Αφιέρωμα: Αυτολογοκρίνομαι όταν γράφω για εφήβους;(1.Μάνος Κοντολέων)

0
983

 

 

Τι κοινό έχουν τα μυθιστορήματα Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης (Γράμματα, 2014) του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, Το κάνουμε; (Μίνωας, 2004) του Μέλβιλ Μπέρτζες, Εικονογραφημένη μαμά (Ψυχογιός, 2001) της Τζάκλιν Ουίλσον, Το κρυφό ημερολόγιο του Άντριαν Μολ ετών 13 και ¾ (Άγρωστις, 1989) της Σου Τάουνσεντ, Το τέρας έρχεται (Πατάκης, 2012) του Πάτρικ Νες, Λόγια δηλητήριο (Κέδρος, 2017) της Μάιτε Καράνθα;

Είναι λογοτεχνικά έργα ανάμεσα σε άλλα τα οποία απευθύνονται σε εφήβους και έχουν έφηβους χαρακτήρες και τα οποία έγραψαν ιστορία όταν εκδόθηκαν. Είναι μυθιστορήματα που ξεψαχνίζουν την εφηβεία, αυτή την ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ παιδιού και ενήλικα, προσεγγίζοντάς την από διαφορετικές πλευρές: εμβαθύνουν στην ψυχολογία των έφηβων, στους προβληματισμούς τους για το σεξ και τον έρωτα, τους φόβους για την εικόνα τους, την ασθένεια, τον θάνατο, τον εκφοβισμό, την ομοφυλοφιλία, την κακοποίηση, την πολιτική.

Οι συγγραφείς που αναφέρουμε έγραψαν εφηβικά μυθιστορήματα χωρίς ταμπού, στρογγυλεύματα και υπεκφυγές. Δεν αυτολογοκρίθηκαν, ίσως σόκαραν τους ενηλίκους, όμως οι έφηβοι τα διαβάζουν.

Ο Αναγνώστης

 

Τη συζήτηση ανοίγει ο Μάνος Κοντολέων.

 

Με την ιδιότητα του συγγραφέα που αν και ένα σημαντικό μέρος του έργου μου ανήκει σε μια λογοτεχνία ενηλίκων, εντούτοις τα περισσότερα βιβλία μου έχουν εκδοθεί σε σειρές παιδικής  λογοτεχνίας, στέκομαι μπροστά στο ερώτημα αν όταν γράφω για παιδιά αυτολογοκρίνομαι ή όχι.

Ξεκινώ τις σκέψεις μου με τη διαπίστωση πως από όλες τις μορφές καλλιτεχνικών εκφράσεων, εκείνη που έχει την μεγαλύτερη επέμβαση πάνω στα συναισθήματα και κυρίως στις ιδέες των πολιτών είναι η Λογοτεχνία. Κι αυτό γιατί το ‘όργανό΄ της είναι η γλώσσα, κάτι δηλαδή που είναι προσιτό στον καθένα και από τον καθένα χρησιμοποιείται.

Άρα μέσα από τη Λογοτεχνία η κοινωνία προσπαθεί να διαμορφώνει κατά το δοκούν τα ήθη και τους κανόνες της.  Αν, λοιπόν, δεχτούμε πως το κοινωνικό status το διακρίνει μια τάση μη αλλαγών, μπορούμε εύκολα να σκεφτούμε πως ένα σημαντικό μέρος της γενικότερης λογοτεχνικής έκφρασης ίσως να διακρίνεται από μια συντηρητικότητα. Την ίδια βέβαια στιγμή και μια μερίδα λογοτεχνικών έργων εκφράζουν προοδευτικές θέσεις και προτρέπουν σε κοινωνικές ανατροπές. Ένα από τα πεδία της πάλης των ιδεών είναι το λογοτεχνικό.

Σκέψεις, όλα τα πιο πάνω,  γενικές, αλλά που αποτελούν τα θεμέλια όπου θα άξιζε να στηριχτεί η όποια διερεύνηση του ερωτήματος αν υπάρχει ή όχι αυτολογοκρισία στους συγγραφείς που απευθύνονται σε παιδιά και εφήβους.

Αλλά ας γίνω πιο συγκεκριμένος.

Όταν  συνομιλώ με έναν πολύ ηλικιωμένο ή κάποιον που βαριά ασθενεί, θα αποφύγω να του μιλήσω με τρόπο σκληρά ρεαλιστικό για τον θάνατο.

Όταν συναντώ  ένα ανάπηρο με διακριτικότητα  θα αναφερθώ στην αναπηρία του.

Όταν αποφασίζω να γράψω  μια ιστορία που εκδοτικά θα απευθύνεται σε αναγνώστες μικρής  ηλικίας, δεν πρόκειται εκ των προτέρων να αποκλείσω κάποια θέματα, αλλά  θα φροντίσω τα θέματα αυτά να τα  θίξω με τρόπο τέτοιο ώστε να μην πληγώσουν, αλλά και να μην παρανοηθούν από τον νεαρό αναγνώστη μου.

Λοιπόν, αυτός ο έλεγχος του τρόπου έκφρασης –προφορικής στις δυο πρώτες περιπτώσεις, γραπτής στην δεύτερη- δεν νομίζω πως μπορεί να χαρακτηριστεί ως αυτολογοκρισία. Αλλά ως σεβασμός προς την προσωπικότητα του άλλου. Και μάλιστα όταν αυτός ο άλλος είναι κάποιος που δεν τον γνωρίζω από τα πριν  -ένα ηλικιωμένος συνταξιδιώτης στο τρένο, ένας χωλός στο διπλανό κάθισμα του κινηματογράφου, κάποιο  άγνωστο μου παιδί που επέλεξε από ένα βιβλιοπωλείο δικό μου βιβλίο.

 

Όχι –αυτολογοκρισία δεν είναι. Σίγουρα όμως είναι μια επιβολή στην απόλυτη ελευθερία έκφρασής μου.  Μια τέτοια επιβολή στις  κοινωνικές δομές δημιουργεί  πολιτισμένες σχέσεις. Αλλά στην Τέχνη –το παραδέχομαι-  μπορεί να είναι μια μορφή ευνουχισμού.

Άρα –θα πούνε κάποιοι – η παιδική λογοτεχνία είναι μια ευνουχισμένη μορφή τέχνης, αφού πάντα ο δημιουργός της προς ένα άγνωστό του παιδί απευθύνεται.

Ναι, έτσι είναι… Εκτός κι αν…

Ναι υπάρχει ένα εκτός αν – Αν ο συγγραφέας δεν γράφει για να συνομιλήσει με τον άλλον που βρίσκεται απέναντί του (στην περίπτωσή μας ένα παιδί ή έφηβο), αλλά με τον ίδιο του τον εαυτό… Πιο σωστά διατυπωμένο: αν διαχειρίζεται –με το πάθος αλλά και την σοφία του ενήλικου-  ανοικτούς λογαριασμούς με την δική του νεότητα.

Αν –με άλλα λόγια – δεν ξεχνά πως η απόλυτη υποκειμενικότητα στην Τέχνη είναι που ενώνει τον δημιουργό με τον αποδέκτη του δημιουργήματός του.

Στην Τέχνη δεν μιλάμε για εκπροσώπους του μέσου όρου. Μιλάμε για αυτόνομες και μοναδικές προσωπικότητές.

Λοιπόν, όχι! Αν αναζητήσω την παρουσία της λογοκρισίας στα κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας, δεν θα την βρω στις προθέσεις του καλού και συνειδητού συγγραφέα.

Αλλά στους άλλους.

Και πιο συγκεκριμένα στο χώρο εκείνο που ενώ είναι από αυτούς που περισσότερο βοηθά στην εξάπλωση των λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά, την ίδια  ώρα και επιχειρεί να τους στερήσει  την ανεξαρτησία έκφρασης. Άρα να τα ευνουχίσει.

Αναφέρομαι στο χώρο της εκπαίδευσης –κεντρικό πυλώνα των κοινωνικών δομών (για να υπενθυμίσω τις σκέψεις που παρέθεσα στην αρχή αυτού του κειμένου).

Από τη στιγμή  -και αυτό νομίζω πως πάντα έτσι γινότανε- που το λογοτεχνικό κείμενο το οποίο στρέφεται προς αναγνώστες μικρής ηλικίας,  ονομάζεται και ‘εξωσχολικό ανάγνωσμα’ , αυτόματα υφίσταται το αποτέλεσμα μιας  εκπαιδευτικής προσαρμογής. Η εκπαίδευση –πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια- από τη φύση της είναι συντηρητική.

Το γιατί έτσι είναι κι αν θα μπορούσε να μην ήταν έτσι, δεν το εξετάζω.

Αναγνωρίζω τη συντηρητικότητά της εκπαιδευτικής πράξης  και αυτόματα μπορώ να διακρίνω την επιβολή που εξασκεί προς τα κείμενα και τους δημιουργούς τους.

Η ιστορία που ένας συγγραφέας έγραψε, πιθανόν να  χρησιμοποιηθεί –συχνά αποσπασματικά- ως εκπαιδευτικό εργαλείο. Από το να διδάξουμε σύνταξη και γραμματικά φαινόμενα, έως να αναλύσουμε ιστορικά γεγονότα και διαπροσωπικές σχέσεις.

Αλλά όλα αυτά θα πρέπει να υπάρχουν μέσα σε κείμενα που έχουν γραφτεί σύμφωνα με τους κρατούντες κανόνες επίσημης και νομοθετημένης  εκπαιδευτικής ηθικής. Σε κάθε άλλη περίπτωση θα είναι απορριπτέα. Στην ουσία ακόμα και κοινωνικά επικίνδυνα–  προτιμάμε να καλύψουμε αυτόν φόβο μας  με παιδαγωγικές υποστηρίξεις.

Και στο σημείο αυτό θέλω να υπενθυμίσω πως αυτού του είδους η επιβολή λογοκρισίας δεν έχει να κάνει μόνο με το πώς αναπτύσσεται ένα θέμα, αλλά και με την ίδια την δομή του κειμένου, όπως βέβαια και με τον προκαθορισμό των θεμάτων που γίνονται αποδεχτά.

Πχ

-Ας μην έχουμε ήρωα παιδί σε ιστορία με θέμα προσδιορισμού φυλετικής ταυτότητας. Καλύτερα το αρσενικό να εκπροσωπείται από το αγόρι και το θηλυκό από το κορίτσι.

-Ας μην έχουμε κείμενο που προσπαθεί να ερμηνεύσει με σαφήνεια και αναζήτηση ριζών  τον σχολικό εκφοβισμό, αλλά ας προτιμήσουμε ιστορία όπου ο κακός τελικά τιμωρείται και μετανοεί, και ο καλός αλώβητος απολαμβάνει την αναγνώριση της καλής συμπεριφοράς του.

– Ας μην παρουσιάσουμε την ευθύνη των γονιών που ενώ χωρίζουν παράλληλα και εξευτελίζουν ο ένας τον άλλο, δημιουργώντας έτσι τραυματικές εμπειρίες στα παιδιά τους. Καλύτερα να προτείνουμε μια υπόθεση όπου ο χωρισμός είναι μεν αναγκαίος, αλλά όχι τραυματικός. Αν κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει πάντα (που συνήθως δε συμβαίνει) καλύτερα να το αγνοήσουμε κι έτσι να αδιαφορήσουμε για το παιδί που βιώνει ένα τέτοιου ήθους γονικό πλήγμα.

Παρόμοια παραδείγματα πάμπολλα.

Όλα φανερώνουν μια κοινωνία που στο σύνολό της δεν ζητά από τη λογοτεχνία που θα διαβάσουν τα παιδιά της  να λέει την παρηγορητική αλήθεια της, αλλά τον παραπλανητικό εφησυχασμό.

Οι συγγραφείς αντιδρούν; Οι εκδότες αντιστέκονται; Κάποιοι εκπαιδευτικοί εκφράζουν διαφορετική στάση;

Σίγουρα ναι. Μα η πίεση υπάρχει. Και μέσα σε κατάλληλο περιβάλλον –η εποχή μας νομίζω πως μπορεί να θεωρηθεί ως ένα τέτοιο περιβάλλον- κάποιοι ενδίδουν, υποχωρούν, άλλοι σπρώχνονται στο περιθώριο, μερικοί σιωπούν.

Χωρίς λογοκρισία, λοιπόν;

Ας μην επεκταθώ .

Το ερώτημα διαρκές. Το ζήτημα το έθεσα. Υπάρχει.

Ας το αντιμετωπίσουμε. Ως δημιουργοί. Μα και ως κοινωνία.

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΟ Παπαδιαμάντης σήμερα, Ένα παιχνίδι μέσα στις ιστορίες του, στο Τεχνοχώρος Φάμπρικα
Επόμενο άρθροΑφιέρωμα: Αυτολογοκρίνομαι όταν γράφω για εφήβους;(2.Πολυχρόνης Κουτσάκης)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ