Του Σπύρου Κακουριώτη
Πενήντα χρόνια συμπληρώνονται τον επόμενο χρόνο από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και την επιβολή του καθεστώτος των συνταγματαρχών, το οποίο αποδείχθηκε κομβικό για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, καθώς μέσα από την υπέρβασή του η ελληνική πολιτική και κοινωνική ζωή άφησε πίσω της μια πολύ μεγαλύτερη ιστορική περίοδο, αυτήν την μετεμφυλιακής «καχεκτικής δημοκρατίας».
Έχοντας πίσω μας 43 χρόνια στέρεου δημοκρατικού καθεστώτος (τα «αμαρτήματα» του οποίου αποτελούν απλώς παρωνυχίδες, συγκρινόμενα με τον πολιτικό βίο της περιόδου 1950-1967), έχουμε την πολυτέλεια να διατηρούμε στη μνήμη μας από τη χούντα τις ασυναρτησίες του Παπαδόπουλου ή τον Παττακό και το μυστρί του ή να θεωρούμε ως το αντιπροσωπευτικό έργο για την περίοδο της δικτατορίας την ταινία Λούφα και παραλλαγή του Νίκου Περάκη. Σε μεγάλο βαθμό, ο τρόπος με τον οποίο η δικτατορία πέρασε στη συλλογική μνήμη ήταν ανάλογος με τη μαζική λαϊκή αντίδραση στο καθεστώς, που περιοριζόταν στη γελοιοποίηση μέσω της κυκλοφορίας των πιο πρόσφατων ανέκδοτων για τους δικτάτορες.
Μια τέτοια μνημονική «εξουδετέρωση», αφενός, αποκρύπτει ότι κάποια από τα προβλήματα που βιώνει, ακόμη και σήμερα, η χώρα δημιουργήθηκαν την περίοδο της δικτατορίας· αφετέρου, κι αυτό είναι κατα πολύ σημαντικότερο, επιτρέπει, τρόπον τινά, την «εξημέρωση» του δικτατορικού καθεστώτος, με αποτέλεσμα την αναβίωση μιας σειράς μύθων που το καθεστώς καλλιεργούσε για τον εαυτό του: από τα «καθαρά χέρια» μέχρι την τάχα ισχυρή και χωρίς χρέη οικονομία…
Αν και ερμηνεύσιμη, καθώς αποτελεί μια ψυχολογική διαδικασία υπεραναπλήρωσης της έλλειψης μαζικής εναντίωσης στο καθεστώς, η «εξημέρωση» διά της γελοιοποίησης έχει έρθει πλέον καιρός να δώσει τη θέση της σε σοβαρότερες και σε βάθος μελέτες τόσο του ίδιου του καθεστώτος και των λειτουργιών του όσο και, ιδίως, των βαθύτερων μετασχηματισμών τους οποίους γνώρισε η ελληνική κοινωνία μεταξύ 1967 και 1974.
Με την ευκαιρία της επετείου των 50 ετών από το πραξικόπημα, προγραμματιζονται για το 2017 σειρά επιστημονικών συνεδρίων και ανάλογων δραστηριοτήτων, όπου αναμένεται να παρουσιαστούν τα πορίσματα των ερευνών νεότερων ιστορικών και άλλων επιστημόνων που ήδη εργάζονται πάνω στη συγκεκριμένη περίοδο.
Ως «προανάκρουσμα», το Ίδρυμα της Βουλής εξέδωσε πριν από λίγο καιρό τα πρακτικά του επιστημονικού συνεδρίου με τίτλο Η δικτατορία των συνταγματαρχών και η αποκατάσταση της δημοκρατίας, που διοργάνωσε τον Νοέμβριο του 2014, με την ευκαιρία των 40 ετών από τη μεταπολίτευση. Σε αυτό συμμετείχαν καθιερωμένοι αλλά και νεότεροι ιστορικοί και πολιτικοί επιστήμονες, αλλά και άνθρωποι που πήραν μέρος στα γεγονότα της περιόδου, δίνοντας την ευκαιρία στον αναγνώστη να αποκτήσει μια «πανοραμική», τρόπον τινά, εικόνα, όχι τόσο της περιόδου όσο, κυρίως, του σημείου στο οποίο βρίσκεται η έρευνα σήμερα και, ιδίως, των κενών τα οποία παρουσιάζει.
Ο τόμος, όπως συνάγεται και από τον τίτλο, χωρίζεται σε δύο, άνισα από άποψη έκτασης, μέρη. Στην περίοδο της δικτατορίας αφιερώνονται περίπου τα τρία τέταρτα των σελίδων του, ενώ η αποκατάσταση της δημοκρατίας καταλαμβάνει το υπόλοιπο.
Το βάρος που δίνεται από τους μελετητές στην πολιτική ιστορία και την εξωτερική πολιτική του καθεστώτος είναι συντριπτικό, επικαθορίζοντας ακόμη και μελέτες για άλλες θεσμικές λειτουργίες, όπως π.χ. ο Τύπος και η λογοκρισία, η Εκκλησία, η οικονομία κ.λπ. Η ιδεολογία του καθεστώτος, αλλά και το περιρρέον ιδεολογικό κλίμα που επέτρεψε τη δημιουργία και τη σταθεροποίησή του, οι πολιτικοί θεσμοί, το «παλαιό» πολιτικό προσωπικό και οι σχέσεις του με τη χούντα είναι θεματικές που αναλύονται διά μακρών σε αρκετές από τις συμβολές που κατατίθενται. Στον τομέα τις εξωτερικής πολιτικής, πέραν των ελληνοτουρκικών σχέσεων, έμφαση δίνεται στην πολιτική των ευρωπαϊκών κρατών έναντι της δικτατορίας, ενώ, παραδόξως, απουσιάζει κάποια μελέτη αφιερωμένη ειδικά στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις, ζήτημα που παραμένει κομβικό για την κατανόηση της πολιτικής του δικτατορικού καθεστώτος, ακόμη και αν παραδεχθούμε ότι, σύμφωνα με όσα έχει φέρει στο φως η επιστημονική έρευνα μέχρι σήμερα, δεν τεκμηριώνεται αμερικανική υποκίνηση στην επιβολή της δικτατορίας –παραδοχή που πρέπει όμως να συμπληρώνεται από την υπενθύμιση ότι δεν έχουν ακόμη αποχαρακτηριστεί όλα τα έγγραφα από όλα τα επίπεδα της αμερικανικής διοίκησης.
Η μελέτη της περιόδου ολοκληρώνεται με την αντίσταση στη δικτατορία. Από τις έξι συμβολές, οι τρεις αποτελούν μαρτυρίες ανθρώπων που συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην αντίσταση κατά του καθεστώτος, κυρίως στο εξωτερικό, αποδίδοντας γλαφυρά το κλίμα της αντιδικτατορικής «εμιγκράτσιας». Το τμήμα αυτό συμπληρώνεται με κείμενα για τον αντιδικτατορικό αγώνα στη Δ. Γερμανία, τις δίκες και τα βασανιστήρια, καθώς και την τυπική και άτυπη αντιστασιακή δράση στο εσωτερικό.
Τέλος, το δεύτερο μέρος, που είναι αφιερωμένο στη stricto sensu μεταπολίτευση, ουσιαστικά στον πρώτο χρόνο του δημοκρατικού καθεστώτος, ακολουθεί παρόμοια λογική στη συγκρότησή του: εξετάζονται το νέο συνταγματικό και νομικό πλαίσιο εντός του οποίου καλείται να λειτουργήσει η πολιτική ζωή, οι πρώτες εκλογές και το δημοψήφισμα του 1974, το ζήτημα της αποχουντοποίησης, η οικονομική πολιτική, αλλά και η επανένταξη της χώρας στο διεθνές σύστημα, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις κ.λπ.
Συνοψίζοντας, στις 35 συμβολές που συνθέτουν τον ανά χείρας τόμο κυριαρχεί, σχεδόν αποκλειστικά, μια οπτική «από τα πάνω», από την οποία απουσιάζει εκκωφαντικά η κοινωνία. Ασφαλώς, ακόμη και στο επίπεδο της πολιτικής ιστορίας, της θεσμικής λειτουργίας ή της εξωτερικής πολιτικής του καθεστώτος πολλά είναι τα «ρεάλια» τα οποία ελλείπουν, καθώς η ιστορική μελέτη της περιόδου βρίσκεται ακόμη στην αρχή της. Όμως η κοινωνική ιστορία της περιόδου της δικτατορίας, οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί που εκβάλλουν στη μεταπολιτευτική περίοδο –και συνεχίζουν να μας επηρεάζουν ακόμη και σήμερα– αποτελούν «αχαρτογράφητα νερά», τα οποία κρύβουν σημαντικό ερευνητικό πλούτο για όσους, υιοθετώντας μια οπτική «από τα κάτω», αποφασίσουν να τα διαπλεύσουν…
info
Πρακτικά συνεδρίου
Η δικτατορία των συνταγματαρχών και η αποκατάσταση της δημοκρατίας
Επιστημονική επιμέλεια: Παύλος Σούρλας
Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία
Αθήνα 2016
σελ. 660
