Από τη μνήμη στην ιστορία

 Του Σπύρου Κακουριώτη

Συγγραφέας: Οντέτ Βαρών-Βασσάρ, Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης

Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων
Β’ έκδοση επαυξημένη
Εκδ. Εστία, 2013
σελ. 264

Είναι γνωστή η δυσανεξία με την οποία πλατιά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας αντιμετωπίζουν κάθε αναφορά στη γενοκτονία των εβραϊκών κοινοτήτων, όχι μονάχα της Ελλάδας (που κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής απώλεσε το 82% του προπολεμικού εβραϊκού της πληθυσμού, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά πανευρωπαϊκά) αλλά και της Ευρώπης.
Πίσω από αυτόν τον δύσκολα αποκρυπτόμενο αντισημιτισμό, ο οποίος, μεταμφιεσμένος σε αντισιωνισμό, διαπερνά το κομματικό φάσμα αριστεράς – δεξιάς, θα πρέπει να ανιχνεύσουμε την απωθημένη συλλογική ενοχή: η πόλη με τα περισσότερα θύματα, η Θεσσαλονίκη, μόλις την τελευταία δεκαετία έχει αρχίσει να μνημονεύει τους ισραηλίτες νεκρούς της –δεν πάνε πολλά χρόνια που η προηγούμενη δημοτική διοίκηση είχε αρνηθεί να εντάξει την πόλη στο Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων, λες και τίποτε το αξιοσημείωτο δεν είχε συμβεί εκεί κατά την Κατοχή…
Η άρνηση αυτή δεν είναι δύσκολο να εξηγηθεί. Οι άμεσοι απόγονοι των «πρόθυμων συνεργατών», αλλά και των πολύ περισσότερων «αμέτοχων παρατηρητών», νέμονται ακόμη ανενόχλητοι περιουσίες που περιήλθαν στην κατοχή τους μέσα στις τραγικές συνθήκες του ξεριζώματος των Σαλονικιών Εβραίων από τους Ναζί.
Πέρα από τις ευεξήγητες σιωπές, η μνήμη της γενοκτονίας άργησε να αναδυθεί σε έναρθρο λόγο, σε μαρτυρία, και εκ μέρους των ίδιων των θυμάτων. Κορυφαία γεγονότα όπως αυτό, δεν γίνονται άμεσα αντιληπτά σε όλο τους το μέγεθος από τους ανθρώπους που τα βιώνουν. Πρόκειται για μια «δύσκολη μνήμη», όπως την χαρακτηρίζει η ιστορικός Οντέτ Βαρών-Βασάρ, στη συλλογή κειμένων της γύρω από την εβραϊκή γενοκτονία, που μόλις κυκλοφόρησε σε δεύτερη, συμπληρωμένη, έκδοση από τις εκδόσεις Εστία.
Η «δυσκολία» δεν έγκειται μονάχα στη μετάβαση από τη σιωπή στη μνήμη, στη μαρτυρία και τη συλλογή των ξεχωριστών αφηγήσεων, διαδικασία που, σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Ζακ Ασσούν αποτελεί τον «δεύτερο χρόνο» της επεξεργασίας του τραύματος, αλλά και στην ιστορικοποίηση της τραυματικής εμπειρίας, η οποία, σύμφωνα με την ιστορικό, αποτελεί και το κρισιμότερο στάδιο της διεργασίας του πένθους.
Σε αυτήν την ιστορικοποίηση επιδιώκει να συμβάλει με τη συλλογή αυτών των ομόκεντρων κειμένων η Οντέτ Βαρών-Βασάρ (που έχει παρουσιάσει ήδη μια σημαντική μελέτη για τις νεολαιίστικες οργανώσεις αντίστασης, την Ενηλικίωση μιας γενιάς, Εστία 2009). Μέσα από τα κείμενα αυτά πραγματεύεται την εκτόπιση και την εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων, προτείνοντας ένα ερμηνευτικό σχήμα τόσο για το ίδιο το γεγονός όσο και για τη σιωπή που το διαδέχτηκε, αλλά και την ένταξη του ελληνικού παραδείγματος στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, αναπτύσσοντας ένα θεωρητικό προβληματισμό για το κατεξοχήν «πολιτισμικό τραύμα» του 20ού αιώνα.
Το υλικό μέσα από το οποίο προσεγγίζει το αντικείμενό της είναι ποικίλο, σχηματίζοντας μια σειρά από «λοξούς δρόμους», όπως τους ονομάζει, που της επιτρέπουν μια πολυπρισματική αντιμετώπιση: η λογοτεχνική μαρτυρία (η ίδια διευθύνει από το 2011 ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σεμινάριο για τη στρατοπεδική λογοτεχνία, που φιλοξενείται στο Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος, στην Αθήνα), η μαρτυρία της εικόνας αλλά και η κάθε είδους μνημειοποίηση και, φυσικά, η ιστοριογραφία και η κάποτε γεμάτη ένταση σχέση μνήμης, μαρτυρίας και ιστορίας.
Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται εμφατικά η καθολική διάσταση που έχει η Shoah. Γιατί η εβραϊκή γενοκτονία δεν αποτελεί μέρος κάποιας «εθνικής ιστορίας» (αν δεχτούμε ότι ένα τέτοιο πεδίο διατηρεί ακόμη κάποια λειτουργικότητα), δεν αφορά μονάχα τους Εβραίους ούτε μονάχα τους Γερμανούς –και με αυτήν την έννοια η «εργαλειοποίησή» της συνιστά προδοσία της μνήμης των θυμάτων. Η γενοκτονία αποτελεί κομβικό «συμβάν» της ευρωπαϊκής ιστορίας με καθολικευτική ισχύ. Αποτυπώνεται σε αυτό η ίδια η αποτυχία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, του Λόγου και του Διαφωτισμού. Η ίδια η αποτυχία της ανθρώπινης κατάστασης. Και με αυτήν την έννοια, ναι, μπορεί να ξανασυμβεί. Δεν έχουμε παρά να κοιτάξουμε γύρω μας, στην Ελλάδα του σήμερα…

* Για το βιβλίο της Οντέτ Βαρών-Βασάρ Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης: Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων θα μιλήσουν, στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου στην Θεσσαλονίκη, την Κυριακή 19 Μαΐου, στις 6 μ.μ., οι Βασίλης Κωνσταντίνου, συγγραφέας, Κώστας Γαγανάκης, αν. καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γρηγόρης Αμπατζόγλου, καθηγητής Παιδοψυχιατρικής ΑΠΘ και Γιώργος Αντωνίου, ιστορικός, Διεθνές Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σε εκδήλωση που διοργανώνουν οι εκδόσεις Εστία.