της Σοφίας Γρηγορίου (*)
Τα τελευταία χρόνια άρχισε να αναδεικνύεται και στην Ελλάδα η σημασία της καθημερινής επαφής του παιδιού με το βιβλίο από τη βρεφική ηλικία, όπως άλλωστε μαρτυρά και η αυξημένη για την ιδιαίτερη αυτή ηλικιακή ομάδα εγχώρια εκδοτική παραγωγή, η οποία φαίνεται να ενστερνίζεται νεοτερικές αντιλήψεις και να επηρεάζεται από σύγχρονες τάσεις στον χώρο του παιδικού βιβλίου. Σχεδόν κάθε εκδοτικός οίκος που ασχολείται με αυτό προσθέτει στους καταλόγους του βιβλία που απευθύνονται σε μωρά, ενώ σταδιακά παρατηρείται η διαμόρφωση και η παγίωση ειδολογικών χαρακτηριστικών ενός corpus για το οποίο μέχρι πρόσφατα κριτικοί και ακαδημαϊκοί στέκονταν με επιφύλαξη σχετικά με το αν θα έπρεπε να ενταχθεί ή όχι στο ευρύτερο σώμα κειμένων της παιδικής λογοτεχνίας.
Η διεθνής επιστημονική βιβλιογραφία επισημαίνει τη μεγάλη σημασία που έχει για την γνωστική, γλωσσική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού η καθημερινή επαφή του με το βιβλίο από τους πρώτους κιόλας μήνες της ζωής του, καθώς και τον καθοριστικό της ρόλο στην αναγνωστική συμπεριφορά του παιδιού και στη σχέση που θα αποκτήσει με τον γραπτό λόγο στην πορεία της ζωής του. Όταν καθόμαστε αγκαλιά με το μωρό και του διαβάζουμε, ανακαλύπτουμε μαζί τον κόσμο όπως αυτός παρουσιάζεται και ερμηνεύεται μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου. Μοιραζόμαστε λοιπόν μια μοναδική εμπειρία που ενισχύει τον δεσμό μας και δείχνει εμπράκτως στο παιδί ότι η ανάγνωση είναι μια απολαυστική διαδικασία. Ταυτόχρονα το βοηθά να εξοικειωθεί με το βιβλίο ως αντικείμενο, να εξασκήσει τη λεπτή του κινητικότητα, σταδιακά να αυξήσει το εύρος της προσοχής του, να εμπλουτίσει τις γνώσεις και το λεξιλόγιό του.
Με τη φράση «βιβλία για μωρά» εννοούμε τα βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά από 0 έως 3 ετών. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται είδη βιβλίων με χαρακτηριστικά που ανταποκρίνονται στα διάφορα στάδια της ανάπτυξης του παιδιού. Συνήθως πρόκειται για βιβλία ολιγοσέλιδα, μικρού μεγέθους, από ανθεκτικά, μη τοξικά υλικά (π.χ. ύφασμα, πλαστικό, σκληρό χαρτόνι με στρογγυλεμένες γωνίες) που μπορούν εύκολα να πλυθούν ή να καθαριστούν – δηλαδή βιβλία εύχρηστα και ασφαλή για το πολύ μικρό παιδί. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία είναι εικονοβιβλία (picturebooks), δηλαδή βιβλία στα οποία κυριαρχεί η εικόνα, την οποία συνοδεύει ένα κατά κανόνα σύντομο κείμενο. Μέρος μιας επιτυχημένης σχηματικής αναπαράστασης του υπαρκτού κόσμου, η εικόνα συμβάλλει στη δημιουργία συνδέσμων με πραγματικά αντικείμενα της καθημερινής ζωής του παιδιού.
Τους πρώτους-πρώτους μήνες της ζωής του, το μωρό αναγνωρίζει και ανταποκρίνεται σε φωνές και ήχους, εστιάζει και παρακολουθεί με το βλέμμα και παρατηρεί τις κινήσεις των χεριών. Συλλογές με νανουρίσματα, παιδικά τραγούδια και ποιήματα προσκαλούν τον γονιό να συνδεθεί με το μωρό μέσω του έμμετρου λόγου και της ποίησης, τραγουδώντας ή απαγγέλλοντας. Τα συνοδευτικά αγγίγματα (όπως στο «Πάει ο λαγός να πιει νερό») βοηθούν το μωρό να αναγνωρίσει τα όρια του σώματός του, ενώ οι κινήσεις των χεριών που παραδοσιακά συνοδεύουν κάποια από τα παιδικά τραγουδάκια (όπως το «Αχ κουνελάκι») τραβούν την προσοχή του μωρού κινητοποιώντας το να εστιάσει το βλέμμα του. Σταδιακά εισάγουμε και τα πρώτα βιβλία με εικόνες, δηλαδή βιβλία των οποίων η κάθε σελίδα απεικονίζει ρεαλιστικά ένα οικείο αντικείμενο ή γεωμετρικό σχέδιο, τα οποία τραβούν την προσοχή του μωρού με τις έντονες χρωματικές αντιθέσεις και τα ευδιάκριτα περιγράμματα και το βοηθούν να εστιάσει καλύτερα το βλέμμα του. Στην ξένη αγορά μάλιστα κυκλοφορούν άφθονα τέτοια βιβλία και με ασπρόμαυρες εικόνες, ενίοτε και σε μορφή ακορντεόν, ώστε να ανοίγουν και να στερεώνονται στην κούνια, καθώς και βιβλία με φωτογραφίες μωρών, τα οποία είναι εξαιρετικά αγαπητά στα βρέφη.
Μια ιδιαίτερη ομάδα εικονοβιβλίων, τα λεγόμενα concept books, αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες και βασικότερες κατηγορίες βιβλίων για μωρά. Πρόδρομος των βιβλίων γνώσεων, παρουσιάζουν τον κόσμο που περιβάλλει το μωρό, τον ονομάζουν και τον ταξινομούν. Τα αντικείμενα αναπαριστώνται ρεαλιστικά, είτε μέσω φωτογραφιών είτε μέσω απλών και ξεκάθαρων εικόνων με έντονα περιγράμματα που έρχονται σε αντίθεση με το φόντο. Πολύ διαδεδομένα στην ελληνική αγορά είναι τα βιβλία για τα ζώα, τα οχήματα και τις πρώτες λέξεις, ενώ κυκλοφορούν και βιβλία για τη θάλασσα, το σπίτι, τις εποχές. Καθώς το μωρό μεγαλώνει, τα βιβλία αυτά αρχίζουν να προσεγγίζουν και πιο αφηρημένες έννοιες, όπως τα χρώματα, τα σχήματα, τους αριθμούς και τα αντίθετα.
Από τον 6ο μήνα και μετά, που το μωρό αρχίζει να κάθεται και να αποκτά συντονισμό ματιού-χεριού, αρχίζει να εκφράζει ενδιαφέρον για το βιβλίο ως αντικείμενο. Το πετάει, το γεύεται, το τραβολογάει, το επεξεργάζεται. Εδώ έρχεται η επόμενη μεγάλη κατηγορία βιβλίων για μωρά, τα πολυαισθητηριακά βιβλία, δηλαδή βιβλία με ανοίγματα, ήχους, μυρωδιές και υφές, τα οποία προσκαλούν το παιδί να τα εξερευνήσει χρησιμοποιώντας όλες του τις αισθήσεις. Από τους 8-9 μήνες, βιβλία με παραθυράκια, καλύμματα, αναδιπλούμενες σελίδες και κινούμενα τμήματα ζητούν την άμεση συμμετοχή του μωρού εμπλέκοντας το ενεργά στη διαδικασία της ανάγνωσης.
Πολλά από τα παραπάνω βιβλία αφηγούνται και κάποια απλή, υποτυπώδη ιστορία με προβλέψιμο κείμενο. Συχνά είναι γραμμένα σε στιχάκια ή επαναλαμβάνουν μοτίβα ή φράσεις, ώστε να επιτρέπουν στο παιδί να κάνει υποθέσεις για το τι πρόκειται να ακολουθήσει. Κυκλοφορούν μάλιστα και σειρές που ακολουθούν τον ίδιο πρωταγωνιστή σε διάφορες καθημερινές στιγμές (π.χ. ο Αρκουδάκος του Benji Davies ή ο πολύ δημοφιλής Σποτ του Eric Hill, ελάχιστα βιβλία του οποίου κυκλοφορούν σήμερα στην Ελλάδα). Στην ηλικία περίπου των 18 μηνών αρχίζει το παιδί να παρακολουθεί και να καταλαβαίνει ιστορίες με αρχή-μέση-τέλος, με χρονικές αλληλουχίες και σχέσεις αιτίου-αιτιατού. Οι πρώτες αυτές ιστορίες περιγράφουν οικεία γεγονότα και γνώριμες καταστάσεις από την καθημερινότητα του μωρού (π.χ. η σειρά Τικ και Τέλα του Axel Scheffler), ενώ από τα 2 έτη και μετά, εμπλουτίζονται θεματικά και σταδιακά γίνονται μεγαλύτερες, πιο περίπλοκες και με πλουσιότερη εικονογράφηση. Πλέον οι ιστορίες μπορούν να είναι ρεαλιστικές ή φανταστικές, σύγχρονες ή παραδοσιακές, αστείες ή ανατρεπτικές. Στον ελληνικό χώρο εδώ υπάρχει ένα κενό. Με εξαίρεση τα κλασικά παραμύθια, πολλές διασκευές των οποίων έχουν κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε ότι είναι πολύ περιορισμένος ο αριθμός των βιβλίων μυθοπλασίας που απευθύνονται σε παιδιά κάτω των 3ων ετών.
Μια άλλη κατηγορία των εικονοβιβλίων που δεν έχει κάνει ακόμη αισθητή την εμφάνισή της στην Ελλάδα, παρά τη δυναμική που έχει αποκτήσει στο εξωτερικό, είναι αυτή των wordless ή silent books, δηλαδή των βιβλίων με οπτικές αφηγήσεις στις οποίες το λεκτικό κείμενο παντελώς απουσιάζει και στα οποία η εικόνα κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη δόμηση του νοήματος από τον μικρό αναγνώστη. Τα βιβλία αυτά, πέρα από τους ιδιαίτερους σκοπούς που υπηρετούν, όπως το να συμβάλλουν στην ενσωμάτωση προσφύγων και μεταναστών στον τόπο υποδοχής τους (αναφέρουμε ενδεικτικά το πρόγραμμα της ΙΒΒΥ Silent Books, from the world to Lampedusa and back), ενθαρρύνουν τη δημιουργικότητα και την κριτική σκέψη, διεγείρουν τη γλωσσική παραγωγή, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στην απόκτηση ορισμένων βασικών αναγνωστικών δεξιοτήτων, όπως ο ορισμός της κύριας ιδέας, η κατανόηση της αλληλουχίας, η παρατήρηση λεπτομερειών, η διαμόρφωση υποθέσεων και η εξαγωγή συμπερασμάτων. Χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα συνιστά Το Αγόρι, η φάλαινα και ο κόσμος ανάμεσά τους της Πέρσας Ζαχαριά.
Κλείνοντας, να επισημάνουμε ότι οι παραπάνω κατηγορίες δεν είναι αυστηρά διαχωρισμένες (πολύ συχνά μάλιστα ένα βιβλίο μπορεί να ανήκει σε πάνω από μία κατηγορίες, π.χ. το Μια κάμπια πολύ πεινασμένη του Eric Carle, το οποίο συνδυάζει την παροχή πληροφοριακού υλικού μέσα από απλή και σύντομη μυθοπλασία), ούτε είναι απόλυτος ο ηλικιακός διαχωρισμός. Όχι μόνο επειδή ο ρυθμός ανάπτυξης και οι αναγνωστικές συνήθειες διαφέρουν από παιδί σε παιδί, αλλά και επειδή το ενδιαφέρον του παιδιού για τα «παλαιότερα» βιβλία του συχνά αναζωπυρώνεται χάρη στη διαφορετική ματιά που αποκτά κάθε φορά που κατακτά ένα νέο αναπτυξιακό ορόσημο.
(*)Η Σοφία Γρηγορίου είναι υπεύθυνη του προγράμματος αναγνώσεων για παιδιά 12-36 μηνών που πραγματοποιεί το σωματείο Διαβάζοντας Μεγαλώνω στη Βρεφική-Νηπιακή Βιβλιοθήκη του Δήμου Αθηναίων.
