Αρσενικό-θηλυκό και αναγνωστικές προτάσεις

της Μαρίζας Ντεκάστρο.

Πριν λίγο καιρό δημοσιεύτηκε στον Αναγνώστη άρθρο με θέμα «Πώς διαφημίζουμε την ανάγνωση». Στο άρθρο, η Βενετία Αποστολίδου αναφέρεται διεξοδικά στα στερεότυπα που πρόβαλε, χωρίς να το έχει πάρει είδηση, η τηλεοπτική διαφήμιση μιας γνωστής αλυσίδας βιβλιοπωλείων.  Αυτές τις μέρες πέσαμε πάνω σε μια άλλη πρωτοβουλία, άλλης αλυσίδας. Πρόκειται για το έντυπο Ο πήχης του διαβάσματος , μια μετροταινία ύψους 1,5 μ. για παιδιά από 0 έως 10 ετών, με υπότιτλο «Το διάβασμα κάνει τα παιδιά μεγάλες προσωπικότητες!» Στη μία όψη, αυτή με το μέτρο, προτείνονται γενικές παιδαγωγικές απόψεις σχετικά με την ανάπτυξη της ανάγνωσης καθώς και ποιος είναι ο κατάλληλος τύπος βιβλίου – περιεχόμενο και μορφή- για κάθε ηλικία. Για παράδειγμα, βιβλία που πιάνονται χωρίς να καταστρέφονται, βιβλία που ενισχύουν την κατανόηση και τη φαντασία, τις αξίες και τα συναισθήματα, βιβλία με πλοκή, κλπ. Μέχρι εδώ όλα καλά.

Ρίχνουμε μια ματιά στην πίσω όψη για να δούμε τι προτείνεται. Σε κάθε ηλικιακή ομάδα, βλέπουμε αξιόλογους τίτλους από πολλούς εκδοτικούς οίκους. Μια σύντομη περίληψη κατατοπίζει τον γονιό και τον αναγνώστη για το περιεχόμενο.

Με έκπληξη όμως παρατηρήσαμε να εμφανίζεται με μικρά, πολύ μικρά γράμματα κάτω από κάθε βιβλίο η υποσημείωση: αγόρια, κορίτσια, αγόρια και κορίτσια! Σηκώσαμε τα χέρια. Πού ακούστηκε σήμερα που όλοι, γονείς και σχολείο, αγωνιζόμαστε με νύχια και με δόντια να προωθήσουμε το βιβλίο και την ανάγνωση να ξεχωρίζουμε τα βιβλία σε αγορίστικά και κοριτσίστικα;

Σε παλαιότερο άρθρο μας (ΤΟ ΒΗΜΑ, Ιούνιος 2005) είχαμε επισημάνει ότι κουβεντιάζοντας με παιδιά για βιβλία, έμπαινε πράγματι συχνά στη συζήτηση το ερώτημα εάν υπάρχουν κοριτσίστικα και αγορίστικα βιβλία. Κι είχαμε εξηγήσει ότι είναι δουλειά μας να μετακινούμε τα παιδιά από τέτοιες απόψεις, λέγοντάς τους ότι η λογοτεχνία ξεπερνάει τα φύλα και τις ιδιαιτερότητές τους. Σε άλλο άρθρο (ΔΙΑΒΑΖΩ τ. 516) είχαμε επισημάνει ότι τα τελευταία χρόνια ο εκδοτικός χώρος κατακλύζεται από ένα είδος ροζ μυθιστορημάτων για έφηβες – κατ’ αναλογία με τη λεγόμενη γυναικεία λογοτεχνία – κι όπου οι συγγραφείς, άλλοτε δίνουν ενδιαφέρον περιεχόμενο κι άλλοτε εξελίσσουν τις ιστορίες σε σαπουνόπερες για αναγνώστριες “από 12 ετών”. Είχαμε και τότε δηλώσει πόσο καταστροφική είναι αυτή η τάση η οποία δημιουργεί, μέσω των στερεοτυπικών λογοτεχνικών χαρακτήρων και της αντίστοιχης θεματολογίας, αναγνώστες βολεμένους στο φύλο τους και διαχωρίζει τα ενδιαφέροντα των μεν και των δε.

Οι συντάκτες θα έπρεπε να γνωρίζουν ότι το θέμα είναι τα παιδιά να διαβάζουν και όχι να προσανατολίζονται σε είδη που θεωρητικά ταιριάζουν στο φύλο τους και μάλιστα από τα γεννοφάσκια τους. Παρά ταύτα προσθέτουμε ότι χωρίς αμφιβολία  υπάρχουν ιδιαίτερα βιβλία γνώσεων και ψυχολογίας για κάθε φύλο ή και λογοτεχνικά που παρουσιάζουν καταστάσεις που ταιριάζουν ανάλογα στα αγόρια ή στα κορίτσια, αν και πάλι είναι πολύ στενόμυαλη η θεματική λογική του στοχευμένου κοινού για αυτές τις ηλικίες.

Ενδεικτικά και ανάμεσα στις 6 προτάσεις βιβλίων για κάθε ηλικία

Μωρά-1 έτους: Ο αρκουδάκος στο πειρατικό – εννοείται για τα αγόρια, Βρες με η Φάρμα– κοτοπουλάκια, κατσικούλες και άλλα ζωντανά για τα κορίτσια.

1-2 ετών: Το μικρό μου βιβλίο με ιστορίες για Καληνύχτα– τρυφερότητες για τα κορίτσια, Το μικρό μου βιβλίο με ιστορίες για αγόρια– αγορίστικες ιστορίες.

3-4 ετών: Οι παρεούλες της Αλφαβήτας– κορίτσια, Οι  άθλοι του Ηρακλή, Ο θησέας (δηλαδή ο Θησέας) και ο Μινώταυρος– αγόρια. ‘Παρεούλες’, μικρόκοσμος δηλαδή για τα κορίτσια, πρότυπο δύναμης για τα αγόρια.

5-6 ετών: Η κυρία Κλοκλό– κορίτσια, Στο αυτοκίνητο δε σε αγαπώ– αγόρια.

Χωρίς σχόλιο για την κυρία Κλοκλό. Στο αυτοκίνητο… το κεντρικό πρόσωπο είναι κορίτσι αλλά διαθέτει ‘αγορίστικα’ χαρακτηριστικά, όπως δυναμισμό και πείσμα.

7-8 ετών: Πίπη η φακιδομύτη– κορίτσια, Ιστορίες που της είπε ο πόλεμος– αγόρια.

Τα αγόρια τα τραβούν τα πολεμικά κατορθώματα, τα κορίτσια η ζωηρή φιλεναδούλα και οι περιπέτειές της. Όμως Οι ιστορίες… αναφέρονται στην αρχαία Ελλάδα και η Πίπη περιγράφει τη ζωή των παιδιών και άρα και τα δυο αφορούν όλα τα παιδιά.

9-10 ετών: Η Πολυάννα και το παιχνίδι της χαράς, Το κουνιστό δόντι της Φρύνης (κοριτσίστικοι φόβοι), Άννα Φρανκ για τα κορίτσια. Οι Τρεις σωματοφύλακες, Ντέιβιντ Κόπερφιλντ, Ο μικρός γρύπας με τα γαλάζια φτερά (οι περιπέτειες της αρχαιολογίας) για τα αγόρια.

Η έμφυλη ταυτότητα των αναγνωστών έχει παγιωθεί σ’ αυτή την ηλικία και άρα υποθέτουμε ότι οι προτάσεις έγιναν ανάλογα με το φύλο των μυθιστορηματικών ηρώων. Όμως η Άννα Φρανκ, εκτός από γένους θηλυκού, είναι ένα πρόσωπο που μιλάει για την Ιστορία, τον πόλεμο και τις διώξεις των ναζί. Όπως επίσης ο Ντίκενς και ο Δουμάς είναι κλασικοί συγγραφείς που υπερβαίνουν τέτοιους διαχωρισμούς.

Ας δούμε τις κοινές προτάσεις και για τα δυο φύλα, οι οποίες σταματούν στην ηλικία των 7-8 ετών. Παραμύθια: Το καπέλο του μάγου Μούμερλιν, Τρεις φορές κι έναν καιρό σε πλανήτη μακρινό. Γνώσεων: Αριθμητάρι με γλωσσοδέτες. Αξίες και διαφορετικότητα: Έλμερ και Ρόζα,  Μια άλλη μέρα θα νικήσεις εσύ. Προσθέτουμε  ότι τα δυο οικολογικά βιβλία –Το Βρωμοχώρι, Με το ποδήλατό μου αρχηγό το αυτοκίνητο νικώ- προτείνονται στα αγόρια.

Τελευταία σχόλια σχετικά με τις προτάσεις:

1. Λείπουν εντελώς βιβλία κοινωνικού προβληματισμού- πλην της βιογραφίας  της ΑΦ. Είναι γνωστό ότι γύρω στα 10 τα παιδιά βιώνουν με σαφήνεια την έμφυλη ταυτότητά τους, όπως είναι επίσης γνωστό ότι τείνουν να οργανώσουν και την κοινωνική τους ταυτότητα, η οποία, φυσιολογικά,  θα πρέπει να ξεπερνάει το στερεότυπο ‘αρσενικό και θηλυκό’. Πού είναι λοιπόν τα βιβλία που θα τους ανοίξουν τα μάτια γύρω από σύγχρονα ζητήματα;
2. Ένας κατάλογος βιβλίων για παιδιά πρέπει να περιλαμβάνει

α. αντιπροσωπευτικά βιβλία απ’ όλα τα είδη

β. βιβλία που να ταιριάζουν με την ηλικία των αναγνωστών, για παράδειγμα οι Ονειροφύλακες είναι για παιδιά μεγαλύτερα από 7-8 ετών, Ο μικρός γρύπας για μικρότερα, από 9-10 Το κουνιστό δόντι… επίσης.

Χρόνια συζητάμε για τις ηλικίες που αναγράφονται στα οπισθόφυλλα των παιδικών οι οποίες περιορίζουν και κατηγοριοποιούν τα βιβλία σε πείσμα όλων όσοι πιστεύουν ότι το καλό βιβλίο δεν έχει ηλικία κι ότι ακόμα και τα εικονογραφημένα άλμπουμ έχουν πολλά να δώσουν και στους ενήλικους. Λέγεται ότι αυτό εξυπηρετεί τους βιβλιοπώλες- οι οποίοι συχνά δεν γνωρίζουν τα βιβλία που πουλάνε και τους ανίδεους που δεν ξέρουν τι να διαλέξουν.

Ποιους εξυπηρετεί τώρα αυτό το στυλ προτάσεων; Μήπως είναι ιδεολογικό ζήτημα που δηλώνει υπογείως ότι τελικά τα κορίτσια θα μεταμορφωθούν μελλοντικά σε θεματοφύλακες ‘του οίκου’ και τα αγόρια θα είναι πάντοτε οι δραστήριοι, οι δουλευταράδες, οι επιστήμονες, οι εφευρέτες;

Όταν τη δεκαετία του ’70 εκδόθηκε η μελέτη της Έλενα Τζιανίνι-Μπελόττι  Απ’ τη μεριά των κοριτσιών (εκδ. Βέργος, 1977), διαβάσαμε μια τεκμηριωμένη ανάλυση για την εκπαίδευση των κοριτσιών στα θέματα του φύλου. Αργότερα ακολούθησαν κι άλλες μελέτες που ξεκαθάρισαν το τοπίο.

Σήμερα, ο Πήχης του διαβάσματος, παρά τις καλές προθέσεις των συντακτών του μας γυρνάει στα παλιά!