της Δήμητρας Τσιώρη (*)
Όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι επιμελητές του Handbook of Research on Children’s and Young Adult Literature το ταξίδι του βιβλίου είναι μακρύ και περνά από δεκάδες μάτια μέχρις ότου να δημοσιευθεί και να βρεθεί στα βιβλιοπωλεία. Η πορεία του όμως δε σταματά εκεί, καθώς μπορεί πλέον να αξιολογηθεί ξανά, αυτή τη φορά από κριτικούς με στόχο την ενδεχόμενη βράβευσή του. Και είναι τα βραβεία εκείνα που όχι μόνο προβάλλουν την αριστεία ενός συγκεκριμένου βιβλίου, αλλά γενικότερα αντανακλούν την ωριμότητα της παιδικής λογοτεχνίας (Wolf et al, 2011: 467).
Ποια είναι όμως τα βραβεία αυτά, ποιος είναι ο ρόλος τους, ποιος κρίνει και ποιοι επιλέγονται προς βράβευση, είναι ορισμένα μόνο από τα ερωτήματα που απασχολούν μελετητές της λογοτεχνίας ανά τον κόσμο, σε μια προσπάθεια να διαμορφώσουν εικόνα για τις τάσεις αλλά και τις ανησυχίες της εκάστοτε λογοτεχνικής και εκδοτικής πραγματικότητας.[1]
Η παράδοση του θεσμού της βράβευσης μπορεί να ανάγεται στην αρχαιότητα, ωστόσο το πρώτο βραβείο παιδικής λογοτεχνίας στον κόσμο απονέμεται μόλις το 1922 στις Η.Π.Α. (Newberry Medal) και στην Ελλάδα το έναυσμα δίνεται από τα μέλη της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς το 1958. Έτσι, όταν το περιοδικό Διαβάζω καθιέρωσε τη βράβευση παιδικού και εφηβικού βιβλίου το 2000, ακολουθώντας τα χνάρια αντίστοιχων περιπτώσεων του εξωτερικού[2], δεν διεκδίκησε τα πρωτεία στον χώρο, προέβαλε όμως ως ένας σημαντικός συνεχιστής του θεσμού αφήνοντας ένα ιδιαίτερο στίγμα.
Στοχεύοντας την ανάδειξη των καλύτερων λογοτεχνικών βιβλίων της χρονιάς, οι υπεύθυνοι του περιοδικού εξαρχής έθεσαν ως βασικό σκοπό την αποφυγή κάθε πιθανής μίμησης. Ως βασικές διαφορές τους με άλλους φορείς οι ίδιοι επεσήμαναν τη διαφάνεια, τον χαρακτήρα των κριτηρίων και το κύρος που ένα βραβείο Διαβάζω προσδίδει σε ένα λογοτεχνικό βιβλίο (Διαβάζω, 2001: 40-42). Το τέλος βέβαια του περιοδικού το 2012 δεν σήμανε και το τέλος ενός πετυχημένου θεσμού. Το ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης ήρθε να συνεχίσει τόσο την πορεία του Διαβάζω όσο και των βραβείων του, φέρνοντας συνάμα ένα πνεύμα ανανέωσης.
Η ανανέωση των βραβείων εντούτοις δεν ήταν πρωτόγνωρη για τον συγκεκριμένο θεσμό, δεδομένου ότι η επανεμφάνιση των βραβείων το 2007, έπειτα από την προσωρινή παύση τους κατά το 2005 – 2006, είχε συνοδευθεί ομοίως από αρκετές αλλαγές. Τρεις είναι λοιπόν οι βασικές περίοδοι που τα βραβεία πρώην Διαβάζω και νυν Ο Αναγνώστης ήρθαν να διακρίνουν και να τιμήσουν την καλύτερη εκδοτική παραγωγή στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και εφήβους (2000-2004, 2007-2012 και 2013 έως σήμερα που συνεχίζουν να απονέμονται).
Κατηγορίες Βράβευσης
Οι κατηγορίες βράβευσης αλλάζουν αρκετές φορές κατά τη συνολική διάρκεια ζωής του θεσμού, σε μια προσπάθεια ενδεχομένως να ανταποκριθούν στην εκδοτική παραγωγή, στις αλλαγές και στις τάσεις που προβάλλονται και καθιστούν επικρατέστερα ορισμένα λογοτεχνικά είδη.
Κατά την πρώτη περίοδο 2000-2004, οι κατηγορίες των βραβείων περιλαμβάνουν εκείνες του παιδικού και του εφηβικού βιβλίου. Ωστόσο, ορισμένες φορές τα όρια μεταξύ παιδικού και εφηβικού βιβλίου όπως επίσης και εφηβικού και βιβλίου για νεαρούς ενήλικες κρίνονται δυσδιάκριτα. Το 2003 οι συντάκτες του περιοδικού Διαβάζω εκφράζουν την επιθυμία τους για μια εκ νέου διαμόρφωση των κατηγοριών της παιδικής λογοτεχνίας προς βράβευση, όπου η μία θα αφορά το σύνολο των παιδικών και εφηβικών βιβλίων και η δεύτερη θα απευθύνεται σε ξένο παιδικό και εφηβικό βιβλίο (Διαβάζω, 2003: 57). Αν και η κατηγορία του μεταφρασμένου βιβλίου θα συνιστούσε καινοτομία στον χώρο των ελληνικών βραβείων παιδικού βιβλίου τη δεδομένη στιγμή, το σχέδιο του περιοδικού δεν υλοποιείται.
Όταν πλέον επανεμφανίζονται τα βραβεία κατά το 2007, οι κατηγορίες παιδικής λογοτεχνίας προς βράβευση ανασυγκροτούνται σε Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου και Βραβείο Βιβλίου για μεγάλα παιδιά. Ουσιαστικά το πρώτο υποκαθιστά το Βραβείο Παιδικού Βιβλίου, καλύπτοντας, όμως, ένα πιο περιορισμένο φάσμα.
Με την ανασύσταση των βραβείων το 2013 οι κατηγορίες βράβευσης αλλάζουν για μια ακόμη φορά σε Εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά, Λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά και Λογοτεχνικό βιβλίο για εφήβους, ενδεχομένως για να διευρυνθεί η προαναφερθείσα περιορισμένη γκάμα των υποψήφιων παιδικών βιβλίων. Σε μια προσπάθεια να ανταποκριθεί στην εκδοτική παραγωγή το 2016, η πρώτη κατηγορία αλλάζει ξανά ονομασία σε Παιδικό βιβλίο με εικονογράφηση, αφού πλέον απευθύνεται όχι μόνο σε εικονογραφημένα βιβλία αλλά και σε ιστορίες βραχείας φόρμας με μερική εικονογράφηση λειτουργικά συνυφασμένη ωστόσο με το κείμενο.
Τέλος για την κατηγορία του βιβλίου γνώσεων, οι πρώτες εύφημες μνείες έρχονται μόλις το 2014 με το πρώτο βραβείο να καθιερώνεται επισήμως το 2016, εκπληρώνοντας την επιθυμία των κριτών που είχε ήδη εκφρασθεί από το 2009. Εμπόδιο τότε φάνηκε πως είχε σταθεί η πενιχρή παραγωγή σε ποιότητα και ποσότητα των βιβλίων γνώσεων (Διαβάζω, 2009: 27), μολονότι σύμφωνα με τις παρατηρήσεις της επιτροπής στην απονομή του 2010 ‘‘(η) τεχνολογία αλλά και το εικαστικό αποτέλεσμα αρκετών εικονογράφων επέδρασαν έτσι ώστε το αισθητικό αποτέλεσμα πάρα πολλών βιβλίων, όλων των κατηγοριών και ιδιαίτερα των εικονογραφημένων και των βιβλίων γνώσεων, να είναι ικανοποιητικό’’ (Διαβάζω, 2010: 17-18). Σε κάθε περίπτωση η κατηγορία λογοτεχνικού βιβλίου γνώσεων αν μη τι άλλο παρουσιάζει ενδιαφέρον, αφού φαίνεται να ακολουθεί το παγκόσμιο ρεύμα του Entertainment Education, βιβλία που οι γνώσεις πλέκονται έντεχνα με την αφήγηση.[3]
Σύνθεση κριτικών επιτροπών
Σε όλη την πορεία των βραβείων ο αριθμός των μελών της επιτροπής παραμένει σταθερός. Μια πενταμελής ομάδα κριτών με διαφορετικές ιδιότητες γύρω από το παιδικό βιβλίο. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο 2000-2004 η σύνθεση είναι κατά βάση σταθερή και τα μέλη της επιτροπής είναι κριτικοί και συγγραφείς. Κατά την περίοδο 2007-2012 τα πρόσωπα που απαρτίζουν την επιτροπή είναι κυρίως πανεπιστημιακοί και εκπαιδευτικοί – συγγραφείς και φαίνεται να αλλάζουν στο μεγαλύτερο μέρος τους ετησίως. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίοδος από το 2013 έως σήμερα, όπου και πάλι παρατηρείται μια σχετική ανανέωση των κριτών, εντούτοις υπάρχει σταθερή δομή ως προς τις ιδιότητές τους (βιβλιοθηκονόμος, γραφίστας, ακαδημαϊκός, κριτικός, συγγραφέας).
Η διαδικασία επιλογής
Η διαδικασία αξιολόγησης των υποψήφιων βιβλίων διαφοροποιείται από εκείνη των υπόλοιπων φορέων. Σε κάθε περίπτωση βέβαια λαμβάνεται υπόψη το σύνολο της ετήσιας εκδοτικής παραγωγής. Κατά την περίοδο 2000-2004 η επιτροπή ως σώμα δεν συνέρχεται σε συνεδρίαση. Το εκάστοτε μέλος υποβάλλει γραπτά τις προτάσεις του στο περιοδικό, το οποίο με τη σειρά του δημοσιεύει αυτές ενυπόγραφα (Διαβάζω, 2000:59). Κάθε κριτής δύναται να προτείνει προς βράβευση δύο βιβλία, ενώ την ίδια στιγμή έχει το δικαίωμα πρότασης πέντε ακόμη βιβλίων για τους αναγνώστες. Η δεύτερη αυτή παράμετρος λειτουργεί ως δικλείδα ασφαλείας, αφού στην περίπτωση μη πλειοψηφίας oι προτάσεις των κριτών έχουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος (Διαβάζω, 2003:55-56). Όταν η απαραίτητη πλειοψηφία δεν συγκεντρώνεται, τότε δίνεται η δυνατότητα μη απονομής του βραβείου, όπως συνέβη στην περίπτωση του εφηβικού βιβλίου το 2001. Με την ανασύσταση των βραβείων το 2007 αλλάζει εν συνόλω η διαδικασία αξιολόγησης. Ως βασική πηγή άντλησης των υποψήφιων βιβλίων ορίζονται οι κατάλογοι του περιοδικού Διαβάζω, η ηλεκτρονική βάση της biblionet και οι μεμονωμένες παραγωγές που αποστέλλουν μόνοι τους οι συγγραφείς. Οι πενταμελείς επιτροπές συσκέπτονται, ανταλλάσσουν απόψεις και συζητούν, ώστε να φτάσουν στη σύνθεση της βραχείας λίστας. Ο νέος διευθυντής του περιοδικού Γ. Μπασκόζος εισηγείται την κλίμακα της ιεραρχικής βαθμολόγησης, η οποία σύμφωνα με τον ίδιο ‘‘είναι μια μέθοδος που εφαρμόζεται στις περισσότερες περιπτώσεις ξένων λογοτεχνικών βραβείων’’ (Διαβάζω, 2007: 23). Έτσι, σε μια λίστα δέκα βιβλίων, το πρώτο βιβλίο βαθμολογείται με 10, το δεύτερο με 9 και ούτω καθεξής. Οι πίνακες με τη βαθμολογική κατάταξη των βιβλίων δημοσιοποιούνται, όπως επίσης και η αναλυτική βαθμολογία κάθε βιβλίου. Ωστόσο, βασική διαφορά με την προγενέστερη διαδικασία αποτελεί το γεγονός ότι η ψηφοφορία πλέον καθίσταται μυστική, ενώ δεν δημοσιεύονται τα σκεπτικά των βραβεύσεων παρά γενικές παρατηρήσεις αναφορικά με την εικόνα της ετήσιας βιβλιοπαραγωγής. Μάλιστα, η μυστικότητα ενισχύεται από την ιδιαίτερη τροποποίηση, κατά την οποία οι βαθμοί του εκάστοτε κριτή αποστέλλονται σε δικηγορικό γραφείο, όπου αθροίζονται και εξάγονται τα τελικά αποτελέσματα. Ο δικηγόρος παραδίδει τους φακέλους με τα ονόματα των νικητών την ημέρα της απονομής στους υπεύθυνους του βραβείου. Με μια μικρή αλλαγή στην κλίμακα βαθμολόγησης το 2009, η συγκεκριμένη διαδικασία συνεχίζεται και τα επόμενα χρόνια μέχρι σήμερα.
Βραβεύσεις: Πρόσωπα & Έργα
Από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει κάποια ρύθμιση ή περιορισμός ως προς το δικαίωμα συμμετοχής στα βραβεία ενός συγγραφέα/εικονογράφου ή ενός βιβλίου, παρά η έκδοση και κυκλοφορία του τελευταίου κατά το προηγούμενο έτος. Έτσι παρατηρείται η βράβευση 4 (10%) δημιουργών με 2 βραβεία και 2 (5%) δημιουργών με τέσσερα βραβεία κατά το διάστημα 2000-2016. Η συγκεκριμένη επανάληψη θα μπορούσε εν μέρει να αποδοθεί στη γενική πεποίθηση που επισημαίνεται από τους θιασώτες των βραβείων ότι τιμώνται τα βιβλία και όχι οι δημιουργοί. Αρκετές είναι τέλος και οι περιπτώσεις, όπου σημειώνεται σύμπτωση των βραβείων με εκείνα του Κ.Ε.Π.Β. ή των κρατικών βραβείων.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο φύλο των βραβευμένων δημιουργών. Η επικράτηση των γυναικών βραβευμένων συγγραφέων είναι αξιοσημείωτη με ποσοστό 67%, αφού από τους 30 συγγραφείς οι 20 είναι γυναίκες. Παρόμοια εικόνα επικρατεί και στους εικονογράφους όπου το 57% είναι γυναίκες.
Αναφορικά με την εικόνα των εκδοτικών οίκων, από τα 38 βραβευμένα βιβλία, τα 15 προέρχονται από τις εκδόσεις Πατάκη, 7 από τον Κέδρο, 4 από τα Ελληνικά Γράμματα, 3 βιβλία εκδίδονται από τον Καστανιώτη, 3 από το Καλειδοσκόπιο, 2 από τον Λιβάνη, 2 από τον Ψυχογιό, 1 από τις εκδόσεις Ίκαρος και 1 από τις εκδόσεις Αερόστατο.
Ως προς το είδος και τις θεματικές συνολικά βραβεύονται αρχικά από το Διαβάζω και μετέπειτα από τον Αναγνώστη 38 παιδικά και εφηβικά βιβλία και συγκεκριμένα 24 παιδικά βιβλία και 14 εφηβικά. Σε ό,τι αφορά τα βιβλία για μικρότερες ηλικίες, η θεματολογία στρέφεται σε ευαίσθητα ζητήματα, όπως ο θάνατος και η τρίτη ηλικία, στην ιστορική μνήμη, σε περιπετειώδεις ιστορίες με έντονο το στοιχείο του παραμυθιού και του λυρισμού, αλλά και σε κοινωνικές και ηθικές αξίες. Τα βιβλία γνώσεων, μολονότι λιγότερα, αγγίζουν θεματικές όπως η μουσική, τα συναισθήματα, την αρχαιολογία, την παλαιοντολογία, κ.ά.. Ομοίως τα εφηβικά μυθιστορήματα προσεγγίζουν κοινωνικά και ιστορικά ζητήματα. Θέματα σύστοιχα με τις κοινωνικές αλλαγές, με την επικαιρότητα, με το θάρρος, την αγωνιστικότητα, αλλά και με νεανικές ανησυχίες, είναι ορισμένοι από τους βασικούς άξονες στους οποίους δομείται η πλοκή των βραβευμένων μυθιστορημάτων. Γενικότερα βέβαια ας επισημανθεί μια μετατόπιση στη θεματολογία των βραβευμένων βιβλίων, η οποία παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Η ιδιαιτέρως αισθητή παρουσία της Ιστορίας στα πρώτα βραβευμένα παιδικά και εφηβικά βιβλία του θεσμού δείχνει να οπισθοχωρεί και τη θέση της πλέον τείνουν να πάρουν σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα και θέματα που άπτονται των νεανικών ενδιαφερόντων.
Σκεπτικά και παρατηρήσεις των επιτροπών
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η αξιολόγηση των βιβλίων φαίνεται να γίνεται με λογοτεχνικά κριτήρια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εξετάζονται τα παιδαγωγικά πρότυπα που προβάλλονται. Στις σκέψεις των εκάστοτε κριτικών επιτροπών κυριαρχούν η πρωτοτυπία και η ευρηματικότητα ως προς τη σύλληψη, τη θεματολογία και τις αφηγηματικές τεχνικές. Θετικά αξιολογούντται η δομημένη πλοκή, η αληθοφάνεια του θέματος, η επικαιρότητα και η προσέγγιση των χαρακτήρων. Επίσης προσοχή δίνεται στη γλώσσα του συγγραφέα και στην υφολογία, με κυρίαρχα την ευαισθησία, την τρυφερότητα, την αμεσότητα, την απλότητα και το χιούμορ. Αναφορικά με τη σχέση λογοτεχνίας και παιδαγωγικής προβάλλει ο σεβασμός προς το παιδί και η αποφυγή άμεσων διδακτικών μηνυμάτων. Τέλος, για την αξιολόγηση των βιβλίων γνώσεων ενδεικτικός είναι ο ορισμός που δίνει η επιτροπή του 2016 ‘‘λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων νοείται η αφήγηση, όπου συνδυασμός γνώσεων πλέκονται δημιουργικά σε αυτήν’’[4]. Σε κάθε περίπτωση η εικονογράφηση έχει καθοριστικό ρόλο. Η προσοχή επικεντρώνεται σε εκείνη κυρίως μετά το 2007, όταν καθιερώνεται κατηγορία εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου. Τα κριτήρια που τίθενται αφορούν τον επιτυχή συνδυασμό εικόνας – κειμένου, την ευστοχία και την ανταπόκριση στην παιδική ψυχοσύνθεση.Το αλληλένδετο εικόνας και κειμένου είναι άλλωστε σαφές, καθώς ήδη από το Διαβάζω το Βραβείο Εικονογραφημένου Βιβλίου απονεμόταν εξ ημισείας σε συγγραφέα και εικονογράφο και όχι αποκλειστικά στην εικονογράφηση.
(*) Η Δήμητρα Τσιώρη είναι Υποψήφια Διδάκτωρ Παιδικής λογοτεχνίας Παν/μίου Ιωαννίνων
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ
περιοδικό Διαβάζω
ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης http://www.oanagnostis.gr/ (Τελευταία επίσκεψη 30/01/2017)
‘‘Λογοτεχνικά Βραβεία 2000’’, Διαβάζω (Δεκέμβριος 2000) αρ. 413.
‘‘Λογοτεχνικά βραβεία 2001’’, Διαβάζω (Νοέμβριος 2001) αρ. 423.
‘‘Λογοτεχνικά Βραβεία 2003’’, Διαβάζω (Νοέμβριος 2003) αρ. 445.
‘‘Λογοτεχνικά Βραβεία 2007’’, Διαβάζω (Μάιος 2007) αρ. 474.
‘‘Λογοτεχνικά Βραβεία 2009’’, Διαβάζω (Μάιος 2009) αρ. 496.
‘‘Λογοτεχνικά Βραβεία 2010’’, Διαβάζω (Μάιος 2010) αρ. 507.
ΜΕΛΕΤΕΣ
MULLIEZ, C. (2007). ‘‘Children’s Book Prize: History, Mechanisms and the Examples of Pullman’s and Rowling’s Series’’, at Pre and Post-publication Itineraries of the Contemporary Novel in English: Essays (V. Guignery & Fr. Gallix eds). Paris: Publibook.
ΤΣΙΩΡΗ, Δ. (Άνοιξη 2015). ‘‘”And the winner is…” Ταξιδεύοντας στον κόσμο των βραβείων παιδικού βιβλίου’’, Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, 117, 32-41.
ΤΣΙΩΡΗ, Δ. (2014). Τα ελληνικά βραβεία παιδικού βιβλίου κατά την περιόδο 1990-2010. Μεταπτυχιακή διατριβή: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Διαθέσιμη στο http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/7242?mode=full (22/01/2017).
YOKOTA, J. (2011). ‘‘Awards in Literature for Children and Adolescents’’. at Handbook of Research on Children’s and Young Adult Literature (Sh. Wolf, K. Coats, P. Enciso, Ch. Jenkins eds), New York and London: Routledge.
[1] Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Δ. Τσιώρη (2014). Τα ελληνικά βραβεία παιδικού βιβλίου κατά την περιόδο 1990-2010. Μεταπτυχιακή διατριβή: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
[2] Ενδεικτικά παραδείγματα εφημερίδων και περιοδικών στο εξωτερικό αποτελούν το βραβείο παιδικού βιβλίου της βρετανικής εφημερίδας The Guardian, το οποίο απονέμεται από το 1967 και το βραβείο παιδικής λογοτεχνίας που θεσπίζεται την ίδια χρονιά από το Boston Globe και το Horn Book Magazine στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (Mulliez, 2007: 315) & Πβλ. Δ. Τσιώρη (Άνοιξη 2015). ‘‘”And the winner is…” Ταξιδεύοντας στον κόσμο των βραβείων παιδικού βιβλίου’’. Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, 117, 32-41.
[3] Ας σημειωθεί ότι αντίστοιχες κατηγορίες άλλων φορέων απευθύνονται σε πληροφοριακά ή βιβλία γνώσεων.
[4] Διαθέσιμα στο http://www.oanagnostis.gr/skepsis-tis-kritikis-epitropis-tou-a-gia-ta-vivlia-pou-apefthinonte-se-pedia/ (22/01/2017).
