της Ελευθερίας Δημητρομανωλάκη*
Το «Alfaville»(**) είναι μια ταινία σταθμός στην ιστορία του κινηματογράφου, προπομπός για πολλές μεταγενέστερες φιλμικές αφηγήσεις και κυρίως επίκαιρη, πιο επίκαιρη από ποτέ.
Ο πρωτοπόρος Γάλλος κινηματογραφιστής μας βάζει σ’ έναν μελλοντικό κόσμο, σ’ ένα φουτουριστικό σύμπαν όπου κυριαρχεί το παράλογο και η παραδοξότητα, καθώς βασικές έννοιες της ανθρώπινης υπόστασης μοιάζουν να έχουν ξεχαστεί ή να έχουν αλλάξει στόχο.
Η θέαση του φιλμ πενήντα χρόνια μετά από τη δημιουργία του αποκαλύπτει τον προφητικό της στοχασμό. Έναν οδυνηρά προφητικό στοχασμό. Στο Παρίσι του μέλλοντος που περιγράφει ο Godard -η ταινία γυρισμένη το 1965, αναφέρεται σ’ ένα μέλλον που ανάγεται περίπου στο 1984, μια όχι τυχαία αναφορά στο Orwell για τον προσεκτικό θεατή- σ’ αυτό το Παρίσι ένα ολοκληρωτικό καθεστώς κατακυριεύει ανθρώπους και συνειδήσεις. Στο Παρίσι του 2014 το κόμμα της Marine Le Pen εκλέγεται πρώτο στην Ευρωεκλογές.
Οι συνεπακόλουθες συγκρίσεις είναι ανησυχητικές.
Η Alfaville είναι ο τόπος που κυριαρχείται από τη Μηχανή. Τη μία και μοναδική Μηχανή που ορίζει και αποφασίζει για τα πάντα. Η Μηχανή επιβάλλει την καταστολή των συναισθημάτων, της συνείδησης, της μνήμης. Η ανθρώπινη υπόσταση πρέπει να ματαιωθεί, αφού ο κεντρικός εγκέφαλος σκέφτεται κι αποφασίζει για όλους, καθιστώντας παράνομη κάθε αλτρουιστική πράξη, κάθε πράξη που υποδηλώνει ανθρώπινη ευαισθησία.
Η μηχανή ενάντια στον άνθρωπο;
Όχι ο Godard δεν είναι αφελής. Το αντίθετο. Είναι βαθιά διανοούμενος. Δεν είναι η μηχανή ενάντια στον άνθρωπο. Ποτέ δεν ήταν. Οι μηχανές είναι αυτές που χαρίζουν γνώση και δημιουργία, άλλωστε μια μηχανή γεννά το θαυμαστό κόσμο του κινηματογράφου. Κι αιώνες πιο πίσω, μια μηχανή, μια τυπογραφική μηχανή έφερε το βιβλίο στο ευρύτατο κοινό. Και σήμερα οι μηχανές αναζήτησης του internet μορφώνουν, συνδέουν ανθρώπους, γεφυρώνουν αποστάσεις, προωθούν την επιστημονική έρευνα.
Ο Godard επισημαίνει τρανταχτά πως είναι ο άνθρωπος που στρέφεται ενάντια στον άνθρωπο μέσω της μηχανής. Χρησιμοποιώντας τη μηχανή. Γιατί στη χώρα Alfaville ένας δικτάτορας μεταβιβάζει τη διεστραμμένη απολυταρχική του σκέψη στον υπολογιστή. Χτίζει τη μηχανή κατ’ εικόνα και ομοίωση των φασιστικών ιδεωδών του.
Έτσι ο πρωτοπόρος σκηνοθέτης δείχνει φιλμικά το πώς η εξουσία, η κάθε εξουσία, φασιστική, φασίζουσα ή δήθεν δημοκρατική, κάθε εξουσία καπηλεύεται προς όφελός της τα επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης και την εξέλιξη της τεχνολογίας. Και τότε είναι εύκολο το επιστημονικό θαύμα να εκφυλιστεί και να στραφεί ενάντια στον άνθρωπο. Τρανταχτό παράδειγμα τα βιολογικά όπλα ή η πυρηνική ενέργεια. Ο Einstein ανακάλυψε την πυρηνική ενέργεια όχι για να ισοπεδώσει ανθρώπους και περιοχές, αλλά για να τους προσφέρει ένα πολύτιμο αγαθό. Η Ιστορία έχει δείξει, δείχνει τι παιχνίδια παίζονται γύρω από τη διεκδίκηση των πυρηνικών όπλων. Κι ο Godard που ξέρει και που ζει την Ιστορία όντας συνειδητός συμμέτοχος εντός της, βάζει το μαχαίρι στο κόκαλο στην αστική, την καπιταλιστική υποκρισία μας, δείχνοντας πως η όποια επιβολή ξεκινά εκεί όπου καταλύεται η συνείδηση. Μέσα από την αλλοτρίωση, μέσα από τη χαύνωση ή μέσα από τον παραλυτικό φόβο.
Τι συμβαίνει λοιπόν στην Alfaville;
Συμβαίνει αυτό που ο ιταλός φιλόσοφος Giorgio Agamben επισημαίνει λέγοντας:
«σήμερα αντικρίζουμε την αυγή μιας κοινωνίας που προορίζει για όλους τους πολίτες της αυτά που ως τώρα προόριζε για τους παραβάτες.»
Κι ο Godard, προχωρά ακόμη περισσότερο.
Οι πολίτες της Alfaville γίνονται παράνομοι παραβάτες επειδή είναι αυτό που είναι. Άνθρωποι δηλαδή. Άνθρωποι με προσωπικές ιστορίες, με συναισθήματα και μνήμες. Έτσι ο πολιτικός στοχασμός της ταινίας θέτει τα ακόλουθα ερωτήματα:
1ο μπορεί να υπάρξει ελευθερία της βούλησης σε μια κοινωνία που την καταργεί δια της πλύσης εγκεφάλου
2ο μπορεί να υπάρξει πραγματική ικανοποίηση της επιθυμίας των πολιτών όταν οι κατέχοντες την εξουσία διαχειρίζονται τις όποιες επιθυμίες των άλλων κατά το δοκούν, αναλόγως των συμφερόντων τους
3ο και τι γίνεται με την προσωπική συνείδηση, με την εσώτερη ταυτότητα όσων δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμοι, όσων κρατούν ακόμη ψήγματα ανθρώπινης αλήθειας. Μήπως αυτοί συνθλίβονται ανάμεσα στις μυλόπετρες του εγκλεισμού ή της κοινωνικής απομόνωσης που τους επιβάλλουν;
4ο μέχρι που μπορεί να φτάσει η διολίσθηση των ανθρώπινων συναισθημάτων σε μια φασιστική κοινωνία. Εκεί, τότε τα συναισθήματα δε διολισθαίνουν απλά, εκμηδενίζονται -επιβάλλεται να εκμηδενιστούν- καθώς η φασιστική κοινωνία επιζητά στρατιώτες/μηχανές καταστολείς κι όχι ανθρώπους αλτρουιστές, παραστάτες στις ζωές των άλλων.
Μέσα απ’ αυτές τις θεματολογίες ο Godard συνομιλεί με τα ιερά τέρατα της σύγχρονης λογοτεχνίας. Τον Franz kafka, το Aldous Huxley, George Orwell.
Στους Καφκικούς κόσμους του παραλόγου ο άνθρωπος παράλογα ισοπεδώνεται. Δημιουργώντας ένα Καφκικό σύμπαν ο Orwell αποδίδει συγκλονιστικά το πώς συντελείται η επιβολή μέσω της απειλής του φόβου, του πόνου, της αγωνίας. Ο Huxley από την πλευρά του καταδεικνύει την επιβολή μέσα από το πώς καπηλεύονται οι ισχυροί την ανάγκη των ανίσχυρων για απόλαυση.
Ο Godard προεκτείνει τον πολιτικό στοχασμό δείχνοντας μια άλλη εκδοχή της επιβολής. Την κυριαρχία μέσω της επιβαλλόμενης αδιαφορίας. Της επιβαλλόμενης α-συναισθησίας που ή θα γίνει καταναγκαστική συνήθεια εξαθλιώνοντας ηθικά τον άνθρωπο ή δε θα μπορέσει να γίνει συνήθεια λόγω μιας ισχυρής συνείδησης, εξοντώνοντάς τον τελικά στη κυριολεξία με ποινή θανάτου. Ανατριχιαστικής σύλληψης η σκηνή στην πισίνα του Υπουργείου Εσωτερικών της Alfaville, όπου όσοι επιμένουν ν’ αγαπούν, όσοι επιμένουν να θυμούνται, εκτελούνται δια πυροβολισμού πάνω στον αλτήρα της πισίνας, πέφτοντας άψυχα σώματα μες στο νερό, για να τους συλλέξουν οι κολυμβήτριες με χαρωπά σχήματα αθλητικών επιδείξεων.
Ο Godard όμως αποδέχεται την ελπίδα. Έχοντας πλήρη επίγνωση των κινδύνων της Ανθρωπότητας, του Ανθρώπου και της Πόλης (Πόλης με την έννοια της Πολιτείας), στο συγκλονιστικό τέλος δίνει την απάντηση στον όποιο φασισμό, με μια από τις πιο φωτεινές ιδεολογικά νυχτερινές σκηνές στην ιστορία του σινεμά. Μας χαρίζει φιλμικά την απόλυτη ελευθερία και μια πιθανή ελπίδα για την πολυπόθητη εύρεση αυτής της ελευθερίας.
Συμπερασματικά μπορεί να ειπωθεί πως το Alfaville είναι μια οξύτατη πολιτική αλληγορία, με αφηγηματικό όχημα το φιλμ νουάρ επιστημονικής φαντασίας. Κι αν το ορίσουμε έτσι, το Alfaville είναι η φιλμική μήτρα που εμπερικλείει όλες τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας που έγιναν ποτέ, κι όσες ακόμη πρόκειται να γίνουν.
(*) Ελευθερία Δημητρομανωλάκη, Συγγραφέας / Διδάκτωρ Θεωρίας Κινηματογράφου – Λογοτεχνίας
(**) Με αφορμή το μεγάλο αφιέρωμα της Ταινιοθήκης της Ελλάδος
« ΤΩΡΑ GODARD».
