για εκείνους που, εφόσον τους δόθηκαν οι ευκαιρίες, αντέδρασαν και κατάφεραν να επιβιώσουν. Μιλάει, όμως και για εκείνους που χωρίς την βοήθειά τους δεν θα τα είχαν καταφέρει. Για εκείνους τους απλούς και θαρραλέους ανθρώπους που υπερασπίστηκαν τις αξίες τους και αυτό που εκείνοι πίστευαν ότι ήταν σωστό και δίκαιο. Εκείνους που δεν παρέμειναν αμέτοχοι παρατηρητές.
Γράφοντάς την, έτσι όπως την είχα χιλιάδες φορές ακούσει, δεν είχα στο μυαλό μου τίποτα άλλο εκτός από εικόνες. Εικόνες που κρύβονταν μέσα μου όλα τα χρόνια. Άλλωστε εικονογράφος είμαι, μην το ξεχνάμε…
Όταν άρχισα να ζωγραφίζω, κατάλαβα ότι τα πράγματα δεν ήταν καθόλου απλά. Πόσα μπορούσα να πω; Πόσο φόβο, πόση λύπη να νιώσει ένα παιδί; Με ποιον τρόπο; Προσπάθησα να βρω την χρυσή τομή.
Σκέφτηκα ότι μια αλληγορία με ζώα θα δημιουργούσε στους αναγνώστες, μικρούς ή μεγάλους, μια οικειότητα αλλά και ταυτόχρονα εκείνη τη συναισθηματική απόσταση που χρειαζόμαστε για να μπορέσουμε να μιλήσουμε στα παιδιά για θέματα δύσκολα και τρομακτικά όπως αυτό. Θέματα που ακόμα κι εμείς οι μεγάλοι πολλές φορές δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε, πόσο μάλλον να εξηγήσουμε. Έτσι, αφού έψαξα, αποφάσισα ότι τα πρόβατα πληρούσαν τα χαρακτηριστικά που ήθελα: είναι ζώα που πάντα ζούσαν κοντά στον άνθρωπο, εξημερωμένα, από τη φύση τους μη επιθετικά που ζουν σε ομάδα – το κοπάδι.
Οι δοκιμές κράτησαν καιρό. Έπρεπε τα πρόβατα να βγάζουν το συναίσθημα που ήθελα. Να γίνουν τα «δικά μου» πρόβατα.
Εικ. 1 Προσχέδια προβάτων
Έτσι πέρασα από διάφορα στάδια προβληματισμού, απογοήτευσης, χαράς.
Ήμουν σε κατάσταση συνεχούς διαλόγου με τον εαυτό μου αλλά και με όποιον είχε διαθέσιμα αυτιά και όρεξη να προβληματιστεί μαζί μου. Ένας διάλογος συναισθημάτων και σκέψεων για το πώς όλα αυτά θα μπορούσαν να εκφραστούν και να εικονογραφηθούν σ’ ένα βιβλίο για παιδιά. Εκεί που πίστευα ότι είχα τις εικόνες έτοιμες στο μυαλό μου όταν έγραφα και ότι όλα θα ήταν εύκολα, τελικά τίποτα δεν έγινε όπως το φανταζόμουν… Ούτε οι εικόνες του μυαλού μου, ούτε οι τεχνικές.
Η κάθε μέρα ανέτρεπε την προηγούμενη και όλα πάλι άρχιζαν από την αρχή… αλλά όχι ακριβώς κι από την αρχή. Με ποιο μέσον έπρεπε να δουλέψω; Κάθε τεχνική αποδίδει διαφορετικά τα πράγματα και έπρεπε να επιλέξω.
Ήθελα η εικόνα, σε αντίθεση με την ιστορία, να είναι τρυφερή. Να μπορεί να συγκινεί. Ήθελα να μπορεί κανείς να δει τα θετικά, τα καλά στοιχεία δίπλα στα κακά. Να δει τον κίνδυνο, αλλά να αισθανθεί και το θάρρος που χρειάζεται για να τον αντιμετωπίσεις. Να δει την φιλία, και να καταλάβει πως καμιά φορά, είναι ανάγκη να κάνουμε πράγματα που μας ξεβολεύουν ή μας βάζουν και εμάς τους ίδιους σε κίνδυνο προκειμένου να βοηθήσουμε τον διπλανό μας.
Εικ.2 Προσχέδιο ετοιμασίας
Τα διλήμματα, λοιπόν, πολλά. Το μεγαλύτερο ήταν αν θα έπρεπε να δείξω τα θεριά και πώς. Το αυτονόητο θα ήταν να τα δείξω. Πέρασε καιρός μέχρι να πάρω την απόφαση ότι πραγματικά δεν χρειαζόταν. Προτίμησα να αφήσω τον αναγνώστη να αναρωτηθεί. Γιατί, εντέλει, το θεριό για τον καθένα μας είναι διαφορετικό… Και μπορεί να έρθει από οπουδήποτε. Οποτεδήποτε.
Εικ. 3 Προσχέδια για τα θεριά
Kάποια στιγμή, βέβαια, υπονοώ με την εικόνα του πολέμου ότι το μεγάλο θεριό είναι ο άνθρωπος.
Ένα άλλο δίλημμα ήταν αν θα χρησιμοποιούσα το κίτρινο αστέρι του Δαβίδ. Το Ολοκαύτωμα αφορά και άλλες ομάδες, όχι μόνο τους Εβραίους και το αστέρι θα το περιόριζε. Έτσι διάλεξα το καπέλο ως στοιχείο που κάνει μια ομάδα να ξεχωρίζει. Και επειδή με την ομοιομορφία χάνεται η προσωπικότητα, αποφάσισα να φορέσουν όλοι τα ίδια καπέλα, όμοια με αυτά των φυλακισμένων.
Εικ. 4 Δοκιμές καπέλων
Έτσι, παρ’ όλο που δεν χρησιμοποίησα το αστέρι του Δαβίδ και παρ’ ότι το Ολοκαύτωμα δεν αναφέρεται στο κείμενο διαβάζεται από την εικόνα.
Η εικόνα συχνά περιέχει περισσότερη πληροφορία από το κείμενο και διαφορετική. Μεταφέρει μηνύματα που δεν υπάρχουν στο λόγο προκειμένου να σε κάνουν να σκεφτείς και πέρα από αυτόν. Ήταν κι αυτό ένα στοίχημα. Να μπορείς να «διαβάσεις» το βιβλίο και χωρίς το κείμενο.
Στη δουλειά μου χρειάζεται να δίνω χρόνο για να χωνεύονται τα πράγματα στο κεφάλι μου και να προχωράνε παρακάτω και όλο παραπέρα, σαν ένα σχοινί που το τραβάς, μέχρι τη στιγμή που αισθάνεσαι ότι έφτασες εκεί που το μέσα σου αναζητά.
Στο σημείο που η εικονογράφηση συναντά τον λόγο και τα δυο μαζί την καρδιά σου.
