Της Έλενας Χουζούρη.
Ο Γιώργος Ιωάννου στο πεζογράφημά του «Στου Κεμάλ το σπίτι» αναπλάθει μέσω της μνήμης του την φιγούρα της μαυροντυμένης γυναίκας που έρχεται πριν το πόλεμο στην αυλή του σπιτιού τους, ένα παλιό τουρκικό αρχοντικό, δέχεται με ευχαρίστηση τα μούρα και το πηγαδίσιο νερό που της προσφέρει η προσφυγική ελληνική οικογένεια που το κατοικεί και φεύγει για να πάει μετά δίπλα, στου Κεμάλ το σπίτι, όπου την περιμένει μια ομάδα τούρκων προσκυνητών. «Εμείς ως τότε» γράφει ο συγγραφέας «θαρρούσαμε πως είναι καμμιά τουρκομερίτισσα δικιά μας, απ’ τις πάμπολλες εκείνες, που δεν ήξεραν λέξη ελληνικά, μια και η ανταλλαγή των πληθυσμών είχε γίνει με βάση τη θρησκεία και όχι τη γλώσσα. Η αποκάλυψη αυτή στην αρχή μας τάραξε. Δεν μας έφτανε που είχαμε δίπλα μας του Κεμάλ το σπίτι, σα μια διαρκή υπενθύμιση της καταστροφής, θα είχαμε τώρα και τους τούρκους να μπερδουκλώνονται πάλι στα πόδια μας; Και τι ακριβώς ήθελε από μας αυτή η γυναίκα; Πάνω σ’ αυτό δεν απαντήσαμε, κοιταχτήκαμε όμως βαθιά υποψιασμένοι. Και τα επόμενα λόγια μας έδειχναν πως η καρδιά μας ζεστάθηκε κάπως από συμπάθεια κι ελπίδα. Είχαμε αφήσει κι εμείς σπίτια κι αμπελοχώραφα εκεί κάτω». [«Η μόνη κληρονομιά», Κέδρος 1974].
Τριάντα χρόνια αργότερα, η Μάρω Δούκα, τολμηρότερη αυτή και καθόλου υπαινικτική όπως ο Θεσσαλονικέας ομότεχνός της, στο μυθιστόρημά της, με τον εύγλωτο τίτλο, «Αθώοι και φταίχτες» [Κέδρος, 2004] ρίχνει άπλετο μυθιστορηματικό φως στην αποσιωπημένη η ελάχιστα γνωστή, πέραν της Κρήτης, ύπαρξη των μουσουλμάνων Κρητών οι οποίοι δοκίμασαν κι αυτοί τις οδύνες του ξεριζωμού και της προσφυγιάς υπακούοντας σε μια από τις πλέον απάνθρωπες και κυνικές εντολές της Ιστορίας του 20ου αιώνα, αυτήν της «ανταλλαγής των πληθυσμών». Τέσσερα χρόνια αργότερα, από την άλλη πλευρά του Αιγαίου, έρχεται το μυθιστόρημα της, κρητικιάς την καταγωγή, Σάμπα Αλτινσάι, «Κρήτη μου» [εκδ. Κέδρος] όπου διαβάζουμε κι εδώ ιστορίες ξεριζωμού και προσφυγιάς, μόνον που η κρητική οικογένεια που ξεριζώνεται και προσφυγεύει δεν είναι χριστιανική το θρήσκευμα αλλά μουσουλμανική.
Το μυθιστόρημα της Αλτινσάι δεν είναι το πρώτο που αφηγείται ιστορίες από την απέναντι πλευρά του Αιγαίου, μεταφράζεται στα ελληνικά και κυκλοφορεί στη χώρα μας. Στο μεσοδιάστημα, εκεί προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές του νέου αιώνα, συγγραφείς της νεότερης λογοτεχνικής τουρκικής γενιάς, με καταγωγή από «ανταλλάξιμες οικογένειες», ήγουν από ελληνικούς τόπους, άρχισαν κι αυτοί να γράφουν για τις ξεριζωμένες ρίζες τους, στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου. Η βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων και η χρονική απομάκρυνση από τις πάσης φύσεως βιαιότητες και καταστροφές, συντέλεσαν ώστε να ανοίξει ένα κεφάλαιο, που μέχρι τότε αφηγούνταν μόνον τα δεινά των «ανταλλάξιμων», της μιας πλευράς του Αιγαίου, δηλαδή των ελληνικής καταγωγής ορθόδοξων πληθυσμών της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, που ήταν αναμφισβήτητα και οι πολυπληθέστεροι οι οποίοι πήραν το δρόμο της προσφυγιάς. Η λογοτεχνία, όπως σχεδόν πάντα, τόλμησε να προηγηθεί. Η ιστορική έρευνα ακολούθησε. Ο κινηματογράφος την συνάντησε και το αποτέλεσμα είναι το ντοκιμαντέρ «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου» που ήδη άρχισε να προβάλλεται στους κινηματογράφους της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης καθώς και στο Μουσείο Μπενάκη. Το σκηνοθέτησε η, εκ Σμύρνης καταγόμενη, Μαρία Ηλιού, από τη φρέσκια και τολμηρή γενιά των ταλαντούχων νέων Ελλήνων σκηνοθετών μας, πατώντας τόσο στην προσωπική της έρευνα όσο και σ’ εκείνη του ιστορικού Αλέξανδρου Κιτροέφ, βασικού συνεργάτη της. Γνωρίσαμε ήδη την πρώτη εξαιρετική δουλειά της Ηλιού στην ταινία «Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, 1900-1922». Δεν διαπιστώσαμε μόνον την καλλιτεχνική αρτιότητα του ντοκιμαντέρ, τις άγνωστες πληροφορίες που μας παρείχε, τον μόχθο, την επιμονή και το εύρος της έρευνας, καθώς και την ιδιαίτερη ευαισθησία της σκηνοθέτιδας αλλά- το σπουδαιότερο ίσως- την ανοιχτόμυαλη οπτική της, την μη εγκλωβισμένη στα συνήθη στερεότυπα, την εμφανή προσπάθειά της, μέσα από την χρήση των ντοκουμέντων της, να αναδείξει όλες τις πτυχές του κοσμοπολιτισμού της Σμύρνης κατά τα κρίσιμα χρόνια 1900-1922. Με δυο λόγια, να μην αδικήσει, να είναι σωστή, έντιμη και θαρραλέα. Το τελευταίο φαίνεται να ισχύει πολύ περισσότερο στο ότι αποφάσισε να «αφηγηθεί» με τον τρόπο του κινηματογραφικού μοντάζ ολόκληρη την Ιστορία και των δύο πλευρών του Αιγαίου, και των Ελλήνων και των Τούρκων, κατά την σκληρή περίοδο 1922-1924, με την πεποίθηση ότι «δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο». Άλλωστε στο ντοκιμαντέρ οι αφηγήσεις ένθεν και ένθεν συμπλέκονται και διασταυρώνονται, ενώ τονίζεται και η προσπάθεια αποσιώπησης των γεγονότων και από τις δύο πλευρές, τουλάχιστον όσον αφορά τις θέσεις των δύο κρατών, όπως αυτές έχουν εκφραστεί και συνεχίζουν να εκφράζονται είτε μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια, είτε από τον θεσμοποιημένο δημόσιο λόγο είτε από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Τα καθ’ημάς τα γνωρίζουμε, στην γείτονα χώρα, όπως καταθέτει στο ντοκιμαντέρ ο Τούρκος ιστορικός Τσαγκλάρ Κειντέρ οι σελίδες αυτές είναι… λευκές στην επίσημη τουρκική ιστοριογραφία και στα σχολικά εγχειρίδια. Τουτέστιν, οι Τούρκοι μαθητές μαθαίνουν ότι έως την επέλαση των Μογγολικών και Τουρκικών νομαδικών φυλών στην Μικρά Ασία-Ανατολία γι αυτούς- τον 11ο αιώνα και την σταδιακή κατάκτησή της, δεν κατοικούσαν εκεί άλλοι λαοί, ούτε υπήρχαν άλλοι πολιτισμοί, αλλά επρόκειτο για μια σχεδόν…έρημη χώρα!
Ωστόσο- κι εδώ φαίνεται το πόσο εξαιρετικά σημαντικό είναι το εγχείρημα της Ηλιού- οι ίδιες οι αφηγήσεις ς των ανθρώπων που κατοικούν αυτές τις περιοχές, είτε βρίσκονται στην Ελλάδα είτε στην Τουρκία, αφηγήσεις που έρχονται από τα προ της «ανταλλαγής» χρόνια και που έχουν παραδοθεί από τις τότε γενιές στις μετέπειτα, ανατρέπουν εκ βάθρων τις εκατέρωθεν επίσημες αφηγήσεις και ρητορείες. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι σε πείσμα των πάσης φύσεως αποσιωπήσεων και παραπλανήσεων, μόλις οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ομαλοποιήθηκαν και αφού το πέρασμα του χρόνου έχει αμβλύνει τις εχθρότητες και τα συναισθήματα του γδικιωμού, οι επισκέψεις ένθεν και ένθεν του Αιγαίου, Ελλήνων δηλαδή με καταγωγή από εκεί, και Τούρκων με καταγωγή από εδώ, έχουν την τελευταία δεκαετία ιδιαίτερα πληθύνει, ενώ παράλληλα υπάρχει μια όλο και μεγαλύτερη τάση να αναδειχθούν οι κοινοί πολιτιστικοί δεσμοί των δύο λαών. Άλλωστε δεν πρέπει να μας διαφεύγει –όσο κι αν αυτό φαντάζει σαν ειρωνεία της Ιστορίας- ότι ο δημιουργός του σύγχρονου Τουρκικού κράτους ήταν Θεσσαλονικιός.
Βεβαίως η Μαρία Ηλιού γνωρίζει καλά ότι η «δόση» ανάμεσα στους δύο λαούς δεν είναι ισοβαρής, ότι αναμφισβήτητα η πλάστιγγα γέρνει προς τους ελληνικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης που και εκδιώχθηκαν με βίαιο και βάναυσο τρόπο και έχασαν τις εστίες τους. Ωστόσο και η άλλη πλευρά, έστω κι αν ήταν αριθμητικά ολιγότερη, έστω κι αν δεν εκδιώχθηκε, έχασε επίσης, με απάνθρωπο τρόπο, τις εστίες της. Το ντοκιμαντέρ τεκμηριώνεται με
σπάνιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό που βλέπει για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, από αρχεία της Αμερικής και της Ευρώπης, όπως της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, και άλλων ιδρυμάτων. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν ήχοι «εποχής» από τη μοντέρ Αλίκη Παναγή για να ντυθεί ηχητικά το οπτικό υλικό για να είναι πιο «ζωντανή» η αναπαράσταση, ενώ η πρωτότυπη μουσική που συνέθεσε ο Νίκος Πλατύραχος βασίστηκε σε τραγούδια εποχής από τη Μικρά Ασία και την Ελλάδα. Τέλος ένα ιδιαίτερο και άκρως συγκινητικό στοιχείο του ντοκιμαντέρ, που αποτελεί και την πιο ξεκάθαρη απάντηση στις πάσης φύσεως προσπάθειες για την αποσιώπηση της αλήθειας, και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, είναι οι περιπτώσεις της Καλλιόπης Γεωργιάδη, από ελληνορθόδοξη οικογένεια της Καππαδοκίας που αφηγείται την οικογενειακή της ιστορία στα τουρκικά και του Χουσνού Καραμάν, από κρητική μουσουλμανική οικογένεια που αφηγείται την δική του οικογενειακή ιστορία στα…κρητικά!
Το ντοκιμαντέρ «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου» προβάλλεται αυτήν την εβδομάδα στους αθηναϊκούς κινηματογράφους, ΕΛΛΗ, ΚΗΦΙΣΙΑ 1-2 CINEMAX-CYTA, ΣΙΝΕΑΚ στον Πειραιά, ΑΘΗΝΑΙΟΝ CINEPOLIS στην Γλυφάδα, στον κινηματογράφο ΟΛΥΜΠΙΟΝ στη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ και τις Κυριακές 15/9, 22/9, 29/9, 6/10 στο ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ στην Κουμπάρη 1. Για κρατήσεις θέσεων στο Μουσείο Μπενάκη, στο τηλ. 210-3671014.
Σύντομα η ταινία θα αρχίσει να προβάλλεται σε άλλες πόλεις της Ελλάδας αλλά και στην Κωσταντινούπολη.
Φωτό : Η αναχώρηση των Mουσουλμάνων.
Eυγενική παραχώρηση/Courtesy: International Committee of the Red Cross: International Committee of the Red Cross
