Του Χρήστου Τσιάμη (γράμμα από το Μανχάταν).
Φέτος ο πιο σκληρός μήνας αποδείχθηκε ο Νοέμβρης και όχι ο Απρίλης του Τ.Σ. Ελιοτ που σμίγει τη μνήμη με την επιθυμία. Τούτος ο Νοέμβρης μας στέρησε, έκανε μνήμη δηλαδή, έναν αγαπημένο μας ποιητή και τραγουδοποιό, τον Λέοναρντ Κόεν (Leonard Cohen), κι επίσης πάγωσε, προς το παρόν, κάθε μας επιθυμία για το μέλλον με το αποτέλεσμα των εκλογών σε αυτή τη χώρα-υπερδύναμη. Υπάρχουν πράγματα που τα βλέπεις με μια κριτική απόσταση, και πράγματα που είσαι μέσα τους βυθισμένος. Στην τελευταία αυτή κατηγορία ανήκει και το παρόν κείμενο. Ας μου επιτραπεί, λοιπόν, το αυτοβιογραφικό του ύφος.
Ήταν το Σάββατο πριν το μαντάτο που είχαμε μαζευτεί, μια παλιά καλή παρέα, σ’ ένα υπόγειο μπαρ δίπλα στη Γουάσινγκτον Σκουέαρ, μετά την προβολή ενός έργου της Έλλεν στο Φεστιβάλ Φιλμ Μικρού Μήκους της Νέας Υόρκης για να το γιορτάσουμε. Σιγά-σιγά με την κουβέντα φτάσαμε στον Μπόμπ Ντύλαν και το Νόμπελ και, επειδή μόλις είχα τελειώσει ένα άρθρο για τον Ντύλαν με μνεία για τον Λέοναρντ Κόεν σε αυτό, μπλέχτηκε και τ’ όνομα του Κόεν στα λόγια μας. Η Γκλέντα ζωντάνεψε για χάριν της παρέας μια συναυλία του Κόεν τον Δεκέμβριο του 2012 στο Μπάρκλεϊ Σέντερ στο Μπρούκλυν (ένα αξέχαστο δώρο γενεθλίων από την Έλλεν!) Θυμηθήκαμε τον 78χρονο, τότε, βάρδο να τραγουδάει ακούραστα και με μια ξεχωριστή ομορφιά τη μια μπαλάντα του μετά την άλλη, να δίνει χώρο γενναιόδωρα στους συνεργάτες του επάνω στη σκηνή – στη συνεργάτιδα του Σάρον Ρόμπινσον και στις Αδερφές Γουέμπ, το ντουέτο, και σε καθένα από τα μέλη της μπάντας – να τραγουδάει φορές γονυπετής και ξαφνικά να στέκει ορθός κι ευθυτενής (όχι και τόσο μικρό κατόρθωμα για τα χρόνια του), να επανέρχεται για ένα encore, κατ’ επανάληψη, κυριολεκτικά χοροπηδώντας! Από την άλλη, ο φίλος μας ο Μπομπ, που προηγουμένως μας είχε αναφέρει ότι όταν ήταν φοιτητής συμμετείχε στο πανεπιστήμιο του σε διαγωνισμούς QBD (τι είναι αυτό ρωτήσαμε, δηλαδή; Κι απάντησε Quote Bob Dylan – να αναφέρεις στίχους του Ντύλαν), ο Μπόμπ δήλωσε λοιπόν ότι ο Κόεν δεν ήταν και τόσο της προτίμησης του. Τον ρώτησα, γιατί; ‘Γιατί τον βρίσκω για τα γούστα μου πολύ ποιητή’, μου είπε. ‘Και όντως, είναι’, του απάντησα. Με το ποτό η κουβέντα συνεχίστηκε ευχάριστα μέχρι αργά χωρίς τη γνώση του τι μας περίμενε μεσοβδόμαδα την επόμενη βδομάδα…
Στο σαρανταπεντάλεπτο ταξίδι μου για το πανεπιστήμιο αρχές της εβδομάδας, στο πήγαινε-έλα, διάφορες σκέψεις πέρασαν από το νου μου για τον Κόεν. Σκέφτηκα τα χρόνια που είχε περάσει, νεαρός, στο σπίτι του στην Ύδρα και πως είχε γράψει τρία ή τέσσερα βιβλία εκεί (ανάμεσα στα οποία και την ποιητική του συλλογή «Λουλούδια για τον Χίτλερ»). Σκέφτηκα τη βραδιά που είχα πάει να δω ένα κινηματογραφικό έργο που βασιζόταν στα τραγούδια του πρώτου δίσκου του. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για μια ακολουθία έργων μικρού μήκους (το καθένα βασισμένο σ’ ένα τραγούδι του Κόεν) που είχε φροντίσει να τα δέσει μαζί η κόρη του η Λόρκα. Και θυμήθηκα πώς στο τέλος της προβολής, βγαίνοντας από την μισο-άδεια αίθουσα προβολής του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης βρέθηκα πρόσωπο με πρόσωπο με τη Λόρκα και της έδωσα τα συγχαρητήρια μου λαμβάνοντας ένα ζεστό χαμόγελο εις ανταπόδοσιν. Αυτό ήταν το πλησιέστερο της επαφής μου, σκέφτηκα, με τον τραγουδοποιό και ποιητή που με είχε αγγίξει τόσο! Τέλος, σκέφτηκα , με αφορμή το βραβείο Αστούριας που είχα αναφέρει στο κείμενο για τον Ντύλαν, πως θα άρμοζε, δεδομένης της σχέσης του Κόεν με την Ελλάδα, να του απένειμε ένα τιμητικό βραβείο και η δική μας η Ακαδημία. Άρχισα λοιπόν να σκέφτομαι πώς θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια πρόταση, μέσω φίλων και γνωστών, και είχα αρχίσει να γράφω στον νου μου, ταξιδεύοντας στης Νέας Υόρκης τον ‘υπόγειο’, ένα σχετικό γράμμα. Λίγες μέρες αργότερα ήρθαν τα άσχημα νέα.
Για παρηγοριά πήγα στην ανθολογία Λέοναρντ Κόεν, Ποιήματα και Τραγούδια (2011) του μεγάλου εκδοτικού οίκου Κνοπφ. Η ανθολογία αυτή συμπεριλαμβάνεται στη σειρά ‘Οι Ποιητές Τσέπης της Βιβλιοθήκης του Κάθε Ανθρώπου’ (‘Every Man’s Library Pocket Poets’) η οποία επίσης συμπεριλαμβάνει ποιητές όπως ο Ρίλκε, η Ντίκινσον, ο Ρεμπώ, ο Γουίτμαν, ο Τ.Σ. Ελιοτ και η Σύλβια Πλαθ. Πήγα λοιπόν στην ανθολογία και διάβασα παλιά γνωστά μου ποιήματα και άλλα που δεν τα είχα προσέξει ή που είχαν διαφορετικό βάρος τώρα με την απώλεια του ποιητή. Σε μια συνέντευξη του το 1988, που την ξαναέδειξαν στην τηλεόραση πρόσφατα, είχε πει ο Κόεν ότι υπάρχουν δυο κατηγορίες συγγραφέων. Η κατηγορία του Φλωμπέρ (μιας γλώσσας που είναι ακριβής) και η κατηγορία του Τόμας Γούλφ (αυτών που γράφουν χιλιάδες λέξεις και τις κολλάνε ‘στην πόρτα του ψυγείου τους’). ‘Εγώ ανήκω’, είπε, ‘στην πρώτη κατηγορία…γράφω δέκα παραλλαγές μέχρι να φτάσω στην τελική [μορφή των στίχων].’ Ανέφερε επίσης ότι είχε επίγνωση πως τα τραγούδια του θα επαναλαμβάνονταν για δεκαετίες αφότου είχαν γραφτεί κι έτσι, είπε, ‘θα πρέπει να είμαι σίγουρος ότι θα μπορώ να υποστηρίξω κάθε λέξη [που γράφω]’ (‘I can stand behind every word’). Με αίσθηση μιας παρόμοιας ευθύνης, από την άποψη του μεταφραστή, παραθέτω εδώ μερικά νεανικά ποιήματα του Κόεν, και όχι τραγούδια του, σε μια γρήγορη μετάφραση.
Ύδρα 1960
Κάθε τι που κινείται είναι λευκό,
ένας γλάρος, ένα κύμα, ένα πανί,
κίνηση καθαρή αδύνατον να τη μιμηθείς.
Κάνει θρύψαλα τον πόνο.
Ποτέ να μην προσποιηθείς πως βρήκες τη γαλήνη.
Η καταβύθιση στο άγιο πνεύμα δεν την βρήκε,
δεν σου μέλλει ποτέ κανένα φιλί. Ο πόνος
δεν μπορεί αυτό το φως εδώ να το χαλάσει.
Να είσαι βίαιος με τον πόνο,
να καταστρέφεις το όραμα το εύκολο,
η εύκολη φοβέρα, νερό για
όσους πρέπει να καταλήγουν στη φωτιά.
Ανηλεή είναι αυτά: η στριγκλιά του κόκορα,
το ξασπρισμένο κρανίο μιας γίδας.
Μαζί με τις παπαρούνες φυτρώνουν νυστέρια,
αν τις βλέπεις νά είναι κατακόκκινες.
Στο Δρόμο για τη Λάρισα
Είχα χαθεί
όταν σε συνάντησα
στο δρόμο για τη Λάρισα
το δρόμο με τους κέδρους τον ευθύ
Με πήρες για
άντρα που παίρνει τους δρόμους
και με αγάπησες γι αυτό
Δεν ήμουν τέτοιος άντρας όμως
Είχα χαθεί όταν
σε συνάντησα στο δρόμο
για τη Λάρισα
Δώρο
Μου λές ότι η σιωπή
Είναι πλησιέστερη κι από τα ποιήματα στη γαλήνη
όμως αν για δώρο
σου έφερνα τη σιωπή
(γιατί ξέρω από σιωπή)
θα μου έλεγες εσύ
Δεν είναι σιωπή αυτό
είναι ένα ποίημα παραπάνω
και θα μου το επέστρεφες.
Ο Λέοναρντ Κόεν πέθανε τη Δευτέρα, 7 Νοεμβρίου (όπως μάθαμε πρόσφατα) και ο θάνατος του ανακοινώθηκε την Πέμπτη, 10 Νοεμβρίου, από την οικογένεια του. Στο φύλλο της Παρασκευής, η εφημερίδα Νιού Γιόρκ Τάϊμς του αφιέρωσε πρωτοσέλιδο άρθρο γραμμένο από τον κριτικό μουσικής Τζον Παρέλις όπου μεταξύ άλλων αναφέρει ότι ανάμεσα στις μουσικές καταβολές του Κόεν ήταν και τα ελληνικά ρεμπέτικα. Στο ίδιο φύλλο η εφημερίδα είχε επίσης ένα κύριο άρθρο με τίτλο: ‘Ο Λέοναρντ Κόεν, ζωτικός μέχρι τέλους’. Επίσης, κατά σύμπτωση, υπήρχε στην εφημερίδα και μια κριτική για την πρώτη βραδιά μιας σειράς συναυλιών στο Μανχάταν της τραγουδίστριας Τζούντυ Κόλλινς (Judy Collins) η οποία είχε συμπεριλάβει σε δίσκο της το τραγούδι του Κόεν ‘Σουζάν¨ (‘Suzanne’) το 1966. Ήταν η πρώτη του εμφάνιση στον χώρο της μουσικής σαν στιχουργός και συνθέτης. Η Τζούντυ Κόλλινς τραγούδησε το ‘Σουζάν’ στο τέλος της συναυλίας της εκείνη τη σημαδιακή βραδιά.
Ο κύκλος έκλεισε, απ’ το ένα Σάββατο, με τη χαρούμενη παρέα στο μπαρ, στο άλλο να παρακολουθώ στο σπίτι αργά το πρόγραμμα κωμωδίας Saturday Night Live (SNL)στην τηλεόραση. Καθ’ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας το πρόγραμμα άρχιζε με ένα σκετς που διακωμωδούσε τους υποψήφιους για την προεδρία. Έμεινα σπίτι να παρακολουθήσω το πρόγραμμα για μια ψυχική χαλάρωση μέσω της κωμωδίας (comic relief) μετά τα γεγονότα της εβδομάδας. Αυτή τη φορά όμως το πρόγραμμα του SNL δεν άνοιξε με ένα σκετς. Η ταλαντούχος ηθοποιός Kate McKinnon, που στα σκετς έπαιζε τον ρόλο της υποψήφιας για την προεδρία, ντυμένη τώρα με το γνωστό λευκό κοστούμι της πολιτικού και καθισμένη πίσω από το πιάνο στο κέντρο της σκηνής έπαιξε σόλο και τραγούδησε το εμβληματικό τραγούδι του Κόεν ‘Αλληλούια’ (‘Hallelujah’). Αφού τέλειωσε, στράφηκε προς την κάμερα (και το κοινό) και με σοβαρότητα (δεν μπορούσες να διακρίνεις αν μιλούσε ως ο χαρακτήρας της υποψήφιας προέδρου των σκετς ή ως η ίδια η ηθοποιός) είπε: ‘Εγώ δεν το βάζω κάτω. Δεν θα πρέπει ούτε και σείς,’ προφανώς αναφερόμενη στο αποτέλεσμα των εκλογών και προφανώς έχοντας στραφεί στη μουσική και στους στίχους του ποιητή και τραγουδοποιού για έμπνευση.
Έτσι στρέφομαι κι εγώ σε κάποια λόγια του Λέοναρντ Κόεν που νομίζω ταιριάζουν στις μέρες μας. Ιδού λοιπόν:
(Από το Anthem)
There is a crack in everything.
That’s how the light gets in.
Υπάρχει μια ρωγμή στο κάθε τι.
Κι έτσι το φως μπαίνει από κεί.
(από σελίδα ημερολογίου του
Κόεν στον δίσκο Old Ideas)
14 Οκτωβρίου, 2007
Κυριακή 7:30 πμ
να λες την αλήθεια στους ισχυρούς;
καλύτερα
να λες την αλήθεια
στους ανίσχυρους
ΟΛΟΙ ΤΟ ΞΕΡΟΥΝ (αποσπάσματα)
Όλοι το ξέρουν ότι τα ζάρια είναι φτιαχτά. Όλοι κάνουν το σταυρό τους όταν ρίχνουν τη ζαριά. Όλοι το ξέρουν ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει. Όλοι το ξέρουν ότι έχουν χάσει οι καλοί άνθρωποι. Όλοι το ξέρουν ότι ήταν στημένος ο αγώνας: ο φτωχός μένει φτωχός, ο πλούσιος γίνεται πιο πλούσιος ακόμα. Έτσι τα πράγματα συμβαίνουν. Όλοι το ξέρουν.
…………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
Όλοι το ξέρουν ότι με αγαπάς, μωρό μου. Όλοι το ξέρουν το πόσο αυτό είναι αληθινό. Όλοι το ξέρουν ότι ήσουν κι είσαι πιστή μαζί μου, αν αφαιρέσεις μια βραδιά ή δυό. Όλοι το ξέρουν ότι ήσουν πάντα διακριτική όμως υπήρχαν τόσοι και τόσοι που δεν γινόταν, έπρεπε να τους δεις χωρίς επάνω σου κανένα ρούχο.
Κι όλοι το ξέρουν.
…………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………
Όλοι το ξέρουν ότι έρχεται η Πανώλη. Όλοι το ξέρουν ότι κινείται ταχιά.
Όλοι το ξέρουν ότι ο γυμνός ο άντρας και η γυμνή γυναίκα – αστραφτερά
κατασκευάσματα από τα χρόνια τα παλιά. Όλοι το ξέρουν ότι αυτή εδώ
η σκηνή είναι νεκρή, και όμως το κρεβάτι σου θα έχει έναν μετρητή που
αποκαλύπτει εκείνο που το ξέρουν όλοι.
………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………
(Οι δυο πρώτες στροφές και η τελευταία
στροφή από το τραγούδι Δημοκρατία)
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ (απόσπασμα)
Έρχεται από μια τρύπα στον αέρα,
από κείνες τις νύχτες στην πλατεία Τιεναμεν.
Έρχεται από την αίσθηση
ότι δεν είναι ακριβώς πραγματική,
ή είναι πραγματική, αλλά δεν είναι ακριβώς εκεί.
Απ’ τους πολέμους κατά μιας αναρχίας,
απ’ τις σειρήνες μέρα και νύχτα,
απ΄ των αστέγων τις φωτιές,
απ’ των ομοφυλόφιλων τις στάχτες:
Έρχεται η δημοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Έρχεται μέσα από μια ρωγμή στον τοίχο,
μέσα σε μια πλημμύρα οπτασιών του αλκοόλ,
από τη συγκλονιστική αφήγηση
της Επί του Όρους Ομιλίας
που δεν κάνω καν πως την καταλαβαίνω.
Έρχεται από τη σιωπή
της αποβάθρας στην ακτή,
από τη γενναία, την τολμηρή, την πονεμένη
καρδιά της Σεβρολέτ:
Έρχεται η δημοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες.
…………………………………………………………….
…………………………………………………………….
Είμαι συναισθηματικός, αν πιάνεις τι θέλω να πω:
Αγαπώ τη χώρα μα δεν το αντέχω αυτό το σκηνικό.
Και δεν είμαι αριστερός ούτε δεξιός
Απλώς απόψε θα μείνω σπίτι,
και θα χαθώ σ’ αυτή τη μικρή οθόνη την απελπιστική.
Είμαι πεισματάρης όμως σαν τις σακούλες σκουπιδιών
που δεν μπορεί να τις αποσυνθέσει ο Χρόνος,
είμαι σκουπίδι πεταμένο αλλά ακόμα κρατώ
ετούτο το μικρό άγριο μπουκέτο, δες:
Έρχεται η δημοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Μανχάτταν, 15 Νοεμβρίου, 2016
