Του Σπύρου Κακουριώτη.
Εμφύλιος: Πολιτισμικό τραύμα
Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια, 2013
Σελίδες: 352
Όσο κι αν τα πολιτικά κόμματα, όλα αυτά τα χρόνια της κρίσης στην οποία έχει βυθιστεί η Ελλάδα, υπήρξαν αρκετά προσεκτικά ώστε να αποφύγουν στη ρητορική τους την επίκληση του εμφυλιοπολεμικού παρελθόντος (εκτός από τη νεοναζιστική συμμορία της Χ.Α., η οποία επιδιώκει να αντλήσει νομιμοποίηση ακριβώς από αυτό το παρελθόν), στο δρόμο, στις κουβέντες, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ακόμη και σε κάποια από τα ΜΜΕ, πλάι στο «Δ’ Ράιχ» και την Μέρκελ με χιτλερικό μουστάκι, το φάντασμα του Εμφυλίου κατά καιρούς επανέρχεται. Είτε με τη μορφή επίφοβων προειδοποιήσεων είτε ως επίκληση μιας «ανώτερης μορφής ταξικής πάλης».
Ο «Μελιγαλάς» επανέρχεται στη ρητορική της ακροδεξιάς και της (ακρο)αριστεράς ως σημαίνον του τραύματος: από τους νικητές του τότε, προκειμένου να διεκδικήσουν μέσα από αυτό τη νομιμοποίησή τους στο σήμερα, αλλά και από τους ηττημένους, που το επιδεικνύουν προκειμένου να επικαλεστούν το τραύμα των νικητών, δηλαδή την αμφισβητούμενη νίκη τους…
Οι λόγοι «νικητών» και «ηττημένων» δεν εκφέρονται, ασφαλώς, από υπερενενηκοντούτεις πρωταγωνιστές των γεγονότων στα οποία αναφέρονται, εβδομήντα χρόνια μετά. Αντιθέτως, στις περισσότερες περιπτώσεις είναι νεαροί έφηβοι αυτοί που επικαλούνται με τέτοιον τρόπο το τραυματικό παρελθόν. Έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με τη μετάδοση της τραυματικής συλλογικής μνήμης του Εμφυλίου από γενιά σε γενιά. Τους μηχανισμούς μέσα από τους οποίους αυτή η «σκυταλοδρομία της μνήμης» επιδρά στις συλλογικές ταυτότητες επιδιώκει να διερευνήσει ο τόμος που επιμελήθηκαν οι Ν. Δεμερτζής, Ελένη Πασχαλούδη και Γιώργος Αντωνίου με τίτλο Εμφύλιος: Πολιτιστικό τραύμα.
Η έννοια του «τραύματος», η οποία αποτελεί τη κεντρική αναλυτική κατηγορία γύρω από την οποία συγκροτούνται οι μελέτες που φιλοξενούνται στις σελίδες του, προέρχεται από το χώρο της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης. Τα τελευταία χρόνια όμως έχει διαχυθεί σε μια σειρά επιστημονικά πεδία, επιτρέποντας την διεπιστημονική προσέγγιση της υποκειμενικότητας του μάρτυρα, εξέλιξη που οφείλει πολλά τόσο στις σπουδές του Ολοκαυτώματος και των γενοκτονιών όσο και στην εστίαση στα θύματα και τις εμπειρίες τους.
Με την έννοια του «πολιτισμικού τραύματος» που συνεισφέρουν στην ελληνική βιβλιογραφία, οι συγγραφείς του τόμου επιχειρούν να εστιάσουν στο συλλογικό τραύμα και τις εκ των υστέρων ανασημασιοδοτήσεις οδυνηρών γεγονότων που καθορίζουν τη δημόσια ταυτότητα της «θυματοποιημένης» κοινωνικής ή πολιτισμικής ομάδας και κυριαρχούν στο δημόσιο λόγο της. Ειδικότερα, θεωρώντας ως κατεξοχήν τραυματικό γεγονός την εμφύλια σύγκρουση της δεκαετίας του 1940, εστιάζουν την προσοχή τους στις μεταβολές της νοηματοδότησής της στο δημόσιο λόγο.
Έτσι, τις διαφορετικές φάσεις της πολιτικής μνημόνευσής του, από τη «σιωπή» (1949-1974) στην επιλεκτική κατασκευή της «εθνικής συμφιλίωσης» (1974-1989), μέχρι την κατοπινή φάση της «αναστοχαστικής κατασκευής», όταν η υποχώρηση των μυθολογικών βεβαιοτήτων επέτρεψε την επανεγγραφή του Εμφυλίου στη σφαίρα της δημόσιας ιστορίας, διακρίνει σε δύο κείμενά του ο καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας Νίκος Δεμερτζής.
Από τη μεριά του, ο ψυχαναλυτής Νίκος Σιδέρης, εστιάζει στο μπλοκάρισμα της διεργασίας του πένθους, που δεν επιτρέπει στις δύο πλευρές να προχωρήσουν στην αναγνώριση της έκβασης της σύγκρουσης.
Η ιστορικός Ελένη Πασχαλούδη μελετά τις χρήσεις της δεκαετίας του 1940 στον πολιτικό λόγο της μεταπολίτευσης και στην κατασκευή του ενωτικού αφηγήματος της «Εθνικής Αντίστασης», ενώ στη συνέχεια, ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Νίκος Μαραντζίδης μελετά τη στάση του ΚΚΕ απέναντι στη μνήμη του Εμφυλίου, από την επίκληση της «αντίστασης στη δεύτερη κατοχή», στην αποσιώπηση μέσω του υπερτονισμού της Αντίστασης μέχρι τη σημερινή μυθοποίηση του ΔΣΕ.
Το ειδικότερο ζήτημα της διαχείρισης ενδοαριστερών συγκρούσεων και των τραυματικών γεγονότων της 7ης Μεραρχίας στη συλλογική μνήμη της προσφυγικής κοινότητας στη Βουλγαρία εξετάζει η ιστορικός Κατερίνα Τσέκου, ενώ ο Γιώργος Αντωνίου αναλύει τις «γιορτές μίσους», τους τρόπους μνημόνευσης του Εμφυλίου από την παράταξη των νικητών την τελευταία πεντηκονταετία.
Ο κοινωνιολόγος Παναγής Παναγιωτόπουλος αναφέρεται στις εξελίξεις κατά την τελευταία τριετία και ειδικότερα στις πολιτικές χρήσεις της μνήμης του Εμφυλίου κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, ενώ η καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας Βιολέτα Χιονίδου επιδιώκει να διερευνήσει μια εμπειρία ιδιαίτερα τραυματική, η οποία όμως απουσιάζει από τη δημόσια συζήτηση: αυτήν του λιμού στην κατοχική Αθήνα. Σε αυτήν την περίπτωση το τραύμα παρέμεινε περιχαρακωμένο στο ατομικό επίπεδο, χωρίς να μετατραπεί σε πολιτισμικό.
Θέτοντας νέα και προσεγγίζοντας παλαιότερα ερωτήματα με καινούργια εργαλεία, ο συλλογικός αυτός τόμος μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αναστοχασμός, μνήμη, συναίσθημα και ταυτότητα αλληλεπιδρούν στο πλαίσιο της δομικής κρίσης της ελληνικής κοινωνίας, σε μια διαδικασία όπου διακύβευμα δεν είναι τόσο το παρελθόν όσο το παρόν και οι μηχανισμοί με τους οποίους συγκροτείται η προσδοκία του μέλλοντος…
[…] στην Ανατολική Ευρώπη θα παρουσιαστεί, μαζί με το Εμφύλιος: Πολιτισμικό τραύμα σε επιμέλεια Νίκου Δεμερτζή, Ελένης Πασχαλούδη, […]