της Δήμητρας Ρουμπούλα
Η λογοτεχνική κωμωδία είναι το είδος το οποίο ο διαπρεπής Αγγλοεβραίος συγγραφέας Χάουαρντ Τζέϊκομπσον, τηλεπαρουσιαστής και αρθρογράφος με εβδομαδιαία στήλη στην εφημερίδα «The Independent», υπηρετεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η κωμωδία για εκείνον δεν προκαλεί απαραίτητα το γέλιο. Στην περίπτωση του τελευταίου μυθιστορήματος, με τον πονηρό τίτλο «γατάκι», μάλλον πυροδοτεί αισθήματα ανησυχίας.
Το «γατάκι», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Ψυχογιός», σε μετάφραση Μιχάλη Μακρόπουλου, εκδόθηκε στη Μεγάλη Βρετανία πέρυσι, επτά χρόνια μετά τη βράβευση του συγγραφέα με το Μπούκερ 2010 για το δημοφιλές μυθιστόρημά του «Η περίπτωση Φίνκλερ» (επίσης εκδ. Ψυχογιός). Το παρόν βιβλίο του 76χρονου σήμερα Τζέικομπσον αποτελεί την κορύφωση της αλληγορικής γραφής του σε ένα περισσότερο πολιτικό επίπεδο, καθώς εμπνέεται από μελλοντικές (μήπως και τωρινές;) δυσοίωνες εικόνες πολιτικής εξουσίας και παρωδεί τον λαϊκισμό και τη σύγχρονη δημοκρατία του Δυτικού κόσμου.
Η υπόθεση είναι αρκετά απλή, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ένας σπαρακτικός χαρακτήρας: ο Φράκασους, ένα άσχημο στην όψη παιδί, πρίγκιπας στο Δουκάτο των Όριτζεν, ο οποίος μόλις ενηλικιωθεί θα διαδεχτεί στην εξουσία τον πατέρα του, τον Μεγάλο Δούκα. Παρακολουθώντας αυτήν τη πορεία, από την παιδική προς την εφηβική ηλικία και μετά την ενηλικίωση, αναγνωρίζουμε πολλά γνώριμα πράγματα της σύγχρονης δημοκρατίας του Δυτικού κόσμου, στην υπερβολή τους βέβαια. Η χώρα ονομάζεται Ερμπς –Λούντου, με ουρανοξύστες, πολλά καζίνο, άφθονη χλιδή και περίσσιο κιτς. «Είναι ένα οποιοδήποτε μέρος, στο οποίο κατοικούμε όλοι, ένα μέρος όπου υπερεκτιμώνται το χρήμα, τα ψηλά κτίρια, τα καζίνο, η χυδαιότητα, η κοινοτοπία, η δήθεν διασημότητα και όλα τα σχετικά», έχει δηλώσει ο συγγραφέας σε συνέντευξή του.
Ο Φράκασους μεγαλώνει στο Παλάτι των Χρυσών Πυλών, με πύργους και ζιγκουράτ, κακογουστιά και εξεζητημένες χρυσαφένιες εικόνες. Η τεχνολογία είναι τέτοια που «καλωδιώνει» ολόκληρη τη ζωή στο Παλάτι. Ο Φράκασους μπορεί να ρουφάει ό,τι μεταδίδουν οι εκατοντάδες οθόνες σε όλους τους χώρους των 270 ορόφων. Ο πρίγκιπας από μικρός είναι ένα επιθετικό, εγωκεντρικό, χυδαίο και καυχησιάρηκο πλάσμα, χαρακτηριστικά που επιδεινώνονται από την φροντισμένη λατρεία του κοινού. Για παράδειγμα, στα δεύτερα γενέθλιά του, τα τσίσα του «εμφιαλώθηκαν και, προς ένα συμβολικό ποσό, προσφέρθηκαν σε συνδρομητές μαζί μ΄ ένα πιστοποιητικό αυθεντικότητας»! Ένα βρέφος-σελέμπριτι.
Ο κόσμος όλος είναι ο ίδιος. Ο αλαζόνας Φράκασους δεν έχει φίλους. «Οι σωστοί πρίγκιπες δεν έχουν φίλους». Ο Μεγάλος Δούκας παραείναι απορροφημένος με την ιδέα του για τον μελλοντικό διάδοχό του, για να προσέξει πραγματικά το παιδί του. Και η Μεγάλη Δούκισσα, μια Barbie με τις «συνηθισμένες επεμβάσεις», παραείναι βυθισμένη στη θλίψη και στα ρομάντζα που διαβάζει. Παρόλα αυτά, προκειμένου να ετοιμάσουν για το θρόνο τον απόκοσμο Φράκασους προσλαμβάνουν τους καλύτερους καθηγητές για την εκπαίδευσή του. Οι τελευταίοι δίνουν μάχη για να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιο του ασυνήθιστου μαθητή τους, που μοιάζει να είναι σε πόλεμο με τις λέξεις. Το λεξιλόγιό του φτάνει για να ανταποκρίνεται στους 140 χαρακτήρες μάξιμουμ του Twitter, στο οποίο επιδίδεται με μανία. Ο άνθρωπος, ο ηγέτης του μέλλοντος;
Εχθροί του πρίγκιπα είναι βέβαια και τα βιβλία. Στην ηλικία των δεκαπέντε χρόνων του, όταν δεν κοιτάζει κάτω από τη φούστα της παιδαγωγού του κυρίας Κόμπαλτ, περνά το χρόνο του σε οθόνες. Ό,τι είναι επιθετικό και διχαστικό τού αρέσει, ό, τι είναι συλλογιστικό και ζυγισμένο, όχι. Ό, τι ταπεινώνει τον διασκεδάζει και ό,τι εξευγενίζει προκαλεί το μένος του. Με λίγα λόγια η τηλεόραση διαμορφώνει τις φιλοδοξίες του. Λατρεύει τα ριάλιτι και ειδικά εκείνο που παρουσιάζει τη ζωή και τους έρωτες με τις Ρωμαίες πόρνες του αυτοκράτορα Νέρωνα. Σπαρακτικός ο διάλογος με τον πατέρα του: «Γιατί σου αρέσει;», ρωτά ο τελευταίος. «Αναγκάζει τους ανθρώπους να κάνουν ό,τι θέλεις;», απαντά. «Και θεωρείς σωστό το να αναγκάζεις τους ανθρώπους να κάνουν ό,τι θέλεις;», επιμένει ο Μεγάλος Δούκας. «Αν είσαι το αφεντικό», έρχεται η απάντηση. «Λυπάσαι ποτέ αυτούς τους ανθρώπους;», συνεχίζει ο πατέρας, για να ακούσει το γιό του να λέει: «Γιατί να τους λυπηθώ; Παθαίνουν ό,τι τους αξίζει. Έχει πλάκα να βλέπεις ανθρώπους να φοβούνται».
Απερίγραπτος είναι και ο σεξισμός του πρίγκιπα, όσο και η άποψή του για τη γυναίκα – στο άκουσμα της λέξης, του έρχονται στο νου οι λέξεις «πόρνη» και «του πεζοδρομίου». «Τι σκέφτεσαι όταν βλέπεις την δρα Κόμπαλτ», τον ρωτά ο Μεγάλος Δούκας. «Γατάκι», απαντά εκείνος πονηρά και χυδαία. Αν όλα αυτά θυμίζουν στον αναγνώστη τον νυν Πρόεδρο των ΗΠΑ, δεν κάνει λάθος. Το μαρτυρά και το ανθρωποειδές «γατάκι» – πορτρέτο του Αμερικανού Προέδρου στο εξώφυλλο του βιβλίου, αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας: «Ήξερα ότι θα το πω Pussy μέσα στα πρώτα τρία λεπτά», δηλώνει. «Απλούστατα δεν μπορούσα να το πω αλλιώς. Αυτό που είπε ο Τραμπ ήταν τόσο αξιομνημόνευτα αδέξιο. Αυτός ο κούφιος κομπασμός, αυτή η διάσημη στιγμή…», εννοώντας το σεξιστικό σχόλιο του Τραμπ πριν από τις προεδρικές εκλογές του 2016, προκαλώντας σκάνδαλο, όπως σημειώνει ο μεταφραστής.
Μέσα σε μια οργουελική ατμόσφαιρα, ο συγγραφέας αποθεώνει τη σάτιρά του στέλνοντας τον ήρωά του, μόλις αυτός ενηλικιώνεται, σε ένα εκπαιδευτικό ταξίδι πάνω στις αρχές τις διακυβέρνησης, με τη συνοδεία των παιδαγωγών του, εκτός συνόρων. Εκεί θα γνωρίσει και θα ενθουσιαστεί από έναν υπουργό Εξωτερικών, και συγχρόνως υπουργό Εσωτερικών και Πολιτισμού και τηλεπαρουσιαστή του δημοφιλέστερου τηλεπαιχνιδιού, στο οποίο οι νίκες είναι πάντα «στημένες». Τα μεγάλα όμως μυστικά για τη διακυβέρνηση και για το παιχνίδι της πολιτικής θα τα λάβει από τον υπέργηρο Πρόεδρο μιας χώρας που ονομάζεται Γνωσία, τον Ευγένιο Φωνοκράτη. Αρχή πρώτη: «Να μην κρατάς τις υποσχέσεις σου». Και η ανάλυση:
«Για να ΄σαι επιτυχημένος στην πολιτική πρέπει να είσαι κατηγορηματικός. Αν το κάνεις με μισή καρδιά, θα αποτύχεις. Οι άνθρωποι δε συγχωρούν κάποιον που λέει με μισή καρδιά ψέματα (…) Αν ξέρουν όμως ότι είσαι ψεύτης πέρα για πέρα, μπορούν να σ΄ εμπιστεύονται. Τελικά θα φτάσουν να νιώθουν πως τα ψέματα που λες είναι δικά τους. Είναι σαν τις κουβέντες των εραστών στο κρεβάτι (…) Το παιχνίδι της πολιτικής είναι παρόμοιο. Αύριο θα έχετε όλοι δουλειά, υπόσχεσαι. Μεθαύριο θα έχετε όλοι δωρεάν υπηρεσίες υγείας. Την επομένη δε θα πληρώνετε φόρους. Ποιος πιστεύει στ΄ αλήθεια ότι θα συμβεί οτιδήποτε απ΄ όλα αυτά; Όχι ο λαός, όσο κι αν θα το ήθελε. Και, ενώ με αγαπούν γιατί τους λέω ό,τι θέλουν ν ΄ ακούσουν, με αγαπούν ακόμα πιο πολύ για το θέατρο των ψευδαισθήσεων που τους προσφέρω».
Ο Φράκασους, που είναι και ρατσιστής εκτός των άλλων απέναντι στους πρόσφυγες και στις κοινωνικές διαφορετικότητες, είναι πλέον έτοιμος να διεκδικήσει την εξουσία στη χώρα του. Γνωρίζει ότι «το μυστικό της επιτυχίας του είναι η αποτυχία των ανθρώπων που τον θαυμάζουν». Επίσης, το ότι δεν θα πλήρωνε ποτέ ο ίδιος φόρους δηλώνει ότι έχει μέσα του «τσαγανό», ότι «το να πλουτίζεις είναι θείο, αλλά το να πλουτίζεις σε βάρος των άλλων είναι ουράνιο».
Με λιτό, νηφάλιο και αφτιασίδωτο λόγο, με γερές δόσεις ανατρεπτικού χιούμορ και διακωμώδησης, ο Τζέικομπσον μάς φέρνει αντιμέτωπους με τον παραλογισμό της εποχής μας, τον κυνισμό και τον λαϊκισμό των πολιτικών, την κουλτούρα και το μορφωτικό τους επίπεδο. «Το μέλλον κρατά την ανάσα του για τον Φράκασους», γράφει κάπου. Δεν διστάζει να γελοιοποιήσει αναγνωρίσιμα πολιτικά πρόσωπα, αφού τα ίδια προσφέρονται πρόθυμα για χλευασμό. Οξυδερκείς οι ασπρόμαυρες εικονογραφήσεις του Κρις Ρίντελ, οι οποίες συνδυάζονται άριστα με την πρόζα του συγγραφέα.
info: «Γατάκι» Χάουαρντ Τζέικομπσον, εκδόσεις «Ψυχογιός», μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, σελίδες 223
