Γελάνε τα ποντίκια; (του Δημήτρη Σωκιαλίδη)

1
715

του Δημήτρη Σωκιαλίδη.

Γελάνε τα ποντίκια; Ναι, αρκεί να τα γαργαλήσετε, στην πλάτη στον λαιμό ή στην κοιλιά!1

Μια από τις πρώτες και πιο συναρπαστικές προσεγγίσεις στην βιολογία των συναισθημάτων προήλθε από τον Κάρολο Δαρβίνο με το βιβλίο του  Η έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και τα ζώα  που εκδόθηκε το 1872, δώδεκα περίπου χρόνια μετά την Καταγωγή των Ειδών.

Πίσω από κάθε συναισθηματική έκφραση στο πρόσωπό μας (χαρά, γέλιο, φόβος, κλάμα, αηδία κλ.π.) κρύβονται μύες που διαμορφώνουν το πρόσωπό μας, έτσι ώστε να σχηματίσει την ανάλογη έκφραση και να εκδηλώσουμε το ανάλογο συναίσθημα. Οι αλλαγές δεν περιορίζονται μόνο στο πρόσωπο, αλλά επεκτείνονται και στην υπόλοιπη φυσιολογία του σώματός μας. Ανάλογα με το συναίσθημα, μπορεί για παράδειγμα να επιταχυνθούν οι σφυγμοί σας, να σφίξει το στομάχι σας, να ιδρώσετε, να ανατριχιάσετε, και να συμβούν ένα σωρό άλλες αλλαγές, που προκαλούνται  κυρίως από το αυτόνομο νευρικό μας σύστημα.

Ο εγκέφαλος ελέγχει αυτούς τους μύες και όλη τη διαδικασία. Αλλά δεν πρόκειται για έναν απλό μονόδρομο. Μπορεί, για παράδειγμα, εάν νιώθουμε ευχάριστα ο εγκέφαλος να σχηματίσει ένα χαμόγελο ευδαιμονίας στο πρόσωπό μας. Αλλά και εάν βάλουμε απλώς ένα μολύβι οριζόντια ανάμεσα στα χείλη μας, ωθώντας το στόμα μας σε ένα τεχνητό χαμόγελο, ο εγκέφαλός μας θα το διαβάσει σαν να βρισκόμαστε σε καλή διάθεση και θα επηρεαστεί θετικά και ο ίδιος.2  Και για να το φθάσουμε στα άκρα, ένα χαμόγελο του απέναντί μας, μέσα από το σύστημα των κατοπτρικών νευρώνων μας3, μπορεί να οδηγήσει και εμάς στο γέλιο και την ευχάριστη διάθεση.

Αυτή η διαδικασία όμως δεν είναι απόλυτα συνειδητή. Μπορούμε, επί παραδείγματι, να φορέσουμε συνειδητά ένα ψεύτικο χαμόγελο λεπτύνοντας και εκτείνοντάς τα χείλη μας, αλλά για ένα γνήσιο πιστευτό χαμόγελο χρειάζεται να συσταλεί και ο σφιγκτήρας μυς γύρω από τα μάτια (σφιγκτήρας μυς των βλεφάρων), που δεν τον ελέγχουμε συνειδητά. Ένα καλό ανέκδοτο, όμως μπορεί να οδηγήσει αυθόρμητα σε ένα γνήσιο χαμόγελο. Ένα χαμόγελο Ντουσέν, όπως θα δούμε πιο κάτω. Τελικά δεν είναι και τόσο απλή η δουλειά του ηθοποιού.

Ο Δαρβίνος συνεργάστηκε με τον Γάλλο ανατόμο Ντουσέν (Guillaume Benjamin Amand Duchenne). Ο Ντουσέν εφάρμοζε ηλεκτρόδια σε συγκεκριμένους μύες του προσώπου πυροδοτώντας διάφορες εκφράσεις που καλούνταν να ερμηνεύσουν οι καλεσμένοι του Δαρβίνου. Έτσι προέκυψε και το περίφημο χαμόγελο Ντουσέν, όταν ένα τυχαίο αστείο οδήγησε σε ένα πιο γνήσιο χαμόγελο από αυτό που πετύχαινε ο ίδιος με τα ηλεκτρόδια του και αποκάλυψε, έτσι, τον πλήρη συνδυασμό μυών που κρυβόταν πίσω από αυτό.

Μελετώντας λεπτομερώς τις συναισθηματικές εκφράσεις στους ανθρώπους και τα ζώα, αλλά και την φυσιολογία του σώματος που τα συνοδεύει, ο Δαρβίνος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα συναισθήματα είναι παρεμφερή σε όλο το ζωικό βασίλειο. Ότι κάθε συναίσθημα δηλαδή έχει προσαρμοστικούς σκοπούς και κατάγεται εξελικτικά από τα κατώτερα ζώα. Επίσης, σε συνεργασία με επιστήμονες φίλους και ιεραποστόλους, διερευνώντας το πώς εκλάμβαναν ή εξέφραζαν τα συναισθήματα οι λαοί ανά την υφήλιο, έδειξε την καθολικότητα τους. Αν όλοι οι άνθρωποι της υφηλίου διαθέτουν ίδια μάτια, ίδιο στόμα και μύτη και ίδιους μύες προσώπου, τότε θα είναι εξοπλισμένοι έτσι ώστε να εκδηλώνουν με τον ίδιο τρόπο τα συναισθήματά τους, συμπέρανε.

Πως ακριβώς συνδέεται λοιπόν ο εγκέφαλος με το συναίσθημα;

Οι εγκεφαλικές λειτουργίες μπορούν να καθοριστούν με βάση την εξελικτική λειτουργία τους. Οι απαρχές του εγκεφάλου, οι πιο πρωτόγονες και στοιχειώδεις λειτουργίες του, ένα είδος αυτόματου συστήματος επιβίωσης (καρδιακός ρυθμός, πίεση του αίματος, αναπνοή, ύπνος, αφύπνιση, νεύρα για τις κινήσεις των ματιών, την ακοή, την ομιλία, το μάσημα, την κατάποση, επικοινωνία με τα ζωτικά όργανα) εντοπίζονται στις πιο εσωτερικές περιοχές του: στο εγκεφαλικό στέλεχος. Στο τμήμα, δηλαδή, του εγκεφάλου που βρίσκεται στην βάση του και ξεκινά από την άνω άκρη του νωτιαίου μυελού.

Προχωρώντας προς τα πάνω, αλλά ακόμα στον βαθύ πυρήνα του εγκεφάλου, βρίσκονται δομές, όπως η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος, ο επικλινής πυρήνας και πολλές άλλες, που περικλείουν και χρωματίζουν με συναίσθημα τους βασικούς μηχανισμούς επιβίωσης του εγκεφαλικού στελέχους.  Αυτές οι δομές ονομάζονται «μεταιχμιακό σύστημα» (limbic system), γιατί βρίσκονται στα όρια (μεταίχμιο) του νεοφλοιού και του υπόλοιπου εγκεφάλου.

Τέλος, γύρω από το μεταιχμιακό σύστημα και το εγκεφαλικό στέλεχος απλώνεται ο φλοιός, η τελευταία και πιο εξελιγμένη προσθήκη στον εγκέφαλο. Πριν από περισσότερα από 100 εκατομμύρια χρόνια ο φλοιός στα θηλαστικά αυξήθηκε σημαντικά και μεταμορφώθηκε στον νεοφλοιό, όπως ονομάζεται σήμερα, ο οποίος αποτελείται από μεγάλες αναδιπλούμενες πτυχές (έλικες και αύλακες) που περιβάλλουν τον υπόλοιπο εγκέφαλο σαν κάλυμμα και μοιάζουν με τσαλακωμένο σεντόνι.

Αλλά και στον νεοφλοιό το τμήμα που έχει εξελιχθεί περισσότερο και έχει υποστεί την μεγαλύτερη αύξηση καταλαμβάνοντας περίπου το ένα τρίτο του συνολικού οργάνου είναι το πρόσθιο κομμάτι πίσω από το μέτωπο και τα μάτια, ο προμετωπιαίος φλοιός. Οι άνθρωποι  έχουμε τον πιο μεγάλο προμετωπιαίο φλοιό σε σχέση με την σωματική μάζα.

Ο προμετωπιαίος φλοιός μας βοηθά στις ανώτερες λειτουργίες όπως το να προσχεδιάζουμε τις ενέργειές μας και να επιλέγουμε τις κατάλληλες δράσεις για να επιτύχουμε τους στόχους μας. Μας βοηθάει επίσης να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας και συνεισφέρει ουσιαστικά στην βραχύχρονη μνήμη μας, την μνήμη εργασίας. Την ικανότητα δηλαδή να συγκρατούμε έναν αριθμό τηλεφώνου πριν τον σημειώσουμε κάπου και την ικανότητα να θυμόμαστε πως αρχίσαμε μια πρόταση μέχρι να την τελειώσουμε.

Αυτές οι περιοχές δεν στοιβάζονται απλώς η μια πάνω στην άλλη. Τα πιο ορθολογικά τμήματα αναδύθηκαν από τον προγενέστερο παρορμητικό πυρήνα τροποποιώντας και βελτιώνοντας την λειτουργία του. Οι περιοχές συνδέονται μεταξύ τους «πυκνά και στρατηγικά» ώστε να επικοινωνούν και να ρυθμίζουν την λειτουργία τους. Για παράδειγμα, ένα ζώο μπορεί να κινηθεί και χωρίς την κινητική περιοχή του φλοιού του. Αλλά η ανάπτυξη του κινητικού νεοφλοιού επέτρεψε και νέους βέλτιστους τρόπους λεπτομερούς συνειδητού ελέγχου των κινήσεων.

Οι δομές του μεταιχμιακού συστήματος εξυπηρετούν τις άμεσες συναισθηματικές αντιδράσεις (φόβο, άγχος, ηδονή, χαρά), αλλά και τις άμεσες συμπεριφορικές αποκρίσεις στα συναισθηματικά ερεθίσματα (κινητικές αντιδράσεις, επιθετική αμυντική συμπεριφορά κλ.π.). Για παράδειγμα, περπατάτε στο δάσος και πατώντας ένα κλαδί ακούτε ένα σύρσιμο. Φίδι ή κάτι άλλο επικίνδυνο; Τρομάζετε και προτού καν φθάσει η πληροφορία στον οπτικο-ακουστικό φλοιό σας, ώστε να συνειδητοποιήσετε περί τίνος ακριβώς πρόκειται, η πληροφορία έχει ασυνείδητα φτάσει στην αμυγδαλή (ένα πυρήνα του μεταιχμιακού συστήματος) και η αμυγδαλή έχει ενεργοποιήσει το στέλεχος και η φυσιολογία σας έχει ήδη σημάνει συναγερμό (ταχυπαλμία, αυξημένη πίεση, εφίδρωση, το δέρμα  χλωμιάζει, οι κόρες διαστέλλονται, η αναπνοή ρηχαίνει, τα σωθικά ανακατεύονται, τα χείλη και οι φωνητικές χορδές τρέμουν, τα μέλη παραλύουν, συχνά ανατριχιάζετε) και η βασική ενστικτώδη αντίδραση «παγώνω ή το βάζω στα πόδια» έχει ενεργοποιηθεί. Εάν η συνειδητή επεξεργασία του νεοφλοιού επιβεβαιώσει τον κίνδυνο, εσείς ήδη έχετε αρχίσει να τρέχετε μεγιστοποιώντας τις πιθανότητες να σωθείτε. Εάν ακυρώσει τον κίνδυνο διαπιστώνοντας πως ήταν μια μικρή τρομαγμένη σαύρα που το έβαλε στα πόδια, ο συναγερμός ακυρώνεται και επανέρχεστε σε κατάσταση ηρεμίας.

Οι έντονες συναισθηματικές εμπειρίες είναι το απόλυτο δυναμωτικό της μνήμης. Αποθηκεύονται βαθιά στην μνήμη είτε συνειδητά, ταυτόχρονα δηλαδή με τα γεγονότα που τα προκάλεσαν, είτε όμως και ασυνείδητα, χωρίς τα γεγονότα δηλαδή που τα προκάλεσαν.

Για παράδειγμα, εάν στην πιο πάνω περίπτωση ήταν πράγματι φίδι και πρόλαβε να σας δαγκώσει, μπορεί πράγματι να αποτυπωθεί έντονα η εμπειρία και να αποκτήσετε μία φοβία και να αποφεύγετε γενικά να περπατάτε σε δάση. Μπορεί όμως, για διάφορους λόγους, να αποτυπωθεί  το συναίσθημα μόνο του ασυνείδητα χωρίς το περιστατικό που το προκάλεσε και έτσι να βρεθείτε με ένα σωρό φοβίες όπως κλειστοφοβία, υψοφοβία, αγοραφοβία, αραχνοφοβία, φοβίες ων ουκ έστι αριθμός. Όταν βρίσκεστε δηλαδή στις αντίστοιχες περιστάσεις, να έρχεστε αντιμέτωποι με τις πιο πάνω παραλυτικές αλλαγές στην φυσιολογία σας, χωρίς να μπορείτε καν να φανταστείτε πώς διάβολο αποκτήσατε αυτό το κουσούρι. Μπορεί όταν ήσασταν δύο ή τριών χρονών, προτού προλάβει δηλαδή ο ιππόκαμπος (η δομή του μεταιχμιακού συστήματος που βοηθά στην αποτύπωση της μακροχρόνιας βιογραφικής μνήμης) να ολοκληρώσει την ανάπτυξή του, να σας δάγκωσε ένας σκύλος και να μην έχει αποτυπωθεί το γεγονός αλλά μόνο ο φόβος.

Έτσι λοιπόν το μεταιχμιακό σύστημα, με τις αλλαγές που φέρνει στην φυσιολογία μας, μπορεί να κυριαρχήσει. Και καλά, μπορεί πριν από πολλά χρόνια τρέχοντας γρήγορα, κάποια στιγμή να ξεφεύγαμε από την αρκούδα που μας κυνηγούσε και στη συνέχεια η φυσιολογία μας να επανερχόταν σε μια κανονική κατάσταση. Όταν όμως ο φόβος δεν είναι συγκεκριμένος, αλλά διαρκής και κάπως αόριστος;  Όπως ένα δεκαπενταετές δάνειο εν καιρώ κρίσης;  Τότε είναι άγχος και, εάν δεν βρούμε ένα τρόπο να το διαχειριστούμε, απλώς θα μας διαλύσει.

Ο μετωπιαίος φλοιός συνδέεται αμφίδρομα με τον μεταιχμιακό φλοιό και μπορεί να επηρεάσει την πυροδότηση της αμυγδαλής. Μπορεί ακόμα και να μπλοκάρει την ενεργοποίηση από την αμυγδαλή του στελέχους και τις αλλαγές στην φυσιολογία που οδηγούν στον πανικό και να διοχετεύσει ο ίδιος το σήμα σε εναλλακτικές δράσεις πιο λειτουργικές.

Μπορεί τα γονίδιά σας, η κακή παιδική σας ηλικία, ή ένα σωρό άλλοι παράγοντες να σας προίκισαν με μία υπερευαίσθητη αμυγδαλή. Τα καλά νέα όμως είναι, ότι το όλο σύστημα είναι πολύ πλαστικό. Μπορείτε με διάφορες συμπεριφορές και κόλπα (σαφώς με κόπο και προσπάθεια) να αυξήσετε και να ισχυροποιήσετε τις συνδέσεις που έρχονται από τον μετωπιαίο φλοιό στην αμυγδαλή και να περιορίσετε την υπερευαισθησία της, καταλήγοντας πιο λειτουργικοί.

Ένα παρόμοιο, σε γενικές γραμμές, μοντέλο που εμπλέκει και άλλες σημαντικές περιοχές του μεταιχμιακού  και μετωπιαίου φλοιού ισχύει και για τα άλλα συναισθήματα όπως της ηδονής, της λύπης, της χαράς κλ.π.  Έτσι εάν πάθετε βλάβες σε συγκεκριμένα κέντρα του μετωπιαίου φλοιού, μπορεί να αλλάξει η συμπεριφορά σας και από ένα ηθικό, συνεπές άτομο, να μεταβληθείτε σε ένα αναξιόπιστο, παρορμητικό και βίαιο άτομο.5 Κάποιοι νευροεπιστήμονες αναζητούν προσεγγίσεις του «εκείνου», του «εγώ» και του «υπερεγώ» του Φρόιντ σε αντίστοιχες περιοχές των φλοιών που αναφέραμε πιο πάνω.

Με άλλα λόγια η λογική και το συναίσθημα δεν είναι δύο αντιθετικές ιδιότητες  του εγκεφάλου που λειτουργούν αυτόνομα και ανταγωνιστικά όπως πιστεύαμε αιώνες τώρα. Βλάβες σε περιοχές του μετωπιαίου φλοιού που ακύρωναν την ανίχνευση ασυνείδητης ροής συναισθήματος από τον μεταιχμιακό φλοιό και τα ρηξικέλευθα πειράματα του Antonio Damasio4 με τέτοιους ασθενείς, απέδειξαν ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορούσαν να πάρουν την παραμικρή απόφαση. Μπορούσαν να κάνουν μια πλήρη ανάλυση όλων των λογικών παραμέτρων, τα υπέρ και τα κατά, που επηρέαζαν οποιοδήποτε θέμα αλλά απλώς δεν μπορούσαν να πάρουν την παραμικρή απόφαση. Ούτε καν να αγοράσουν κάτι, όταν βρίσκονταν σε ένα σούπερ μάρκετ. Δεν μπορούσαν να πάρουν καμία από τις απλές αποφάσεις της καθημερινής ζωής. Με άλλα λόγια, χωρίς ίχνος συναισθηματικής χροιάς, και ο πιο ορθολογικός εγκέφαλος δεν μπορεί να καταλήξει σε καμιά απόφαση.

Παρά τον τίτλο του που παραπέμπει ελαφρώς σε βιβλία αυτοβοήθειας, το βιβλίο του Τζιοβάνι Φρατζέτο, αποτελεί μια πολύ καλή γλαφυρή και ευανάγνωστη εισαγωγή στο θέμα ‘συναίσθημα και εγκέφαλος’, εισάγοντας τον μη εξειδικευμένο αναγνώστη βαθιά στην προβληματική της νευροεπιστήμης, αναδεικνύοντας όλες τις συναρπαστικές καινούργιες γνώσεις για το θέμα, αλλά και τις πολλές πιθανές παγίδες που κρύβονται πίσω από τον ενθουσιασμό της ανακάλυψης.

Ο Τζιοβάνι Φρατζέτο ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στη μοριακή βιολογία στη Χαϊδελβέργη, έχει τιμηθεί με το βραβείο νεαρών επιστημόνων John Kendrew για τις μελέτες του στον χώρο των νευροεπιστημών, έχει ιδρύσει το ευρωπαϊκό δίκτυο «Νευροεπιστήμες και κοινωνία» και αρθρογραφεί τακτικά σε επιστημονικά περιοδικά και εφημερίδες.

Σημειώσεις

  1. «Όταν τα γαργαλάμε στην πλάτη στον λαιμό ή στην κοιλιά, εκπέμπουν ευδιάκριτους υπερήχους, τσιριχτούς θορύβους σε μια συχνότητα – περίπου 50 kHz» (σελ. 258). Στο 14:30 λεπτό του TEDx βίντεο του Jack Pansepp που ακολουθεί θα δείτε και θα ακούστε και τα γέλια. https://www.youtube.com/watch?v=65e2qScV_K8
  2. Δείτε και την δημοσίευση στον Αναγνώστη για το πώς το μπότοξ μπορεί να βοηθήσει στην κατάθλιψη. http://www.oanagnostis.gr/botox-gia-tin-katathlipsi/
  3. Ένα υποσύνολο νευρώνων που ενεργοποιείται όταν εμείς κάνουμε μια συγκεκριμένη κίνηση ή νιώθουμε ένα συναίσθημα, αλλά ταυτόχρονα και όταν κάποιος άλλος κάνει την ίδια κίνηση ή εκφράζει το ίδιο συναίσθημα. Για μια γρήγορη εισαγωγή στις εντυπωσιακές συνέπειες αυτής της ανακάλυψης δείτε το 8λεπτο TEDx video και με ελληνικούς υπότιτλους του διακεκριμένου παγκοσμίως νευροεπιστήμονα  Vilayanur Ramachandran. http://www.ted.com/playlists/384/how_your_brain_constructs_real
  4. Δείτε 1) το 4λεπτό βίντεο όπου ο Damasio αναφέρεται στην συμπεριφορά αυτών των ανθρώπων και 2) ένα 6λεπτο όπου αναφέρονται πιο αναλυτικά τα πειράματά του.       1) https://www.youtube.com/watch?v=1wup_K2WN0I και 2) https://www.youtube.com/watch?v=3I_GkTvF-mw

 

INFO

Giovanni Frazzetto, Έτσι Αισθάνεσαι… Θυμό, ενοχή, χαρά, άγχος, έρωτα, θλίψη. Εκδόσεις Τραυλός. Απρίλιος 2016.

 

 

 

 

 

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΌλα για τις οικογένειες (της Χρυσούλας Γούναρη)
Επόμενο άρθροΚυκλοφορεί το ετήσιο τεύχος (Νο 3) του Αναγνώστη

1 ΣΧΟΛΙΟ

  1. Πάντα περιμένω πότε ο Δημητρης Σωκιαλιδης θα παρουσιάσει το άρθρο του πανω σε ενα καινούργιου βιβλίο πάνω σε θέματα Νευροβιολογίας.
    Έχω το αίσθημα ότι μαθαίνω κάτι καινούργιο και σημαντικό.
    Έτσι έγινε και αυτή την φορά.
    Το ευχαριστηθηκα πολύ.
    Περιμένω τωρα το επόμενο άρθρο του και είμαι σίγουρος ότι θα είναι εξίσου ενδιαφέρον.
    Μ.Γ

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ