της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Οι διασκευές
είναι νέα έργα που γράφουν σύγχρονοι συγγραφείς και οι οποίοι έχουν το καλλιτεχνικό δικαίωμα να επεξεργάζονται κλασικά κείμενα κατά την κρίση και την τέχνη τους. Και αρέσουν γιατί ξαναλένε μια γνωστή ιστορία, τη συμπυκνώνουν ή και την εμπλουτίζουν με σχόλια, την εκμοντερνίζουν με εικονογράφηση ή ακόμα τη ξαναγράφουν μεγάλοι πεζογράφοι για να την αλλάξουν. Θυμίζουμε τη σειρά Save the story (στα ελληνικά εκδ. Πατάκη) όπου δέκα μεγάλα ονόματα (Γεοσούα, Κόου, Σμιθ, Έγκερς, Καμιλλέρι, Έκο, κ.ά.) παρενέβησαν δραστικά σε έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που τους άρεσαν, πρόσθεσαν έναν επίλογο με τη γνώμη τους για το έργο και παρέδωσαν μια καινούρια εκδοχή του στους αναγνώστες. Και αυτοί λοιπόν, οι πολύ διάσημοι δέκα, διασκεύασαν βασισμένοι, άλλος λίγο, άλλος πολύ, στο πρωτότυπο.
Ως εκδοτικές σειρές
διασκευές για μικρές ηλικίες εμφανίστηκαν στα ελληνικά βιβλιοπωλεία κατά το τέλος της δεκαετίας του ’90 (Τουέιν, Στήβενσον, Αριστοφάνης, Αισχύλος(!), Όμηρος, Σαίξπηρ, πολλοί Δον Κιχώτες, Αλίκες, κ.ά.).
Όλοι οι εκδότες μπήκαν στο παιχνίδι και άρχισαν να εκδίδουν κλασικούς απλοποιώντας τα κείμενα για να ταιριάξουν στην ηλικία των πιθανών αναγνωστών, και με την εικονογράφηση να καταλαμβάνει ολοένα και περισσότερο χώρο.
Στα βιβλία για παιδιά, η πρακτική διασκευασμένων έργων οργανωμένων σε σειρές είναι συνηθισμένη και πολύ επιτυχημένη και ομολογουμένως κυκλοφόρησαν βιβλία με πολύ ιδιαίτερες εικονογραφήσεις (για παράδειγμα των Β. Παπατσαρούχα, Ν. Ανδρικόπουλο, Σβετλίν, Ε. Λαδά, Β. Ψαράκη, Σ. Ζαραμπούκα, κ.ά.).
Περιεχόμενο και αναγνωστικό κοινό
Διασκευές εκδίδονταν ήδη από τον 19ο αιώνα με περιεχόμενο που θεωρείτο κατάλληλο για παιδιά μικρά και μεγαλύτερα. Έτσι, στη διάρκεια των δεκαετιών, κυκλοφόρησαν και εξακολουθούν να κυκλοφορούν, διασκευές κάθε μορφής και ποιότητας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη μεταφρασμένη, από τα ισπανικά, σειρά για μικρά παιδιά των εκδ. Κέδρος, Η λογοτεχνία… σαν παραμύθι (δεκαετία του ’90).
Τα κριτήρια για την επιλογή των μυθιστορημάτων προς διασκευή είναι συστηματικά το περιπετειώδες περιεχόμενο, που κατά κανόνα ενδιαφέρει τα παιδιά, οι ηθικές, κοινωνικές ή άλλες αξίες που τα διαπνέουν και διδάσκουν κοινωνικές συμπεριφορές, ίσως και η ηλικία των ηρώων των συγκεκριμένων έργων.
Το πώς αποδίδονται το κοινωνικό περιεχόμενο ή το ιστορικό τους υπόβαθρο, όπως για παράδειγμα στον Ντίκενς ή στην Άλκοτ, στις περιλήψεις που συχνά καταλήγουν να είναι οι διασκευές τους, είναι ένα ερώτημα που η απάντησή του βρίσκεται στις επιλογές των διασκευαστών. Δηλαδή, τι κρατούν και τι αφήνουν αφορά τις προσωπικές τους απόψεις και τις τάσεις της εποχής που γίνεται η διασκευή (Αναλυτικό παράδειγμα: http://www.oanagnostis.gr/mikres-kiries-ston-kosmo-ton-diaskevon/).
*****
Πρόσφατα, κυκλοφόρησαν τα δυο βιβλία της νέας σειράς Η πρώτη μου λογοτεχνία (εκδ. Μεταίχμιο), στην οποία διασκευάζουν δόκιμοι συγγραφείς και εικονογραφούν γνωστοί εικονογράφοι, με την ένδειξη από 4 ετών, δηλαδή βιβλία που απευθύνονται στην προσχολική ηλικία και λίγο παραπάνω. Στα έργα που θα εκδοθούν αναφέρονται σχεδόν τα ίδια μυθιστορήματα που διασκευάζονταν πάντα (Τομ Σώγερ, Μεγάλες προσδοκίες, Μικρές κυρίες, Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, η Οδύσσεια, η Ιλιάδα) ανακοινώθηκαν και Ντοστογιέφσκι, Τσέχωφ, Παπαδιαμάντης.
Οι λέξεις πρώτη μου, στον τίτλο, περιγράφουν το περιεχόμενο της σειράς, καθιστώντας το κατάλληλο για παιδιά. Είναι ένας τίτλος που δίνεται συνήθως σε σειρές βιβλίων γνώσεων (Ο πρώτος μου άτλαντας, Το πρώτο μου βιβλίο της επιστήμης, Το πρώτο μου βιβλίο για τα ζώα κ.ά.) επειδή προσφέρουν απλές γνώσεις και πληροφορίες κατάλληλες για την ηλικία των αναγνωστών που θα διαβάσουν το βιβλίο.
Στην προκειμένη περίπτωση, ο τίτλος αλλά και ο υπότιτλος της σειράς Η/Ο πρώτη/ος μου… (προγραμματισμένες εκδόσεις για το φθινόπωρο, Ο πρώτος μου Ντίκενς και Ο πρώτος μου Σαίξπηρ), δηλώνουν τη μετατροπή διαφόρων έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας σε πιο παιδικά. Μοιραία οδηγούμαστε να αναρωτηθούμε σε ποια ακριβώς λογοτεχνία αναφέρονται!
Ποιον διαβάζουμε;
Η λογοτεχνία περιλαμβάνει πολλά είδη, όμως στο σώμα της δεν έχει πρώτη και δεύτερη.
Εκτός κι αν μιλάμε για κάποια εξ απαλών ονύχων λογοτεχνία που η διασκευή της περιλαμβάνει το στοιχειώδες φόντο του μυθιστορήματος, περιορίζει τις μακροσκελείς περιγραφές, τους εσωτερικούς μονολόγους των ηρώων, συντομεύει ή παραλείπει κεφάλαια ή ό,τι τέλος πάντων αποφασίζει ο διασκευαστής ότι ενδέχεται να κουράσει τον αναγνώστη. Η σειρά των εκδ. Μεταίχμιο επικαλείται τη λογοτεχνία και τα διαμάντια της. Είναι όμως λίγο tricky, όπως θα έλεγαν οι Άγγλοι.
Το ίδιο tricky είναι και ο τίτλος της εξαιρετικά επιτυχημένης σειράς Ελληνικά, των εκδ. Παπαδόπουλος (ο πρώτος τίτλος εκδόθηκε το 1997), που περιλαμβάνει έργα των Παπαδιαμάντη, Ροΐδη, Καρκαβίτσα, Βιζυηνού, κ.ά. Κι εδώ ακολουθείται η πρακτική που περιγράψαμε με αποτέλεσμα να μην διαβάζουμε τα μυθιστορήματα των εθνικών πεζογράφων, αλλά αυτά που έγραψε άλλος συγγραφέας.
Ποιος είναι λοιπόν στην πραγματικότητα ο συγγραφέας του βιβλίου; Εκείνος που το πρωτοέγραψε, π.χ. κάποιος από τους μεγάλους, ή ο Χ διασκευαστής που συνήθως είναι και ο ίδιος συγγραφέας; Υποθέτουμε πως διάφοροι λόγοι υπαγορεύουν αυτή την προβολή του ονόματος του κλασικού συγγραφέα και δευτερευόντως του διασκευαστή του, αφού το μάτι των αγοραστών προσελκύεται από το γνωστό και το καταξιωμένο.
Μια πιο καθαρή αντιμετώπιση
Αντίθετα, στη σειρά Μικρά ταξίδια με την φαντασία του Ιουλίου Βερν (εικ. Ίρις Σαμαρτζή), ο κλασικός αντιμετωπίστηκε αλλιώς. Εδώ δηλώνεται εξ αρχής ότι συγγραφέας είναι ο Αντώνης Παπαθεοδούλου, με το όνομά του να αναγράφεται με μεγάλα γράμματα στο εξώφυλλο. Και ως δημιουργός διασκεύασε και έδωσε την προσωπική του πινελιά στα μυθιστορήματα του Βερν προσθέτοντας υπότιτλους, όπως για παράδειγμα, Ροβήρος ο κατακτητής ή ο καπετάνιος των ουρανών, Ταξίδι στο κέντρο της γης ή ένας πλανήτης γεμάτος μυστικά. Δεν είναι λοιπόν Βερν! Είναι Παπαθεοδούλου.
Αυτόν θεωρούμε τον μόνο έντιμο τρόπο για την αναγραφή των συγγραφέων στους τίτλους των διασκευών. Για δύο λόγους: αφενός τιμώνται δύο δημιουργοί, ο οποιοσδήποτε για τη δουλειά του πάνω στο πρωτότυπο μυθιστόρημα και ο κλασικός συγγραφέας, και αφετέρου δηλώνεται με σαφήνεια τι είναι το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας. Και συμπληρώνουμε πως, μερικούς από εμάς, μάς ενδιαφέρει να δούμε πώς διαβάζονται οι κλασικοί από τους νεότερους.
Άλλωστε, αν γραφτεί κριτική για κάποιο τέτοιο βιβλίο, συνήθως κρίνεται η διασκευή και όχι το πρωτότυπο.
*****
Τέλος, εισάγουμε τα παιδιά στην ιδέα ανάγνωσης σειρών διασκευασμένων έργων ώστε να έρθουν σ’ επαφή με τους κλασικούς και να πάρουν μια ιδέα, ακόμα κι αν πρόκειται για την καλή περίληψη μιας ενδιαφέρουσας ιστορίας, με τους ήρωες, τον μύθο του έργου και ίσως κάποιο επιμύθιο, αλλά και να γνωρίσουν έναν νεότερο συγγραφέα που θα διαβάσουν και άλλα έργα του, ή να περιμένουμε την κατάλληλη στιγμή;
Η άποψη αρκετών μελετητών είναι ότι όλα εξαρτώνται από την λογοτεχνική ποιότητα της διασκευής. Ας την κρατήσουμε. Και ας προσθέσουμε πως το αν τα παιδιά διαβάσουν τελικά τα πρωτότυπα έργα εξαρτάται από το πόσο καλοί αναγνώστες θα γίνουν στο μέλλον. Είναι πιθανό να διαβάσουν τους κλασικούς, ίσως και όχι. Αλλά και πάλι δεν πειράζει.
Όπως και να ’χει, ο καθένας βρίσκει το δρόμο του στη λογοτεχνία.
