Β. Χριστόπουλος: το κράτος και ο πολιτισμός

Συνέντευξη στην Έλενα Χουζούρη.

Πρέπει να ομολογήσω ότι η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών σπάνια μέχρι πρότινος δικαίωνε τις προσδοκίες μου. Ανατριχιάζω ακόμα όταν φέρνω στο νου μου, τις αλήστου μνήμης, συναυλίες της στο σκοτεινό και χωρίς θέρμανση ΠΑΛΛΑΣ, πριν την ανακαίνισή του. Διατηρώ στη μνήμη μου τις ατελέσφορες προσπάθειες του Μάνου Χατζιδάκι, όταν για ένα διάστημα είχε χρηματίσει Διευθυντής της ΚΟΑ, να βάλει σε μια τάξη το χάος της και να περιορίσει την δημοσιουπαλληλική νοοτροπία της. Μ αυτά τα δεδομένα η ΚΟΑ δεν είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη μου. Κι όμως είναι το αρχαιότερο ελληνικό ορχηστρικό σύνολο. Τον περασμένο Φεβρουάριο έγινε 70 χρονών – η πρώτη συναυλία της ως Κρατική Ορχήστρα Αθηνών είχε δοθεί στις 23 Φεβρουαρίου 1943-  την ίδια μέρα της κηδείας του Κωστή Παλαμά που είχε εξελιχθεί σε μεγάλη αντικατοχική διαδήλωση – στο θέατρο ΟΛΥΜΠΙΑ, υπό τη διεύθυνση του Μανόλη Καλομοίρη. Τι έφταιγε; Ότι ήταν Κρατική Ορχήστρα; Μα όλες οι διάσημες και καταξιωμένες Ορχήστρες της Ευρώπης, κρατικές είναι.  Μήπως ότι έως να δημιουργηθεί  το, σωτήριο για τα μουσικά πράγματα στον τόπο μας, Μέγαρο Μουσικής, έδινε τις συναυλίες της σε ακατάλληλους χώρους; Και  πώς σχετίζονται αυτά με τις μέτριες έως κακές κάποιες φορές επιδόσεις της; Και ξαφνικά κάτι άλλαξε. Χωρίς μεγάλο κέφι, είναι αλήθεια, και χάρη στο ενδιαφέρον  πρόγραμμα, άρχισα, τον τελευταίο χρόνο, να παρακολουθώ συναυλίες της ΚΟΑ και ομολογώ ότι εξεπλάγην ευχάριστα. Και οι εκπλήξεις αυτές συνεχίστηκαν. Οι διαφορές ήταν εμφανέστατες. Την χαλαρότητα και την έλλειψη συντονισμού είχε αντικαταστήσει μια μεγαλύτερη πειθαρχία, το σύνολο έδειχνε να λειτουργεί πιο συλλογικά, ο ήχος ήταν πιο δεμένος. Βεβαίως το επίπεδό της Ορχήστρας υπολειπόταν ακόμη κατά πολύ από εκείνο των μεγάλων ευρωπαικών ορχηστρών και συνεχίζει να υπολείπεται, είναι σαφές όμως ότι έχουν γίνει πολύ σημαντικά βήματα. Πρόσφατα μάλιστα η ΚΟΑ μας επιφύλασσε ακόμη μια ευχάριστη έκπληξη. Ένα μικρότερο σύνολό της έκανε εμφανίσεις σ έναν χώρο που κάθε άλλο παρά έχει συνδεθεί με τέτοιου είδους μουσικές: Το Gazzarte.

Τι συμβαίνει λοιπόν στην ΚΟΑ; Μήπως αυτή η αναγέννηση της   συνδέεται με τον 38χρονο Διευθυντή της, Βασίλη Χριστόπουλο,  που ανέλαβε την διεύθυνσή της το 2011; Απ’ ό,τι δείχνουν τα πράγματα, όλοι οι δρόμοι οδηγούν σ αυτόν. ΄Ένα μικρό βιογραφικό του λέει ότι γεννήθηκε στο Μόναχο το 1975, ότι έκανε σπουδές στο Ωδείο Αθηνών [όμποε, ανώτερα θεωρητικά] και στη Μουσική Ακαδημία του Μονάχου [διεύθυνση ορχήστρας]΄, έχει κερδίσει μια σειρά διακρίσεις και βραβεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, έχει συμπράξει με μεγάλες ορχήστρες του εξωτερικού, ως τακτικός επισκέπτης έχει διευθύνει την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Από το 2005  είναι Αρχιμουσικός της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νοτιοδυτικής Γερμανίας.

Για την νέα εικόνα της ΚΟΑ αλλά και για τα σχέδια του γι αυτήν μιλά στον ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ ο Βασίλης Χριστόπουλος.

Συνέντευξη  του Διευθυντή της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών Βαίλη Χριστόπουλου.

-Τι θεωρείτε ότι σημαίνει μία κρατική ορχήστρα για μία χώρα και πώς διαφοροποιείται-αν διαφοροποιείται-από μία μη κρατική ορχήστρα; Επειδή τελευταία ό,τι είναι κρατικό αντιμετωπίζεται με καχυποψία, θεωρείτε πως είναι καλύτερο για μία ορχήστρα να λειτουργεί κάτω από την κρατική ομπρέλα; Και γενικότερα ο πολιτισμός χρειάζεται την κρατική αρωγή;

Μία κρατική ορχήστρα είναι ο καθρέφτης του μουσικού πολιτισμού μίας χώρας και ταυτόχρονα πρέσβης ενός σύγχρονου κράτους στο εξωτερικό. Πρώτα απ’όλα είναι προφανές ότι όλες οι ορχήστρες του κόσμου χρειάζονται ένα σταθερό πλαίσιο υποστήριξης, αλλιώς δεν μπορούν να επιβιώσουν· δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο σημαντικές ορχήστρες στην Ευρώπη με μακραίωνη παράδοση (του Μονάχου, της Δρέσδης, του Παρισιού κλπ), άνθησαν υπό την αιγίδα μίας βασιλικής Αυλής και σήμερα είναι κρατικές. Έπειτα μία κρατική ορχήστρα διαφοροποιείται σαφώς από μία μη κρατική ως προς την αποστολή της. Μία ορχήστρα που πρέπει να επιβιώσει με στήριξη μόνον του ιδιωτικού τομέα, θα στραφεί αναγκαστικά σε ένα πιο εμπορικό πρόγραμμα-το εμπορικό δεν είναι απαραιτήτως αρνητικό, αλλά είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένο. Στον αντίποδα, ειδικά σε μία εποχή κρίσης που η παιδεία κι ο πολιτισμός πάσχουν, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα του ρεπερτορίου, δίνει ευκαιρίες σε πολλούς Έλληνες συνθέτες και νέους σολίστ να παρουσιάσουν το έργο τους και φέρνει σε πέρας ένα σημαντικό κοινωνικό κι εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν το κράτος να αποποιείται της ευθύνης του για τον πολιτισμό. Θα ήταν σαν να υποστηρίζουμε ότι δεν χρειαζόμαστε ένα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, μία Εθνική Βιβλιοθήκη ή ένα Εθνικό Θέατρο.

Βεβαίως αυτό δεν σημαίνει ότι το κράτος πρέπει να πνίγει την οποιαδήποτε αυτοτέλεια ενός οργανισμού. Δυστυχώς, συχνά ο κρατικός μηχανισμός είναι δύσκαμπτος, λειτουργεί με αγκυλώσεις και κάποτε, όπως συνέβαινε στο παρελθόν, με αδιαφάνεια, εξ’ού και η καχυποψία απέναντι σε οτιδήποτε κρατικό. Το πρόβλημα της υπερβολικής κρατικής κηδεμονίας σε βαθμό περιοριστικό εντοπίζεται άλλωστε σχεδόν σε κάθε έκφανση του δημόσιου βίου. Θα έπρεπε το κράτος να δείχνει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στους διευθυντές των οργανισμών και να τους θωρακίζει θεσμικά, ώστε αυτοί να μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα. Κατά τα άλλα επιμένω ότι σαφώς χρειάζεται ο πολιτισμός την κρατική αρωγή. Είναι αναγκαίο, το κράτος να παρέχει τα πολιτιστικά αγαθά. Αυτή είναι μία από τις βασικές του αποστολές. Δεν μπορούμε να αφήσουμε τα πάντα στους νόμους της Αγοράς. Οι Αγορές μας έφεραν εδώ που μας έφεραν…

-Έχω παρατηρήσει ότι από τότε που αναλάβατε οι επιδόσεις της Κ.Ο.Α. έχουν βελτιωθεί εντυπωσιακά. Υπάρχει κάποια μαγική συνταγή;

Η συνταγή δεν είναι μαγική, αλλά αρκετά απλή και αποτελείται από τα ακόλουθα συστατικά: Πειθαρχία στις δοκιμές και συγκέντρωση αποκλειστικά στο μουσικό αποτέλεσμα, ανεξαρτήτως των εξωτερικών προβλημάτων που μας απασχολούν. Ασυμβίβαστες απαιτήσεις από τους μουσικούς για συγκεκριμένα πράγματα, όπως είναι η ορθοτονία, η ομοιογένεια στον ήχο και στην φραστική και το απόλυτα ταυτόχρονο παίξιμο. Η προσδοκία μου είναι να μην καταδεχόμαστε να παρεκκλίνουμε από τους στόχους μας ως προς αυτές τις βασικές παραμέτρους, υπό οιεσδήποτε συνθήκες. Το τρίτο συστατικό είναι η προσεκτική επιλογή των συνεργαζόμενων καλλιτεχνών και ιδιαίτερα των προσκεκλημένων αρχιμουσικών, ώστε να συμβάλλουν κατά το δυνατόν στην άνοδο του επιπέδου της Ορχήστρας -όσο βεβαίως μας επιτρέπουν οι οικονομικές μας δυνατότητες και ο εξ’ανάγκης σχετικά βραχυπρόθεσμος σχεδιασμός μας. Και το τέταρτο είναι η συνείδηση της ευθύνης μας απέναντι στο κοινό και ο σεβασμός που του επιδεικνύουμε. Η αναγνώριση και ο έπαινος από το κοινό εμπνέουν με την σειρά τους τούς μουσικούς να παίζουν με ακόμα μεγαλύτερη ποιότητα και περισσότερο ενθουσιασμό.

-Όταν αναλάβατε την διεύθυνση της Κ.Ο.Α. βάλατε κάποια προσωπικά στοιχήματα; Είχατε κάποιο όραμα γι αυτήν;

Το όραμά μου για την Κ.Ο.Α. ήταν αυτό που έχει ήδη αρχίσει να υλοποιείται και να διαπιστώνεται από το κοινό, τον Τύπο, αλλά και από τους ίδιους τους μουσικούς: να βελτιωθεί η ποιότητα της Ορχήστρας, να αλλάξει η εικόνα της και να ταυτισθεί το όνομά της στην συνείδηση του κοινού της πρωτεύουσας, αλλά και όλης της Ελλάδας, με μία πολύ καλή επαγγελματική ορχήστρα ευρωπαϊκού επιπέδου. Αυτό επετεύχθη με διάφορους τρόπους: με την αλλαγή της ταυτότητας της ορχήστρας (καινούργιο λογότυπο, σύγχρονης αισθητικής έντυπα προγράμματα που μάλιστα απέσπασαν σημαντικά βραβεία), με επικοινωνιακή εξωστρέφεια (καινούργια ιστοσελίδα, «άνοιγμα» στα κοινωνικά δίκτυα, μετάδοση συναυλιών από το Τρίτο Πρόγραμμα της Ε.ΡΑ.), με την αλλαγή της φιλοσοφίας του ρεπερτορίου και την διεύρυνσή του (θεματικοί κύκλοι, παραγγελίες σε νέους Έλληνες συνθέτες), με την καλλιέργεια των σχέσεων με το κοινό μας (εισαγωγικές ομιλίες, ειδικές προσφορές) και, βέβαια, με σκληρή και επίμονη δουλειά στις δοκιμές. Όλα αυτά οδήγησαν στην πανθομολογούμενη άνοδο του καλλιτεχνικού επιπέδου. Αυτό ήταν και το μεγαλύτερο στοίχημα: Να παίζει καλά η Ορχήστρα,να μην πέφτει η απόδοσή της κάτω από ένα επίπεδο. Αυτό ήταν το όραμά μου για την πρώτη μου τριετή θητεία.

–Εκτός από τις τακτικές συναυλίες, ποιο είναι το σημαντικότερο έργο της Ορχήστρας;

Από την πρώτη στιγμή επεδίωξα, η Ορχήστρα να αποκτήσει ένα πιο κοινωνικό πρόσωπο, να υπηρετήσει με συνέπεια την σημαντική εκπαιδευτική της αποστολή και να αποτελέσει ανάχωμα στον καλπάζοντα  λαϊκισμό. Χιλιάδες μαθητές επισκέπτονται κάθε χρόνο τις δοκιμές μας. Παράλληλα, μόνο στην τρέχουσα καλλιτεχνική περίοδο, χάρη και στην δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, υλοποιούνται πάνω από εξήντα (60) συναυλίες συνόλων της Ορχήστρας σε  ειδικά σχολεία, γηροκομεία, σχολεία σε υποβαθμισμένες περιοχές, νοσοκομεία παίδων, ιδρύματα αγωγής ανηλίκων, φυλακές, θεραπευτικές κοινότητες, ενώ διοργανώνονται ακροάσεις, δωρεάν σεμινάρια και υποτροφίες για μαθητές εντός και εκτός Αθηνών. Επιπλέον, μέσω του προγράμματος ΑΓΟΝΗ ΓΡΑΜΜΗ ΓΟΝΙMΗ, οι μουσικοί μας γυρίζουν όλη την Ελλάδα, παίζοντας ακόμα και στα πιο απομεμακρυσμένα νησιά. Σημαντικές για εμάς είναι επίσης οι συμφωνικές συναυλίες στην περιφέρεια, όπου το κοινό «διψάει» για πολιτιστικές εκδηλώσεις υψηλού επιπέδου.

-Ποιά ή ποιές ορχήστρες έχετε ως πρότυπα;

Ασφαλώς υπάρχουν πρότυπα. Δυστυχώς, λόγω των συνθηκών, μας είναι σχεδόν αδύνατον, όχι απλώς να τα φθάσουμε, αλλά έστω και να τα προσεγγίσουμε. Θα σας δώσω τρία παραδείγματα:

Η Φιλαρμονική του Βερολίνου δεν επαφίεται στην απαράμιλλη ποιότητά της, αλλά ανοίγει καινούργιους δρόμους, τόσο με την πρωτοποριακή χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας (βλέπε το digitalconcerthall.com), όσο και με τα εκπληκτικά κοινωνικά και εκπαιδευτικά της προγράμματα (όπως το RHYTHMISITμε τονSimon Rattle). Όλα αυτά υλοποιούνται με την υποστήριξη του Γερμανικού κράτους, των ομόσπονδων κρατιδίων, της Deutsche Bank, της SONYκαι πολλών άλλων χορηγών και μαικήνων. Εδώ το κράτος αδιαφορεί, οι εταιρείες δεν έχουν φορολογικά κίνητρα για χορηγίες, ενώ «ανώνυμοι χορηγοί» πληρώνουν εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ για να έρχονται ξένες ορχήστρες στην Αθήνα για μία συναυλία, αντί να βοηθήσουν την πρώτη ορχήστρα της χώρας τους! Στο πρόσφατο συμβόλαιο του κυβερνητικού συνασπισμού στην Γερμανία συμπεριελήφθη η αξιοποίηση της επερχόμενης 250ής επετείου από την γέννηση του Μπετόβεν το 2020 ως εθνική υποχρέωση!

Η Concertgebouw του Άμστερνταμ θεωρείται από τους κριτικούς η καλύτερη ορχήστρα του κόσμου σήμερα. Η ομοιογένεια του ήχου και η τελειότητα του κουρδίσματος των πνευστών της είναι ασύλληπτη. Για να φθάσει σε αυτό το αποτέλεσμα, όμως, κάνει όλες τις πρόβες της στην καταπληκτική αίθουσα συναυλιών της, όπως και όλες ανεξαιρέτωςοι κορυφαίες ορχήστρες του κόσμου. Εμείς, ενώ δίνουμε συναυλίες εδώ και είκοσι δύο χρόνια στο, υπέροχο πράγματι, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, χρειάζεται να εκλιπαρούμε μέχρι την τελευταία στιγμή για την παραχώρηση των ημερομηνιών των συναυλιών μας, ενώ δεν μας διατίθεται η αίθουσα παρά μόνο το πρωί της συναυλίας για μία γενική δοκιμή.

Η Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης απασχολεί περίπου ογδόντα (80) άτομα για fundraising,δηλαδή για εξεύρεση πόρων!! Το διοικητικό οργανόγραμμα της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, που χρονολογείται από το 1943(!), συμπεριλαμβάνει θέσεις υπηρέτριας, καθαρίστριας και βοηθού δακτυλογράφου, αλλά όχι υπευθύνων ιστοσελίδας, προβολής και επικοινωνίας, fundraisingκλπ. Όλες οι προτάσεις μου στο Υπουργείο Πολιτισμού για εκσυγχρονισμό του από το 2011 έπεσαν στο κενό…

Βλέπετε ότι τα πρότυπά μας είναι άπιαστα και είναι θαύμα πώς η Κ.Ο.Α. καταφέρνει να προσφέρει έργο τόσο υψηλού επιπέδου σε τόσο αντίξοες συνθήκες.

-Τελευταία βλέπουμε την Κ.Ο.Α, να βγαίνει εκτός των συνηθισμένων τειχών και να τολμά να εμφανίζεται σε χώρους που έχουν ταυτιστεί με άλλου είδους μουσικές ή μουσικούς όπως π.χ. το gazARTE. Τι έχετε κατά νου; Σχεδιάζετε κι άλλες παρόμοιες αποδράσεις;

Ο φυσικός μας χώρος είναι το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, που παραμένει ο καλύτερος χώρος συναυλιών στην Ελλάδα και δημιουργήθηκε ακριβώς για να φιλοξενεί συναυλίες συμφωνικής μουσικής ή μουσικής δωματίου σε ιδανικές συνθήκες. Παρ’όλα αυτά, πολύς κόσμος εξακολουθεί να διστάζει να διασχίσει το κατώφλι αυτού του ναού της μουσικής, θεωρώντας ενδεχομένως πως ό,τι γίνεται εκεί είναι απρόσιτο ή δεν τον αφορά…  Εμείς πιστεύουμε ακράδαντα ότι η μουσική που παίζουμε απευθύνεται σε όλους. Επομένως μας αρέσει πότε-πότε να αφήνουμε την έδρα μας και να πηγαίνουμε σε άλλους χώρους με ωραία ατμόσφαιρα, με στόχο, χωρίς καμία έκπτωση στην ποιότητά μας, να προσεγγίσουμε ένα νέο κοινό με μεγαλύτερη αμεσότητα. Γι’ αυτό απολαμβάνουμε ιδιαιτέρως τις εμφανίσεις μας στο gazARTE.

Χαρούμενοι είμαστε επίσης για την επικείμενη συνεργασίαμας με την Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, με δύο συναυλίες τον Φεβρουάριο και τον Μάιο του 2014. Και δεν είναι μόνο αυτά. Φέτος παίζουμε και στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, στον Ελληνικό Κόσμο και στην αίθουσα συναυλιών του ωδείου Φίλιππος Νάκας. Σημαντικές για εμάς είναι επίσης και οι αποδράσεις μας εκτός Αθηνών (στην Πελοπόννησο, στα Τρίκαλα, στην Λαμία, στο Καρπενήσι και αλλού). Μας ενδιαφέρει δηλαδή η Κ.Ο.Α. να μην ταυτίζεται μ΄έναν μόνο χώρο, αλλά να είναι στη συνείδηση όλων ως ένας ζωντανός πολιτιστικός οργανισμός που βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση και διαρκή επικοινωνία με το κοινό.

-Πώς είναι τα οικονομικά της Κ.Ο.Α.;

Ασφυκτικά δύσκολα. Βρισκόμαστε πολλές φορές σε εξαιρετικά δυσάρεστη θέση, όταν π.χ. δεν μπορούμε να αγοράσουμε χορδές για την άρπα μας, να αλλάξουμε δέρμα στα τύμπανα ή να επισκευάσουμε ένα πνευστό όργανο που τρίζει. Άλλοτε αναγκαζόμαστε να παζαρεύουμε με τους εκδότες για να μας κάνουν έκπτωση στο ενοίκιο του μουσικού υλικού ή φθάνουμε ακόμα και στο σημείο να σκεφτόμαστε να αλλάξουμε το πρόγραμμά μας γιατί δεν έχουμε να πληρώσουμε τις νότες ή τις αμοιβές εκτάκτων μουσικών. Είναι λοιπόν σε άθλια κατάσταση τα οικονομικά της Ορχήστρας κι αυτό οφείλεται κατ’αρχάς στην διαρκώς μειούμενη κρατική επιχορήγηση-η οποία έχει φτάσει σε σημείο που δεν πάει παρακάτω. Οφείλεται επίσης στο γεγονός των συνεχώς πολλαπλασιαζόμενων κενών θέσεων των μουσικών, τις οποίες δεν μας επιτρέπει η Πολιτεία προς ώρας να αναπληρώσουμε, με αποτέλεσμα να αναγκαζόμαστε να κάνουμε συμβάσεις με εκτάκτους.  Η πρώτη ορχήστρα της χώρας έχει φτάσει στο σημείο να έχει 27 κενές θέσεις! Και είναι βέβαια προφανές ότι, και ένας μόνο μουσικός σε νευραλγική θέση εάν λείπει, δεν μπορούμε να παίξουμε.  Υπάρχει όμως και ένας τρίτος λόγος για το οικονομικό μας αδιέξοδο. Η εμπλοκή με το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Από το 2010 δεν έχουμε καταφέρει, παρά τις διαρκείς προσπάθειές μας και τις προτάσεις που έχουμε καταθέσει, να έρθουμε σε μία συμφωνία για την κατάργηση του ενοικίου της αίθουσας δοκιμών, εφόσον μάλιστα και οι δύο φορείς επιχορηγούνται από το ίδιο υπουργείο. Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο η εμπλοκή αυτή έχει οδηγήσει στο να μην μας αποδίδονται οι εισπράξεις των συναυλιών μας. Έτσι, ενώ οι συναυλίες μας πάνε ολοένα και καλύτερα, δεν έχουμε καθόλου έσοδα στο ταμείο! Ελπίζω ειλικρινά να δοθεί άμεσα μία λύση στο τεράστιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει αυτόν τον καιρό το Μέγαρο, ώστε να προχωρήσει παράλληλα και η συμφωνία μεταξύ μας.