γράφει ο Αχιλλέας Κατσαρός.
Πώς αρχίζεις άραγε να μιλάς ή να γράφεις ορισμένες σκέψεις για τον Στεφάν Μαλλαρμέ; Ένας πρώτος τρόπος είναι με την τρέλα ή αλλιώς την ιερή πείνα της έμπνευσης. Ένας δεύτερος με τα ζάρια. Η ζαριά αυτή φλερτάρει με την τύχη. Υπαινίσσομαι σαφώς ένα βιβλίο ορόσημο στη γαλλική και την παγκόσμια λογοτεχνία, το οποίο στη χώρα μας, δεν γνωρίζω για ποιους λόγους δεν έτυχε ίσης αποδοχής. Το βιβλίο αυτό του Στεφάν Μαλλαρμέ φέρει τον τίτλο: «Ίγκιτουρ ή η τρέλα του Ελμπενόν» και το δεύτερο μισό του κατά την προσωπική μου άποψη, και όχι ξεχωριστό έργο, φέρει τον τίτλο «Μια ζαριά ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο».
Αξίζει εδώ να σημειωθεί μια μεγάλη αντίφαση. Τονίσαμε και πιο πάνω ότι στη χώρα μας δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό το συγκεκριμένο ποιητικό έργο. Συνιστά όμως μια πνευματική πρόκληση να δούμε ποιοι ασχολήθηκαν επίσημα μέχρι στιγμής με τον Ίγκιτουρ και τη Ζαριά.
Χρονικά πρώτος ασχολήθηκε με τη μετάφρασή του ο ποιητής Καίσαρ Εμμανουήλ. Δεύτερος και εξίσου, αν όχι και περισσότερο σημαντικός, ο συγγραφέας Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης. Το ξάφνιασμα μεγαλώνει όταν ανακαλύψει κανείς ότι η μοναδική μετάφραση του Ν.Γ.Πεντζίκη είναι ο Στεφάν Μαλλαρμέ από το σύνολο της παγκόσμιας ποίησης. Μικρή παρένθεση εδώ να αναφέρω ότι μιλάμε για έναν σύγχρονο του Αρθούρου Ρεμπώ ποιητή και εντελώς προσωπική μου άποψη είναι ότι ο μεγάλος Ρεμπώ δεν θα ήταν τόσο μεγάλος αν δεν συγχρωτιζόταν με τον πιο μεγάλο Στεφάν Μαλλαρμέ.
Και έρχομαι στον τρίτο άνθρωπο που ασχολήθηκε με πολύ μεράκι σε ένα αντικειμενικά δύσκολο ποιητικό λόγο. Αυτός είναι η Μαρία Ευσταθιάδη. Το βιβλίο με τους τίτλους «Ίγκιτουρ ή η τρέλα του Ελμπενόν» και «Μια ζαριά ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο» σε μετάφραση και επίμετρο της ιδίας κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη. Κατά την προσωπική και ταπεινή μου άποψη αποτελεί ένα κορυφαίο «όπλο» στα χέρια του συγκεκριμένου εκδοτικού, το οποίο ίσως μέχρι τώρα δεν έτυχε της κατάλληλης προβολής.
Πάγια θέση μου είναι ότι η καλή δουλειά σε όλα τα επίπεδα πρέπει να αναγνωρίζεται. Η Μαρία Ευσταθιάδη ήδη από το 2010 έχει παραδώσει στους αναγνώστες ένα εξαιρετικό από τη φύση του βιβλίο σε άρτια και προσεγμένη μετάφραση. Ας το ανακαλύψουμε κι ας ανακαλύψουμε έτσι από την αρχή τον Στεφάν Μαλλαρμέ.
Η πρώτη έκπληξη στο βιβλίο αυτό είναι η αφιέρωση στον Ηλία Λάγιο. Αυτό το λιτό «στη μνήμη του Ηλία Λάγιου» τίθεται σημαία του βιβλίου και μας προειδοποιεί για τη συνέχεια. Η δεύτερη έκπληξη είναι αυτό το περίφημο μότο του Μαλλαρμέ:
«Κατά βάθος,
ο κόσμος υπάρχει
για να καταλήξει σε ένα βιβλίο».
Ο Ίγκιτουρ ή αλλιώς Ίγκ αποτελεί το πρώτο σώμα μιας ποίησης που επιχειρεί να ορίσει το μηδέν πολύ πριν το κάνει η αντίστοιχη γαλλική και γερμανική φιλοσοφία. 24 σελίδες συνεχόμενης ροής αλλ’ επ’ ουδενί αυτόματης γραφής. Λόγος φιλοσοφικός, καθρέφτες, ρωγμές. Παύλες αντί για αποσιωπητικά. Ο φιλοσοφικός λόγος μεταμορφώνεται σε θεατρικό ως «μίμησις πράξεως σπουδαίας». Το παράλογο. Το κεράτιο ως κέρατο. Η ουσία της ιδέας. Ο Πλάτωνας σκιά χωρίς καμία αναφορά και όμως παρών. Ο Ίγκ ξανά. Το άπειρο. Το Θ ή Th ή η φύρα. Σκηνή Θ. Παλαιός Ίγκ.
Τα εσωτερικά μέρη αυτών των καταιγιστικών 24 σελίδων διακρίνονται σε 6 μικρές ενότητες:
1.Ίγκιτουρ – Φύρα
2.Ζαριά (στον τάφο)
3.Δοκιμές
4.Το μεσονύκτιο
5.Εγκαταλείπει το δωμάτιο και χάνεται στις σκάλες (αντί να κατέβει καβάλα στην κουπαστή)
6.Ζωή του Ίγκιτουρ
Ενδεικτικοί στίχοι από τις Δοκιμές:
«Ω πεπρωμένο! Η καθαρότητα δεν μπορεί να επικρατήσει – ιδού το σκότος θα την αντικαταστήσει – και οι βαριές κουρτίνες πέφτοντας εγκαίρως, θα δημιουργήσουν σκοτάδι – ενώ το βιβλίο με τις κλειστές σελίδες κάθε νύχτα, και το φως την ημέρα τις χωρίζουν».
Και αλλού:
«Προφέρω τον λόγο, για να τον βυθίσω ξανά
στη ματαιότητά του».
Η ενότητα Το μεσονύκτιο ξεκινά ως εξής:
«Είναι βέβαιο πως μια παρουσία Μεσονυκτίου εξακολουθεί να υπάρχει. Η ώρα δεν εξαφανίστηκε μέσα από έναν καθρέφτη, δεν χώθηκε σε βαριά υφάσματα, υποδηλώνοντας μια επίπλωση με την κούφια αντήχησή της».
Στην ενότητα Εγκαταλείπει το δωμάτιο και χάνεται στις σκάλες ο Μαλλαρμέ φωτίζει τη σκιά λέγοντας:
«Όταν η σκιά χάθηκε μες το σκότος, η Νύχτα απόμεινε με μια αβέβαιη αίσθηση εκκρεμούς που πάει να πιαστεί από την κίνησή του και μέσα σ’ αυτήν να διαλυθεί… όμως σ’ αυτό που λάμπει και πάει να σβήσει, αυτοδιαλυόμενο, εκείνη ξέρει πως το κουβαλάει ακόμη».
Κλείνοντας το πρώτο μέρος του καθρέφτη ο Μαλλαρμέ παράδοξα κάπως τοποθετεί ως επίλογο κάτι που συνήθως χρησιμοποιείται ως πρόλογος. Πρόκειται για την αυτοσύσταση του Ίγκιτουρ. Τίτλος της ενότητας «Ζωή του Ίγκιτουρ».
Απόσπασμα από την αυτοσύσταση:
«Έζησα πάντοτε με την ψυχή μου προσηλωμένη στο ρολόι. Φυσικά, έκανα τα πάντα ώστε η ώρα που σήμανε το ρολόι να παραμείνει παρούσα στο δωμάτιο και να γίνει για μένα η τροφή και η ζωή μου».
Αμέσως μετά το Μηδέν και το πρώτο μέρος ενός ενιαίου σώματος, δηλ. περνώντας στο β΄ σώμα κατ’ εμέ ο Μαλλαρμέ έρχεται και μεγαλουργεί. Η Ζαριά ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο είναι ένα από τα πιο αξιόλογα ποιητικά έργα όλων των εποχών, κυρίως γιατί ο Μαλλαρμέ επιχειρεί και το πετυχαίνει ο λόγος να φτάσει στο πάτωμα, να θυμίζει θραύσμα. Αυτό γίνεται εφικτό με το τέχνασμα του «Χάρτη». Ο χάρτης εδώ δεν είναι γεωγραφικός. Και μάλιστα πρόκειται για διπλωμένο χάρτη. Τέσσερις πέντε στίχοι ξαπλωμένοι ανατολικά δίνουν ένα συγκεκριμένο νόημα. Οι ίδιοι στίχοι ξαπλωμένοι δυτικά και σε συνδυασμό με τους 4-5 επόμενους στίχους μεταστρέφουν το νόημα και επιστρέφεις εκεί απ’ όπου άρχισες για να βρεις το νόημα, αν το βρεις. Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση του Μαλλαρμέ. Ένα εκπληκτικά δύσκολο βιβλίο που δίνει στον Γάλλο ποιητή τη δυνατότητα να ξεδιπλώσει αφενός το ταλέντο του, αφετέρου την ευρυμάθειά του από την ελληνική και λατινική κλασική παιδεία. Και όμως ο Μαλλαρμέ δεν είναι καθόλου κλασικός με την έννοια ότι τολμάει να χαρτογραφήσει το άπειρο με τρόπο μοναδικό.
Από την ενότητα αυτή δεν θα παραθέσω στίχους διότι χάνεται η μαγεία της προσωπικής ανάγνωσης και η αισθητική απόλαυση του καθενός από όσους τον διαβάζουμε. Το επίμετρο γραμμένο και αυτό από την Μαρία Ευσταθιάδη καλώς υπάρχει στο βιβλίο, διότι έρχεται να βοηθήσει και τον μυημένο και τον αμύητο αναγνώστη.
Αυτοβιογραφικά λόγια του Μαλλαρμέ όπως αυτοί οι στίχοι
«Αν δεν είχα αυτόν τον καθρέφτη απέναντί μου,
για να κοιτάζομαι την ώρα που σκέφτομαι,
θα ξαναγινόμουν μηδέν»
δεν μπορούν παρά να χρησιμεύσουν ως προς την κατανόηση και πρόσληψη ενός δύσκολου ποιητικού λόγου.
Σημειώνω ακόμα από τα πολύ χρήσιμα βιογραφικά στοιχεία που παρατίθενται στο τέλος το ακόλουθο περιστατικό:
Σε μια ομιλία του Στεφάν Μαλλαρμέ για τον Βιλιέ ντε Λ’ Ιλ-Αντάμ, στις Βρυξέλλες το 1890 – έναν από τους ωραιότερους επικήδειους που γράφτηκαν ποτέ – όπου ο Μαλλαρμέ διατυπώνει και την περίφημη ερώτηση «Ξέρουμε τι σημαίνει γράψιμο;» λέγει για τον επιστήθιο φίλο του:
«Η ζωή του – ψάχνω κάτι που ν’ ανταποκρίνεται σ’ αυτόν τον όρο: άραγε, στην πραγματικότητα και με τη συνηθισμένη σημασία της λέξης, έζησε;»
Χρήσιμες και απαραίτητες είναι και οι γλωσσικές από τα γαλλικά επεξηγήσεις που δίνονται στις σημειώσεις. Αξίζει να τονισθεί ότι η ενότητα «Δοκιμές» μεταφράζεται εδώ για πρώτη φορά. Για κάποιο λόγο τόσο ο Κ.Εμμανουήλ όσο και ο Ν.Γ.Πεντζίκης παρέλειψαν το σημείο αυτό. Το σημαντικό όμως της μετάφρασης και το επισημαίνω προς αξιοποίηση του βιβλίου από τον εκδοτικό του είναι το γεγονός ότι το β΄ σώμα του Ίγκιτουρ ή τέλος πάντων το ξεχωριστό έργο «Μια ζαριά ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο» αν συνταχθούμε με τη θεώρηση της μέχρι τώρα κριτικής είναι ότι:
Μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά.
Η έκδοση είναι σωστά δίγλωσση και η μετάφραση παρά το γεγονός της πρώτης μετάφρασης στο β΄ μισό μας δείχνει το πάθος της μεταφράστριας. Ο θαυμασμός της Ευσταθιάδη είναι τόσο εμφανής ώστε αυτό να γίνεται ταυτόχρονα και υπόδειγμα μετάφρασης.
Εν κατακλείδι, θα χρησιμοποιήσω μια φράση του κ.Χάρη Μεγαλυνού, δημοσιευμένη τον Οκτώβρη του 1983 στο περιοδικό Οδός Πανός.
«Ο Ίγκιτουρ, από το μη δράμα της υποκειμενικότητας που παγώνει μες την ακινησία της αυτοπαρατηρήσεως της, μας προσφέρεται σε μια λαμπρή μετάφραση του Ν.Γ.Πεντζίκη, όπου μ’ έναν απροσδόκητο τρόπο τα χυμώδη ελληνικά συναντιούνται με την ιδεαλιστική συμμετρία των γαλλικών, για να φτιάξουν ένα έργο, που αν και παραμένει δύσκολο και ερμητικό, δεν παύει να κρύβει και να υπόσχεται αλησμόνητες συγκινήσεις».
info: Στεφάν Μαλλαρμέ, Ο Ίγκιτουρ ή η τρέλα του Ελβενόν, Μετάφραση – Ένα δοκίμιο, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, σελ.69, εκδ. Άγρα.
