της Αγγελικής Γιαννικοπούλου (*)
Το νέο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο Γιαγιόι Κουσάμα, Από εδώ μέχρι το άπειρο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜοΜΑ, και ειδικά για την Ελλάδα από τη Μέλισσα, έχει εκδοθεί στα πλαίσια μιας πολύ ενδιαφέρουσας και επιτυχημένης σειράς που ως στόχο έχει τη γνωριμία των παιδιών με σημαντικούς ζωγράφους. Έτσι μετά το Ματίς (Ο Κήπος του Ματίς), το Ντεγκά (Τι είδε ο Ντεγκά), και το Μαγκρίτ (Το μήλο του Μαγκρίτ), έρχεται η σειρά της διεθνούς φήμης Γιαπωνέζας καλλιτέχνιδας Γιαγιόι Κουσάμα.
Η 89χρονη σήμερα Κουσάμα, εικαστικός, περφόρμερ, συγγραφέας, γλύπτρια, ποιήτρια, γεννήθηκε στο Ματσουμότο της Ιαπωνίας, το 1929, και σε ηλικία 28 ετών έφυγε μόνη της στη Νέα Υόρκη, εξαιτίας της συμπεριφοράς της οικογένειάς της, και κυρίως της μητέρας της που δεν της επέτρεπε να ασχολείται με την τέχνη –συχνά της έσκιζε τα έργα της. Στην αμερικανική μητρόπολη γνώρισε την επιτυχία, αφού, μετά από πολλές αρχικές δυσκολίες, πέτυχε την αναγνώριση όχι μόνο ως καλλιτέχνης, αλλά και ως μαχητική ακτιβίστρια, πολλές φορές και εξαιτίας της εκκεντρικής συμπεριφοράς της –δες τα αξέχαστα «Body Festivals, όπου χρησιμοποιούσε γυμνά σώματα ως μοντέλα. Κυρίως όμως απέκτησε μεγάλη φήμη λόγω του μοναδικού ύφους των έργων της που στηρίχτηκε σε μοτίβα με τελείες, αλλά και σχηματισμούς που έμοιαζαν με δίχτυα και λουλούδια, στη δημιουργία των οποίων συχνά χρησιμοποίησε καθρέφτες και ηλεκτρικούς λαμπτήρες.
Τα κείμενα του βιβλίου Γιαγιόι Κουσάμα, Από εδώ μέχρι το άπειρο έγραψε η Sarah Suzuki, επιμελήτρια στο Τμήμα Σχεδίων και Χαρακτικών του Μουσείου Σύγχρονης Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, ενώ την εικονογράφηση υπογράφει η Ellen Weinstein, γνωστή και από το δεύτερο εξαιρετικό βιβλίο της (The superstitions, rituals, and practices of extraordinary people). Το βιβλίο αφηγείται τη ζωή της Κουσάμα από τα παιδικά και εφηβικά χρόνια στην Ιαπωνία, όπου το καλλιτεχνικό της ταλέντο δεν εκτιμήθηκε ούτε από την μητέρα της, η οποία την προτιμούσε πλήρως υποταγμένη στο συμβατικό έμφυλο ρόλο της, ούτε από τους δασκάλους της, που ήθελαν να συμπιέσουν τη δημιουργική της έκφραση μέσα στα όρια της παραδοσιακής ιαπωνικής ζωγραφικής. Γι’ αυτό και η Κουσάμα δραπετεύει στη Νέα Υόρκη και μέσα στο γόνιμο περιβάλλον μιας πόλης που εκτιμά τη μη υποταγή σε … κανόνες, καταξιώνεται ως καλλιτέχνης τόσο, ώστε ο αριθμός των επισκεπτών στην τελευταία έκθεση που την αφορά να φτάνει τους 9.000 ημερησίως, οι πίνακες της να πωλούνται σε αστρονομικές τιμές και το 2017 να εγκαινιαστεί στην πατρίδα της μουσείο Κουσάμα.
Το βιβλίο των εκδόσεων ΜοΜΑ/ Μέλισσα δεν σηματοδοτεί την πρώτη συνάντηση της Κουσάμα με το παιδικό βιβλίο, αφού η Γιαπωνέζα εικαστικός το 2012 εικονογραφεί την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων (Alice in Wonderland, Penguin Classics).
Το εικονογραφημένο Γιαγιόι Κουσάμα, Από εδώ μέχρι το άπειρο είναι μια μυθοποιημένη βιογραφία που ως στόχο έχει τη γνωριμία των παιδιών με την Κουσάμα και τα έργα της, τα οποία, μολονότι δεν αναπαράγονται στις σελίδες του, λειτουργούν ως το προφανές διακείμενο ολόκληρης της εικονογράφησης. Σε αυτό το βιβλίο η ιστορία της δημιουργού εικονογραφείται με σκηνές που τοποθετούν τη δράση σε ονειρικά σκηνικά, τα οποία αποτελούν μεταγραφές των ίδιων της των έργων. Έτσι η επιστροφή της Κουσάμα στην Ιαπωνία ως καταξιωμένης πλέον καλλιτέχνιδος αποδίδεται οπτικά με μια εικόνα που την παρουσιάζει να ζωγραφίζει στο ατελιέ της, που όμως στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια παραλλαγή του Δωματίου Εξάλειψης (The Obliteration Room) σε συνδυασμό με στοιχεία από έργα της που φανερώνουν την εμμονή της στην κόκκινη βούλα (Dots obsessions).
Μάλιστα με την τοποθέτηση της Γιαπωνέζας εικαστικού στο ψυχεδελικό τοπίο των καλειδοσκοπικών εγκαταστάσεών της, η εικονογράφηση καταφέρνει να επαναλαμβάνει την αναμφίβολη πρόθεση της καλλιτέχνιδας να ‘κατοικεί’ η ίδια τα έργα της και να φωτογραφίζεται μέσα σε αυτά, καθιστώντας τη φυσική της παρουσία μια ακόμη παράμετρο της εικαστικής εγκατάστασης. Επιλέγοντας κατάλληλα ρούχα αλλά και μαλλιά, δες την αγαπημένη της κόκκινη περούκα, η Κουσάμα γίνεται μέρος του έργου –δες μια σειρά από αυτοπροσωπογραφίες της στο Phalli’s Field ή στα δωμάτια με καθρέπτες που είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε να πολλαπλασιάζουν την παρουσία του επισκέπτη καταλήγοντας σε ένα πολλαπλό πορτρέτο του. Άλλωστε η Γιαγιόι Κουσάμα δεν συμβιβάστηκε ποτέ με τον περιορισμένο χώρο του καμβά, γι’ αυτό και προέκτεινε τα έργα της πέρα από αυτόν. Όπως συνέβη στις εικόνες του βιβλίου Γιαγιόι Κουσάμα, Από εδώ μέχρι το άπειρο, όπου η δημιουργός φιλοξενείται στα τοπία των έργων της, έτσι και στις πραγματικές δημιουργίες η ίδια κυριολεκτικά εισχωρεί στο δημιούργημά της, εμ-παίζοντας το αντιφατικό δίπολο Εδώ vs Εκεί, αλλά και Μέσα vs Έξω, αφού το έργο της καταφέρνει να είναι συγχρόνως μέσα στο μυαλό της, ως καλλιτέχνη που το γέννησε, και παράλληλα, ως φυσικό περιβάλλον να την φιλοξενεί, άρα να εμπεριέχει την ίδια τη δημιουργό του.
Το μόνο μέρος όπου ο αναγνώστης θα βρει φωτογραφίες των έργων της, μαζί με το βιογραφικό της, είναι το οκτασέλιδο παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, που σκοπό έχει να λειτουργήσει ως οδηγός για να ταυτοποιηθούν μαζί τους τα ευφάνταστα τοπία των εικόνων της Ellen Weinstein. Όμως, αυτός ο κατάλογος έργων είναι απλώς ενδεικτικός, αφού πολύ περισσότερες δημιουργίες της εμπνέουν την εικονογράφηση, κάποιες και από το χώρο της μόδας –δες, για παράδειγμα, την εικόνα με τα ρούχα και κυρίως το κόκκινο γοβάκι που η εικοσιοκτάχρονη Γιαγιόι παίρνει μαζί της στη Νέα Υόρκη και σύγκρινέ τα με τα προϊόντα της συνεργασίας της δημιουργού με τον οίκο Louis Vuitton. Άλλες εικόνες της Weinstein παραπέμπουν σε γνωστές φωτογραφίες της Κουσάμα, όπως εκείνη που την παρουσιάζει με χρυσό κιμονό στη 33η Μπιενάλε της Βενετίας (1966) στην Narcissus Garden, εγκατάσταση με εκατοντάδες σφαίρες καθρέφτες.
Είναι εμφανές ότι κύριος στόχος του βιβλίου είναι όχι μόνο η άντληση πληροφοριών για τη ζωή της καλλιτέχνιδος, αλλά κυρίως η γνωριμία του μικρού αναγνώστη με το εικαστικό της έργο. Το βιβλίο λειτουργεί ως μια συνεχής πρόκληση για τον αναγνώστη-θεατή, που καλείται διαρκώς να αναγάγει τα τοπία της εικόνας στα γνωστά έργα της Κουσάμα. Μάλιστα αυτό το στοιχείο του καθιστά το εικονογραφημένο βιβλίο διηλικιακό, αφού αποκτά ενδιαφέρον και για τον μεγαλύτερο αναγνώστη, ο οποίος, σε μια εικονογράφηση που λειτουργεί ως ένας διαρκής γρίφος, ενδέχεται να προσδιορίσει διαφορετικά τα διακείμενα. Για παράδειγμα, η τεράστια κίτρινη κολοκύθα στην άκρη της προκυμαίας θα μπορούσε να θυμίζει εξίσου μια οποιαδήποτε κολοκύθα, αγαπημένο μοτίβο της Κουσάμα, αλλά, για τον πιο εξοικειωμένο με το έργο της Γιαπωνέζας δημιουργού, σαφώς παραπέμπει στο υπερμέγεθες γλυπτό της δίπλα στη θάλασσα στο νησάκι Naoshima.
Από πολύ νωρίς η Κουσάμα χρησιμοποίησε σε πίνακες, γλυπτά και εγκαταστάσεις της την κολοκύθα, το σχήμα της οποίας, όπως δηλώνει η ίδια, την ενθουσιάζει. Μάλιστα με αυτήν εκπροσώπησε τη χώρα της το 1993 στη Μπιενάλε της Βενετίας, ενώ στο δωμάτιο-παραμύθι Όλη η αιώνια αγάπη που έχω για τις κολοκύθες κυριαρχούν φωτισμένες κίτρινες πουά κολοκύθες, για τις οποίες ομολογεί ότι νιώθει μια ισχυρή ταύτιση θαυμάζοντάς τες για την ανθεκτικότητα, τη μοναδικότητα και την καθημερινή τους ποιότητα. Οι κολοκύθες, μαζί με τα λουλούδια, συνδέουν την Κουσάμα με τα παιδικά της χρόνια στην Ιαπωνία και την αγροτική οικογένεια στην οποία μεγάλωσε, γεγονός που στην εικονογράφηση καταγράφεται με την απεικόνιση της μικρής Γιαγιόι να ζωγραφίζει σε έναν κήπο γεμάτο πολύχρωμα λουλούδια και κίτρινες κολοκύθες.
Όμως αναμφίβολα στο εκρηκτικό σύμπαν της Κουσάμα, όπου κολοκύθες, καθρέπτες, και φαλλοί παραπέμπουν στο άπειρο, το κυρίαρχο στοιχείο είναι τα πουά, τα οποία η δημιουργός εξακολουθεί σταθερά και εμμονικά να ζωγραφίζει από τότε που πρωτοάρχισε στην ηλικία των δέκα, όταν κάλυψε τη ζωγραφιά μιας γυναίκας με κιμονό, προφανώς της μητέρας της, με αυτά. Η ίδια δεν κρύβει την αγάπη της για τη βούλα, ενδεικτικός και ο τίτλος έργου της, Αγάπη μεταμορφωμένη σε βούλες (Love Transformed into Dots), αφού βιώνει ακόμη και τη γη σαν μία κουκίδα: «ο πλανήτης μας είναι απλώς μια βούλα ανάμεσα σε εκατομμύρια αστέρια. Οι βούλες είναι ένας δρόμος για το άπειρο». Μάλιστα το πουά ως σήμα κατατεθέν της καλλιτέχνιδας χαρακτηρίζει και το βιβλίο των Suzuki και Weinstein, όπου οι βούλες κατακλύζουν ακόμη και το περικείμενο –δες για παράδειγμα το διακοσμητικό μοτίβο στα εσώφυλλα, αλλά και τα στρογγυλά πλαίσια/ βούλες που φιλοξενούν τον τίτλο αλλά και το κείμενο στο οπισθόφυλλο.
Άλλωστε η βούλα για την Κουσάμα φαίνεται να αποτελεί το σημείο συνάντησης όχι μόνο του μικρού και του μεγάλου, αφού ταυτόχρονα μπορεί να είναι ένα απειροελάχιστο σημάδι πάνω στο χαρτί και ένας μακρινός πλανήτης στο σύμπαν, αλλά και τον κοινό τόπο ανάμεσα στον ενήλικο και το παιδί. Με τη βοήθεια πολύχρωμων πουά η Κουσάμα καταφέρνει να μετατρέψει ένα αδιάφορο, κατάλευκο δωμάτιο σε μία χαοτική εγκατάσταση ηχηρών χρωμάτων (δες Δωμάτιο Εξάλειψης), προτρέποντας τους επισκέπτες να αφήσουν ελεύθερο το παιδί που κρύβουν μέσα τους και να κολλήσουν χρωματιστές κουκίδες πάνω σε όλες τις επιφάνειες του δωματίου.
Ίσως για αυτό και ένα παιδικό βιβλίο που αναφέρεται στην Κουσάμα και τα ατέλειωτα λιβάδια από τελείες, μοτίβο που, ακόμη και αν αποτελεί δάνειο από τον κόσμο των παραισθήσεων, τελικώς σφράγισε τη τέχνη της και σηματοδότησε τη μετάβαση από το Εδώ στο Άπειρο, καταφέρνει να απορροφήσει τους κραδασμούς των αντιθέσεων και να γοητεύσει εξίσου τα μικρά παιδιά και τους ενήλικους συναναγνώστες.
(*)Η Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
INFO: Σάρα Σουζούκι, Γιαγιόι Κουσάμα, Από εδώ μέχρι το άπειρο
Εικ. Ellen Weinstein, Μετ. Ελένη Κατσαμά-Ουρανία Ιορδανίδου
Εκδ. Μελίσσα
