Ανατολική – δυτική μουσική και η “Πυξίδα” (της Κατερίνας Σχινά)

Κατερίνα Σχινά.

Είναι πολλά το βιβλίο του Ματιάς Ενάρ «Η πυξίδα», που ευτυχήσαμε να το αποκτήσουμε και στα ελληνικά, από τις εκδόσεις ‘Στερέωμα’, σε μια θαυμάσια μετάφραση της Σοφίας Διονυσοπούλου: είναι ένα βιβλίο που θα το έλεγε κανείς, σε μια πρώτη ματιά, «οριενταλιστικό», αφού ο πρωταγωνιστής, ένας μουσικολόγος που πάσχει από αδιευκρίνιστη ασθένεια και περνάει μιαν άγρυπνη νύχτα παρέα με τις αναμνήσεις του (ο μονόλογος εκείνης της νύχτας είναι το βιβλίο), αναπολεί την Ανατολή των ταξιδιών και των ερευνών του και ονειρεύεται μιαν άλλη «ανατολή», εξίσου μυστηριώδη και άπιαστη, την γυναίκα που δεν θα του δοθεί ποτέ ολοκληρωτικά. Είναι ένα μυθιστόρημα ιδεών, όπου η σπάνια καλλιέργεια του συγγραφέα υφαίνει ένα πυκνό δίχτυ αναφορών σε καλλιτέχνες και έργα και μαζί ένα στοχασμό για την διάρκεια και την φθορά τους. Αλλά κυρίως είναι ένα βιβλίο για τη μουσική. Όχι μονάχα γιατί η ανέλιξη του έργου, η μαυλιστική, υπνωτιστική του φύση, βασίζεται στην μουσικότητα της γραφής, αλλά γιατί το ίδιο το θέμα του είναι η μουσική στις πολλαπλές της εκφάνσεις: ανατολική και δυτική, λαϊκή και λόγια, πάντα παρούσα, σαν χάδι, σαν ναρκωτικό, σαν διεγερτικό των αισθήσεων και του νου. Και καθώς στο διαδίκτυο βρίσκει κανείς την λίστα με τα έργα που παρατίθενται στο μυθιστόρημα, είναι, στ’ αλήθεια, πειρασμός για τον αναγνώστη να διαβάσει το βιβλίο συνοδεία όλων αυτών των μουσικών θραυσμάτων που συνιστούν το βάσιμο, θα τολμούσα να πω, της γραφής.

Η μουσική, είπε πρόσφατα σε μια συνέντευξή του ο Ενάρ, με τα χρόνια έχει γίνει για εκείνον «ό, τι δεν είναι πια σε θέση να πραγματώσει με την προσευχή. Δεν την προσεγγίζει, διευκρινίζει, εξαιτίας της πνευματικότητάς της, αλλά γιατί η σχέση της με την παράδοση, τον χρόνο και την ελπίδα, «ίσως μας βοηθάει να απομακρυνθούμε από τα βάσανα των ανθρώπων, μέσα από την ομορφιά, μέσα από το άρρητο».

Δύσκολα «απομακρυνόμαστε από τα δεινά των ανθρώπων», βέβαια, όταν αυτά είναι τόσο κοντά μας, τόσο οδυνηρά παρόντα, τόσο απόλυτα ώστε φτάνουν πέρα από την τραγωδία όπως στη ρημαγμένη, αιματοβαμμένη Συρία. Ολόκληρη η Συρία, το Χαλέπι, η Δαμασκός, η Παλμύρα, οι έρημοι και οι οάσεις, τα μυστηριώδη ξενοδοχεία και οι αρχαιολογικοί χώροι και κυρίως οι άνθρωποι, στοιχειώνουν το βιβλίο του Ενάρ, όπως στοιχειώνουν και τις αναμνήσεις του κεντρικού του ήρωα, θυμίζοντάς του, και θυμίζοντάς μας, πόσο κοντά είναι η Ανατολή για τους Ευρωπαίους, και πόσο ξένη παραμένει ακόμη. Τόπος που γοήτευσε, ενέπνευσε και προσέλκυσε αναρίθμητους Ευρωπαίους τυχοδιώκτες, καλλιτέχνες και μεγαλοφυίες, αλλά που δεν τους χαρίστηκε∙ τόπος που διαφύλαξε ζηλότυπα την ουσία του∙ πηγή αφειδούς δανεισμού για την δυτική κουλτούρα (ο Γκαίτε και το Δυτικό-Ανατολικό ντιβάνι, ο Μότσαρτ και τα σεράγια του, ο Λιστ, ο Μπετόβεν, ο Ουγκώ, ο Λαμαρτίνος, ο Μπαλζάκ και το βιβλίο του για το όπιο, ο Φλωμπέρ και τα ταξίδια του στην Ανατολή, ο Ρεμπώ, ο Πεσσόα…) αλλά και αντιδανειζόμενη, όταν κάτι δυτικό μαστιγώνει τη φαντασία της (αρκεί, νομίζω, ανάμεσα στα πολλά παραδείγματα, να θυμηθούμε ότι ο οθωμανός διπλωμάτης Χαλίλ Πασάς παράγγειλε από τον Κουρμπέ τον διάσημο πίνακά του «Η καταγωγή του κόσμου»). Αλλά και σύμβολο του Άλλου, αεί διαφεύγον αντικείμενο ενός συνεχούς και διακαούς πόθου.

Δεν υπάρχει σύγκρουση πολιτισμών, διατρανώνει, παρ’ όλα αυτά, ο Ενάρ με το βιβλίο του. Ανατολή και Δύση πάντα συμπλέκονταν, πάντα επικοινωνούσαν, πάντα έλιωναν η μια μέσα στην άλλη. Νότες, κείμενα και εικόνες κυκλοφορούν αενάως από τον ένα κόσμο στον άλλον, αναζητώντας «τον Άλλον για να μεταμορφώσουν τον Εαυτό». Κι όμως, διαβάζοντας κανείς αυτό το συναρπαστικό βιβλίο, αναρωτιέται πόσο τα σημερινά δεινά της Ανατολής «μεταμορφώνουν» τον δυτικό άνθρωπο, ή αν αντικρίζοντας, κάτι τέτοια παγωμένα χειμωνιάτικα απόβραδα, τις εικόνες των διωκόμενων αμάχων που δεν περιμένουν παρά τον θάνατο, αποστρέφει, δύσθυμος (και ενδεχομένως φοβισμένος) το βλέμμα, και, για να ξορκίσει το ρίγος, περιορίζεται απλώς να ανεβάσει ένα βαθμό τον θερμοστάτη του καλοριφέρ του.

info: Ματιάς Ενάρ «Η πυξίδα», μτφρ: Σοφία Διονυσοπούλου, Στερέωμα